jarski
(‘składający się z jarzyn, bezmięsny’; od XX w.) oraz jarosz (‘wegetarianin’; od XIX w.) – późno utworzone neologizmy od wyrazu jary w nawiązaniu do jarzyna w znaczeniu ‘potrawa z warzyw’
Jary
1. ‘siany na wiosnę (zboże)’; 2. stpol. też o polu ‘przeznaczone pod wiosenny zasiew’. ‘krzepki, czerstwy, dziarski’ – dziś tylko w wyrażeniu stary, ale jary.
jarzący
jarzmowy
jarzyć się
1. ‘żarząc się świecić słabym blaskiem’; 2. ‘błyszczeć, lśnić’; 3. ‘wyglądać jaskrawo, barwnie’; od XIX w.; ogsłow. < psłow. *jariti ‘płonąć, grzać’ – czasownik odprzymiotnikowy od psłow. *jarъ
jarzynka
jarzynowy
jaskier
‘nazwa roślin i kwiatów Ranunculus’; od XV w.; jest to urzeczownikowiony przymiotnik jaskry; roślina nazwana tak od rażącego, jaskrawego koloru kwiatów
jaskiniowiec
jaskółka
‘ptak Hurindo’; od XV w.; odpowiednik tylko w dolnołuż. jaskolica‘ts.’; lokalne przekształcenie ogsłow. nazwy tego ptaka z rdzeniem *last- skojarzonej z kontynuantami psłow. *jaskati – zapewne przez piskliwy odgłos wydawany przez jaskółki; w stpol. też jastkołka oraz jastkułka ‘ts.’
jaskra
1. ‘choroba oczu’; 2. stpol. ‘chrząszcz majowy’; dawniej w XVI--XVII w. jaskierki ‘gatunek astra’, w stpol. w XV w. także przymiotnik jaskrzawy ‘z bielmem na oku’, a w XVI w. – jaskrowaty ‘iskrzący się, wydający blaski (o oczach)’
jaskrawy
1. ‘mający intensywną barwę, rażący kolorem lub blaskiem’; 2. ‘mocno świecący’; 3. przenośnie ‘bardzo wyraźny, dobitny, skrajny, oczywisty’; od XVI w.; przymiotnik z przyrostkiem -awy od pol. dawnego przymiotnika jaskry ‘bardzo jasny, rażący blaskiem oczy’ < psłow. dialektalne *ěskrъ ‘bardzo jasny, rażący oczy blask, mocno świecący’ < pie. *aisk-; w XV w. występowały wyrazy jaskier ‘żółtawy (o maści końskiej)’ oraz jaskrzek ‘jaskier’
Jawa
1. ‘stan, w którym jest się świadomym, świadomie się reaguje na rzeczywistość’; 2. ‘rzeczywistość’.
jawiać się
forma wielokrotna, dawniej od XVI w. ‘stawiać się przed kimś, przedstawiać się’) dziś tylko w czasownikach przedrostkowych: objawiać (-> objaw), przejawiać (-> przejaw), wyjawiać, zjawiać się (-> zjawa, zjawisko)
jawić się
1. ‘stawać się widocznym, wynurzać się z tła’; 2. przestarzale jawić‘czynić jawnym, okazać, objawić’; od XVII w., ale formy przedrostkowe występowały już od XIV w.; ogsłow. < psłow. *aviti, *av`ą ‘czynić jawnym, widocznym, znanym’ utworzone od przysłówka *avě
jawny
1. ‘nieukrywany’; 2. ‘publiczny’; 3. ‘wyraźny, oczywisty’; 4. też ‘wydatny,okazały’, ‘znajdujący się na otwartej przestrzeni; otwarty’ (XVI w.); odXIV w.; ogsłow. < psłow. *avьnъ ‘nieskryty, publicznie wiadomy, widoczny’ – przymiotnik od psłow. przysłówka *avě; w stpol. również w formach jewni i jawni
jaz
1. ‘zapora na rzece, tama’; 2. ‘rodzaj płotu zastawionego na rzece, jeziorze w celu połowu ryb’; od XIII w.; ogsłow. < psłow. *ĕzъ ‘naturalna lub sztuczna przegroda na rzece lub jeziorze’ < pie. *ēģh- / *eģh- ‘tama, nasyp, jaz’
jazgotliwy
jaźń
pojęcie filozoficzne; od połowy XIX w.; utworzone sztucznie na wzór słowa przyjaźń; od tej samej podstawy, lecz z innymi przyrostkami, np. w czes. jástvi ‘ts.’
Jąć
1. ‘zacząć, począć’, współcześnie używany tylko w bezokoliczniku i w czasie przeszłym; 2. ~ się ‘zabrać się, wziąć się do czegoś, zacząć coś robić’; 3. stpol. ‘wziąć, chwycić, trzymać; pojmać w niewolę’.
jądro
1. ‘ziarno w łupinie lub pestce owocu’; 2. ‘gruczoł płciowy męski’;3. przenośnie ‘wnętrze, środek czegoś’; od XV w.; ogsłow. (np. czes. jádro‘pestka, jądro’, słoweń. jédro ‘ts.’) < psłow. *jędro ‘jądro’ – urzeczownikowiony psłow. przymiotnik *jędrъ pierwotnie ‘to, co jest jędrne, twarde’
jąkać
1. ‘mówić niepłynnie, nieskładnie, niewyraźnie’; 2. ~ się ‘mieć wadę wymowy, zacinać się, mówić niepłynnie’; od XV w.; zachsłow i płdsłow. (np. dolnołuż. jěkaś (se), czes. jekat, jikat) < psłow. *ękati (*ęcati) ‘wydawać niewyraźne dźwięki, jęki; bełkotać; zacinać się przy mówieniu’ – pozostaje w związku etymologicznym z psłow. *ęčati, dawniej jękać ‘jęczeć, narzekać; jąkać’, w stpol.w XVI w. forma jąknąć ‘bąknąć, pisnąć’ – dziś w postaci zająknąć się
jedenaście
liczebnik główny ‘11’; od XIV w.; ogsłow. (np. czes. jedenact, ros.odinnadcať) < psłow. *edinъ na desęte > *edьnъ na desęte ‘11’ pierwotnie ‘jeden nad dziesiątkę’; zrastanie się tego wyrażenia w jedną całość spowodowało skrócenie drugiego członu: -desęte > -dcie, -ćcie, -cie, -ście
jednać
1. ‘pozyskiwać, nastawiać przychylnie do siebie’; 2. ‘doprowadzać do zgody, godzić’; 3. stpol. ‘przyjmować do służby, najmować’; 4. termin prawny ‘godzić, doprowadzać do zgody, rozsądzać’ (XIV-XVIII w.); od XV w.; zachsłow. (por. górnołuż. jednać ‘ts.’, czes. jednat ‘działać; układać się’, słowac. jednat’ sa ‘targować się’) < psłow. liczebnik *edьnъ pierwotnie ‘powodować stanie się jednym, jednakim, łączyć w jedno’
jednak
‘mimo wszystko, przecież’; od XVI w.; w stpol. od XIV w. w postaci jednako, janako, jenako
jednakowy
jednoczyć
‘łączyć w całość’; od XVI w.; zachsłow. (górnołuż. je(d)noćić ‘ts.’, czes. jednotit ‘ts.’, słowac. jednotiť ‘przerywać, przerzedzać’) – czasownik odrzeczownikowy od stpol. (od XIV w.) jednota ‘wspólność, jedność; zgoda, jednomyślność; zgromadzenie’ (występowało ono również w in. językach słow.), < psłow. liczebnik *edьnъ
jednolity
jednoraki
jednostajny
‘jednakowy, jednolity’; od XV w.; w stpol. również w postaci jenostajny