Słownik etymologiczny języka polskiego

jedwabny

jedyny

1. ‘tylko jeden’; 2. ‘niemający sobie równego’; 3. ‘ukochany, wybrany’; 4. stpol. też ‘samotny, opuszczony’; od XIV w.; kontynuuje psłow. liczebnik *edinъ; w stpol. też postać jedziny

jegomość

Jeleń

‘zwierzę Cervus elaphus’.

jelonek

jeniec

1. ‘żołnierz wzięty do niewoli’; 2. ‘więzień’; od XVI w.; w stpol. wcześniejsza postać (od XIV w.) jęciec, w dopełniaczu jętca / jęćca, a w XV w. dopełniacz jeńca, od którego wtórnie mianownik jeniec; pochodzi od psłow. *ętьcь ‘ten, kto został pojmany, schwytany’ oraz ‘ten, który chwyta kogoś’ utworzonego od imiesłowu biernego czasu przeszłego psłow. czasownika *ęti

jesienny

Jesień

‘pora roku między latem a zimą’.

jesionka

jest

czasowniki czasu teraźniejszego od czasownika być;od połowy XV w.; w stpol. w XIV-XVI w. pierwotnie w postaci: jeśm, jeś, jest lub jeś < psłow. *esmь, *esi, *estь ‘jestem, jesteś, jest’ (są to dokładne odpowiedniki lit. esmi, esi, esti oraz stind. asmi, asi, asti) < pie. pierwiastek *es- / *s-‘być’.

jestem

czasowniki czasu teraźniejszego od czasownika być;od połowy XV w.; w stpol. w XIV-XVI w. pierwotnie w postaci: jeśm, jeś, jest lub jeś < psłow. *esmь, *esi, *estь ‘jestem, jesteś, jest’ (są to dokładne odpowiedniki lit. esmi, esi, esti oraz stind. asmi, asi, asti) < pie. pierwiastek *es- / *s-‘być’.

jestestwo

‘istota wewnętrzna, natura człowieka’; od XVI w.; zapożyczone ze strus. (j)estьstvo, rzeczownika utworzonego od trzeciej osoby liczby pojedynczej jestъ

jesteś

czasowniki czasu teraźniejszego od czasownika być;od połowy XV w.; w stpol. w XIV-XVI w. pierwotnie w postaci: jeśm, jeś, jest lub jeś < psłow. *esmь, *esi, *estь ‘jestem, jesteś, jest’ (są to dokładne odpowiedniki lit. esmi, esi, esti oraz stind. asmi, asi, asti) < pie. pierwiastek *es- / *s-‘być’.

Jeść

‘przyjmować pokarm, posilać się’.

jeśli

‘jeżeli’; w stpol. w XV w. w formach jesli / jestli; w XVI w. najczęściej jako jestli, rzadziej jeśli lub jezli / jeżli; powstał przez zrost ze stpol. (XIV w.) wyrażenia jest li ‘czy jest’

jezdnia

jezdny

jeziorko

zdrobnienie.

Jezioro

‘naturalny zbiornik wodny’.

jeździć

1. ‘przebywać odległość jakimś środkiem lokomocji, podróżować’; 2. ‘udawać się gdzieś’; 3. ‘prowadzić pojazd’; 4. stpol. też ‘najeżdżać, napadać’; od XIV w.; ogsłow. (czes. jezdit, ros. ézdiť) < psłow. *ězditi, *ěždžą/ę ‘ts.’ – czasownik odrzeczownikowy od *ězda ‘jazda, jeżdżenie’

jeździec

Jeż

‘zwierzę Erinaceus europaeus’.

jeżdżać

forma wielokrotna; tylko w czasownikach przedrostkowych:dojeżdżać, najeżdżać, objeżdżać, przejeżdżać, wyjeżdżać

jeżdżenie

jeżeli

‘jeśli’; spójnik, dawniej również partykuła pytajna ‘czy’; od XVI w.; powstała przez zrost starej formy czasownikowej je ‘jest’ z partykułą wzmacniającą że i pytajną li

jeżyć

1. ‘wznosić, stroszyć, podnosić (o włosach)’; 2. dawniej też ‘dokuczać,trapić, gnębić, martwić’; ~ się: 3. ‘być nastroszonym, wznosić się, sterczeć jak kolce jeża’; 4. dawniej też ‘sierdzić się, srożyć się’; od XVI w.; ogsłow. (por. czes. ježit, ros. ëžiť) < psłow. * ežiti ‘stroszyć, podnosić (włosy, sierść), jak jeż kolce’, *ežiti sę ‘podnosić się, stroszyć się’

jeżyna

1. ‘roślina Rubus fruticosus’; 2. liczba mnoga jeżyny ‘owoce tej rośliny’; od XV w.; ogsłow. (we wschsłow. z nagłosowym -o-, por. ros. ožina ‘jeżyna’, czes. ježiny ‘sterczące włosy; gęste włoski na częściach roślin’, sch. ježina ‘jeżyna’) < psłow. *ežina / *ožina ‘roślina pokryta kolcami’.

Jęczeć

‘wydawać przeciągłe, żałosne dźwięki’

jędrnieć

Jędrny

1. ‘zwarty, twardy, sprężysty’; 2. ‘zdrowo wyglądający’.

Jędza

1. ‘postać bajkowa uosabiająca zło, wiedźma’; 2. przenośnie ‘złośnica’; 3. stpol. (od XV w.) ‘kobieta zajmująca się czarami, wiedźma, czarownica’ oraz 4. ‘demon, potwór’; 5. też ‘złe bóstwo; wampir, upiór; mitologiczna bogini’ (XVI w.).

jęk

‘żałosne, przeciągłe, pełne boleści dźwięki’; od XVI w.; ogsłow. < psłow.*ękъ < psłow. czasownik *ęčati, *ękati

jęknąć

forma jednokrotna

jęzor

1. pejoratywnie ‘o języku’; 2. ‘język zwierzęcia’; zgrubienie; od XVII w.; dialektalnie też w postaci jęzór

języczek

zdrobnienie

Język

1. ‘narząd w jamie ustnej’; 2. ‘mowa danego narodu’; 3. stpol. też ‘naród, plemię’; 4. ‘przedmiot zbliżony kształtem do języka’, np. język w bucie.

językowy

jmować

forma wielokrotna ; tylko w czasownikach przedrostkowych: najmować,odejmować, pojmować.

Juhas

‘pasterz owiec w Tatrach’.

Jutro

1. ‘dzień następujący po dzisiejszym’; 2. stpol. sporadycznie ‘początek dnia, ranek’ (por. też stpol. za jutra, z jutra ‘z rana’ (XV w.)); 3. przysłówek ‘w dniu następującym po dzisiejszym’; 4. przenośnie ‘przyszłość’.

jutrzejszy

utworzony od stpol. przysłówka jutrze ‘jutro’

jutrzenka

1. ‘gwiazda poranna’; 2. ‘świt, brzask’; od XV w.; pochodzi od stpol. przymiotnika jutrzny lub jutrzni; w stpol. też postacie justrzenka (XVI w.), jutrzna / jutrzenna gwiazda (XV w.); dawniej w XVI w. również justrzenka, dialektalnie jutrzenka / jutrzanka

jutrznia

1. ‘modlitwa odprawiana przed wschodem słońca’; 2. stpol. (od XIV w.) ‘poranek, czas ranny’; 3. ‘część brewiarza odmawiana o świcie’; podstawą psłow. przymiotnik *utrьnъ ‘poranny’

Już

1. Przysłówek czasu wskazujący na zakończenie czynności; 2. partykuła wzmacniająca (od XIV w.).