1. ‘obchodzić się zbyt delikatnie, pieszczotliwie (jak z cackiem)’; 2. ‘pieścić, bawić’; 3. ‘poświęcać wiele czasu na wykonanie czegoś, marudzić’; słowa po raz pierwszy użył Franciszek Zabłocki w 1785 r.
1. ‘zabawka; klejnocik’; 2. dawniej ‘nagroda w zapasach, gonitwach’; od XVIII w.; prawdopodobnie utworzone od stpol. czakać ‘czekać’ (XIV w.) w znaczeniu ‘czekany podarek’ na zasadzie skojarzenia z fr. joujou i bijou; wcześniej (XVI-XVII w.) miało formę czaczko, pochodzącą od czacze, a w XV--XVI w. również czacz, czac, czadz; wymienione starsze postacie zwykle stosowane są w wyrażeniu rzucić w czacz ‘rzucanie w tłum przez jadących w weselnym orszaku cukierków, orzechów itp.’
1. w matematyce ‘funkcja pierwotna względem funkcji pochodnej lub różniczki’; 2. ‘proste, wiejskie jadło, zwłaszcza suszona rzepa’; od XVII w.
1. przysłówek ‘zupełnie, całkowicie, doszczętnie; w całości, cało’;2. dawniej też ‘w całości, w stanie nienaruszonym, nieuszkodzonym’; utworzony od dawnego dialektycznego słowa całki; podobnie czes. celkem ‘razem,w sumie; w przybliżeniu, prawie’, archaiczne ‘całkowicie, zupełnie’, ros. dialektyczne celkom ‘w całości; całkowicie, zupełnie’, ukr. cilkom ‘w całości; w pełni, całkowicie, zupełnie’ oraz białorus. cálkam ‘w całości; całkowicie, zupełnie’
1. ‘komplet, ogół części’; 2. ‘liczba całkowita w liczbie mieszanej’; 3. stpol. ‘zdrowie’, np. każdy dba o swoją całość; od XV w.
1. ‘wielki płat tkaniny okrywającej coś’; także przenośnie, np. całun śniegu; 2. ‘rodzaj kapy do przykrycia łoża’; 3. ‘kir, tkanina do przykrywania zwłok, trumny, katafalku’; 4. dawniej również ‘gruba odzież mnisza, pustelnicza’; początkowo w dialekcie mazowieckim (XVI w.); od XVII-XVIII w. również w innych regionach; pochodzi od nazwy miejscowości Châlons sur Marne we Francji, gdzie początkowo wyrabiano taką tkaninę; do pol. dotarło za pośrednictwem niem. Schaluno i czes. čaloun; wcześniej...
1. ‘wszystek, pełen, zupełny’; 2. ‘jedyny, wyłączny’; 3. ‘duży, znaczny, wielki’;4. ‘nienaruszony, nieuszkodzony, niezniszczony; zdrowy, żywy’; 5. ’jednolity, niepodzielny’; 6. ‘doskonały, bez zarzutu’; 7. dialektalnie też ‘ istny, prawdziwy, czysty’.
1. ‘właściwość, rys, znamię’; 2. nowsze ‘znak, oznaczenie (np. producenta na wyrobie)’; 3. dawniej (XVI-XVII w.) ‘piętno, znamię; żelazny przyrząd do piętnowania’; 4. dialektycznie cecha / cycha i cech / cych ‘ znak, oznakowanie, stempelek; blizna, znamię; sygnał, hasło; ozdobny wzór’, ‘narzędzie do stemplowania czegoś’.
1. ‘znakować, opatrywać znakiem, piętnem’ (XVI w.); 2. ‘znamionować, być cechą znamienną, charakteryzować’ (od XIX w. – było to nowe zastosowanie słowa).
1. ‘to, do czego się mierzy, celuje’; 2. ‘to, do czego się dąży, zmierza’; 3. przestarzale ‘muszka broni palnej’ (dziś brać na cel ‘mierzyć, celować’); 4. dawniej (od XVI w.) ‘przyrząd mierniczy do wyznaczania kierunku w linii prostej’; 5. też ‘szacunek; 6. ‘wartość’, ‘wyrób, coś wybornego, doborowego, wartościowego, cennego’.
1. ‘znakomity, wyborowy, wybitny’ (od XVI w.); 2. ‘trafiający w cel, trafny’ (od XVIII w.)
1. ‘przewyższać (kogoś), wybijać się (nad kogoś)’ (XVI-XIX w.), do XVII w. istniała składnia celować kogoś / coś czymś albo w czymś, później tylko celować w czymś; 2. ‘mierzyć do celu’ (XVIII w., częste dopiero w XIX w.); pochodzi od wyrazu w znaczeniu strzeleckim; pierwotnie w formie cylować w XV w.
1. ‘oznaczać cenę, szacować’ (XV/XVI w.); 2. ‘przypisywać (komuś /czemuś) dużą wartość, poważanie, szacunek’ (w XVIII w. na wzór niem. schätzenoraz fr. apprécier); ogsłow. (por. czes. cenit, ros. cenit’ ‘ts.’) < psłow. *cĕniti ‘oznaczać, wyznaczać cenę czegoś, szacować, taksować’
1. ‘woskowane płótno lniane’; 2. ‘obrus z niego’; 3. ‘o tkaninie powleczonej kauczukiem’ (od XIX w.); do pol. w 1621 r. z łac. cērāta (< cērāre‘woskować’ < cēra).
1. ‘Kościół obrządku prawosławnego i katolickich obrządków wschodnich’ (odXVI w); 2. pierwotnie ‘zgromadzenie wiernych, świątynia’ (z czasem o świątyniach drewnianych, a o murowanych – kościół); 3. także o ‘ Kościele jako instytucji, zwłaszcza w XVI-XVII w. w wyrażeniu Cerkiew święta, matka nasza.
‘mała cerkiew’; używane od XVIII w. – nowe zdrobnienie od cerkiew zamiast stpol. cerekwica (‘kościółek’, zachowany w toponimii)