Słownik etymologiczny języka polskiego

Cacanka

1. ‘coś miłego, przyjemnego’; 2. ‘obietnica niepoważna, na której spełnienie nie można liczyć’; 3. dawniej (XVIII w.) ‘pieszczoty, przymilania’.

cackać

1. ‘obchodzić się zbyt delikatnie, pieszczotliwie (jak z cackiem)’; 2. ‘pieścić, bawić’; 3. ‘poświęcać wiele czasu na wykonanie czegoś, marudzić’; słowa po raz pierwszy użył Franciszek Zabłocki w 1785 r.

cacko

1. ‘zabawka; klejnocik’; 2. dawniej ‘nagroda w zapasach, gonitwach’; od XVIII w.; prawdopodobnie utworzone od stpol. czakać ‘czekać’ (XIV w.) w znaczeniu ‘czekany podarek’ na zasadzie skojarzenia z fr. joujou i bijou; wcześniej (XVI-XVII w.) miało formę czaczko, pochodzącą od czacze, a w XV--XVI w. również czacz, czac, czadz; wymienione starsze postacie zwykle stosowane są w wyrażeniu rzucić w czacz ‘rzucanie w tłum przez jadących w weselnym orszaku cukierków, orzechów itp.’

cacy

caleć

‘ochraniać, zachować w całości’; formy występowały w XVII w.

calić

‘ochraniać, zachować w całości’; formy występowały w XVII w.

calizna

1. ‘ugór, ziemia twarda’ (XVI w.); 2. ‘fundament, grunt’ (XX w.)

całka

1. w matematyce ‘funkcja pierwotna względem funkcji pochodnej lub różniczki’; 2. ‘proste, wiejskie jadło, zwłaszcza suszona rzepa’; od XVII w.

całkiem

1. przysłówek ‘zupełnie, całkowicie, doszczętnie; w całości, cało’;2. dawniej też ‘w całości, w stanie nienaruszonym, nieuszkodzonym’; utworzony od dawnego dialektycznego słowa całki; podobnie czes. celkem ‘razem,w sumie; w przybliżeniu, prawie’, archaiczne ‘całkowicie, zupełnie’, ros. dialektyczne celkom ‘w całości; całkowicie, zupełnie’, ukr. cilkom ‘w całości; w pełni, całkowicie, zupełnie’ oraz białorus. cálkam ‘w całości; całkowicie, zupełnie’

cało

całość

1. ‘komplet, ogół części’; 2. ‘liczba całkowita w liczbie mieszanej’; 3. stpol. ‘zdrowie’, np. każdy dba o swoją całość; od XV w.

całować

1. pierwotnie ‘pozdrawiać’ (scs. cĕlъ ‘zdrów’); 2. ‘dotykać ustami na znak czci, miłości, uszanowania’; od XV w.; ogsłow. (por. np. czes. celovali też‘goić, uzdrawiać’; ‘scalać’)

całun

1. ‘wielki płat tkaniny okrywającej coś’; także przenośnie, np. całun śniegu; 2. ‘rodzaj kapy do przykrycia łoża’; 3. ‘kir, tkanina do przykrywania zwłok, trumny, katafalku’; 4. dawniej również ‘gruba odzież mnisza, pustelnicza’; początkowo w dialekcie mazowieckim (XVI w.); od XVII-XVIII w. również w innych regionach; pochodzi od nazwy miejscowości Châlons sur Marne we Francji, gdzie początkowo wyrabiano taką tkaninę; do pol. dotarło za pośrednictwem niem. Schaluno i czes. čaloun; wcześniej...

całus

od XVIII w.

całusek

od XVIII w.

Cały

1. ‘wszystek, pełen, zupełny’; 2. ‘jedyny, wyłączny’; 3. ‘duży, znaczny, wielki’;4. ‘nienaruszony, nieuszkodzony, niezniszczony; zdrowy, żywy’; 5. ’jednolity, niepodzielny’; 6. ‘doskonały, bez zarzutu’; 7. dialektalnie też ‘ istny, prawdziwy, czysty’.

car

ludowy termin sch., bułg. i wschsłow. w przeciwieństwie do zachsłow. cĕsarь (por. czes. car, ros carь, ukr. car, sch. cär, bułg. car); w XVI w. w postaci carz

carat

carski

carstwo

caryca

caryzm

Cebula

1. ‘roślina Allium cepa’; 2. też ‘bulwa cebuli i roślin cebulkowatych’; 3. przenośnie‘o grubym zegarku kieszonkowym’ (za niem. Zwiebel oraz fr. oignon).

cebulka

zdrobnienie; od 1568 r.; wcześniej w stpol. w postaci cebułka

cebulnik

‘handlujący cebulą’; w XVII-XVIII w.

cebulny

w XVI-XVII w.

cebulowy

od XVII w.

Cecha

1. ‘właściwość, rys, znamię’; 2. nowsze ‘znak, oznaczenie (np. producenta na wyrobie)’; 3. dawniej (XVI-XVII w.) ‘piętno, znamię; żelazny przyrząd do piętnowania’; 4. dialektycznie cecha / cycha i cech / cych ‘ znak, oznakowanie, stempelek; blizna, znamię; sygnał, hasło; ozdobny wzór’, ‘narzędzie do stemplowania czegoś’.

cechować

1. ‘znakować, opatrywać znakiem, piętnem’ (XVI w.); 2. ‘znamionować, być cechą znamienną, charakteryzować’ (od XIX w. – było to nowe zastosowanie słowa).

Cel

1. ‘to, do czego się mierzy, celuje’; 2. ‘to, do czego się dąży, zmierza’; 3. przestarzale ‘muszka broni palnej’ (dziś brać na cel ‘mierzyć, celować’); 4. dawniej (od XVI w.) ‘przyrząd mierniczy do wyznaczania kierunku w linii prostej’; 5. też ‘szacunek; 6. ‘wartość’, ‘wyrób, coś wybornego, doborowego, wartościowego, cennego’.

celny

1. ‘znakomity, wyborowy, wybitny’ (od XVI w.); 2. ‘trafiający w cel, trafny’ (od XVIII w.)

celować

1. ‘przewyższać (kogoś), wybijać się (nad kogoś)’ (XVI-XIX w.), do XVII w. istniała składnia celować kogoś / coś czymś albo w czymś, później tylko celować w czymś; 2. ‘mierzyć do celu’ (XVIII w., częste dopiero w XIX w.); pochodzi od wyrazu w znaczeniu strzeleckim; pierwotnie w formie cylować w XV w.

celownica

od ok. 1900 r.

celowniczy

od początku XIX w.

celownik

od początku XIX w.

celowny

od początku XIX w.

celowo

od ok. 1900 r.

celowość

od ok. 1900 r.

celowy

od XIX w.

celujący

‘najwyższa ocena szkolna’; wzorowane na fr. excellent; od XIX w.

Cena

1. ‘wartość, znaczenie, poważanie’; 2. ‘wartość przedmiotu wyrażona w pieniądzach’.

cenić

1. ‘oznaczać cenę, szacować’ (XV/XVI w.); 2. ‘przypisywać (komuś /czemuś) dużą wartość, poważanie, szacunek’ (w XVIII w. na wzór niem. schätzenoraz fr. apprécier); ogsłow. (por. czes. cenit, ros. cenit’ ‘ts.’) < psłow. *cĕniti ‘oznaczać, wyznaczać cenę czegoś, szacować, taksować’

cennik

od 1861 r.; utworzone za niem. Preis-liste

cenny

1. ‘szacowny, ważny’ (utworzone w XIX w. od cenić w nowym znaczeniu); 2. ‘bardzo drogi, kosztowny’ (powstało w XIX w. po skróceniu starszego w tym znaczeniu słowa drogocenny)

cenowy

Cera

1. ‘powierzchnia skóry twarzy’ (XIX w.); 2. ‘barwa skóry twarzy’ (XVI-XIX w.); 3. dawniej ‘wyraz twarzy, mina’ (XVII-XVIII w.).

cerata

1. ‘woskowane płótno lniane’; 2. ‘obrus z niego’; 3. ‘o tkaninie powleczonej kauczukiem’ (od XIX w.); do pol. w 1621 r. z łac. cērāta (< cērāre‘woskować’ < cēra).

Cerkiew

1. ‘Kościół obrządku prawosławnego i katolickich obrządków wschodnich’ (odXVI w); 2. pierwotnie ‘zgromadzenie wiernych, świątynia’ (z czasem o świątyniach drewnianych, a o murowanych – kościół); 3. także o ‘ Kościele jako instytucji, zwłaszcza w XVI-XVII w. w wyrażeniu Cerkiew święta, matka nasza.

cerkiewka

‘mała cerkiew’; używane od XVIII w. – nowe zdrobnienie od cerkiew zamiast stpol. cerekwica (‘kościółek’, zachowany w toponimii)

cerkiewnik

1. ‘katolik obrządku greckiego’; 2. ‘duchowny, kościelny’