1. ‘wszystek, pełen, zupełny’; 2. ‘jedyny, wyłączny’; 3. ‘duży, znaczny, wielki’;4. ‘nienaruszony, nieuszkodzony, niezniszczony; zdrowy, żywy’; 5. ’jednolity, niepodzielny’; 6. ‘doskonały, bez zarzutu’; 7. dialektalnie też ‘ istny, prawdziwy, czysty’.
Pochodzenie:
Od XIV-XV w.; ogsłow. (por. czes. celý ‘cały’, ros. ceł, cełyj ‘cały, całkowity’, scs. cĕlъ ‘cały, zdrowy’) < psłow. *cĕlъ [< *kailŭ-] ‘obejmujący wszystkie części składowe, nienaruszony, wszystek, pełny, zupełny; zdrowy; prawdziwy’ –wyraz spokrewniony z goc. hails, stniem. hail, pochodzi od pie. *kai-lo / *kailu ‘zdrowy, nieuszkodzony, nienaruszony’.
Pierwotna postać
W tekstach z XV w. występuje także w odmianie rzeczownikowej prostej: cał, cała,cało; w stpol. w formie całki, początkowo oznaczającej ‘zdrowy’ > ‘niepodzielny, całkowity, niecząstkowy, zupełny’, od czego powstał przysłówek całkiem (patrz niżej).
Obecna postać
Obecnie śladem po wspomnianej odmianie prostej jest forma mianownika liczby pojedynczej rodzaju nijakiego cało i miejscownika liczby pojedynczej rodzaju męskiego (w)cale – obie pełnią funkcję przysłówków.
Źródło
To grunt wesela prawego, Kiedy człowiek sumienia całego.
Jan Kochanowski (1530-1584)
Puścił ji cała i zdrowa.
Żywot św. Błażeja, początek XV w.
poleca
b/d
caleć
‘ochraniać, zachować w całości’; formy występowały w XVII w.
poleca
67%
3 głosy
calić
‘ochraniać, zachować w całości’; formy występowały w XVII w.
poleca
b/d
calizna
1. ‘ugór, ziemia twarda’ (XVI w.); 2. ‘fundament, grunt’ (XX w.)
poleca
b/d
całka
1. w matematyce ‘funkcja pierwotna względem funkcji pochodnej lub różniczki’; 2. ‘proste, wiejskie jadło, zwłaszcza suszona rzepa’; od XVII w.
poleca
b/d
całkiem
1. przysłówek ‘zupełnie, całkowicie, doszczętnie; w całości, cało’;2. dawniej też ‘w całości, w stanie nienaruszonym, nieuszkodzonym’; utworzony od dawnego dialektycznego słowa całki; podobnie czes. celkem ‘razem,w sumie; w przybliżeniu, prawie’, archaiczne ‘całkowicie, zupełnie’, ros. dialektyczne celkom ‘w całości; całkowicie, zupełnie’, ukr. cilkom ‘w całości; w pełni, całkowicie, zupełnie’ oraz białorus. cálkam ‘w całości; całkowicie, zupełnie’
poleca
b/d
poleca
b/d
całość
1. ‘komplet, ogół części’; 2. ‘liczba całkowita w liczbie mieszanej’; 3. stpol. ‘zdrowie’, np. każdy dba o swoją całość; od XV w.
poleca
b/d
całować
1. pierwotnie ‘pozdrawiać’ (scs. cĕlъ ‘zdrów’); 2. ‘dotykać ustami na znak czci, miłości, uszanowania’; od XV w.; ogsłow. (por. np. czes. celovali też‘goić, uzdrawiać’; ‘scalać’)
poleca
b/d
poleca
b/d
całun
1. ‘wielki płat tkaniny okrywającej coś’; także przenośnie, np. całun śniegu; 2. ‘rodzaj kapy do przykrycia łoża’; 3. ‘kir, tkanina do przykrywania zwłok, trumny, katafalku’; 4. dawniej również ‘gruba odzież mnisza, pustelnicza’; początkowo w dialekcie mazowieckim (XVI w.); od XVII-XVIII w. również w innych regionach; pochodzi od nazwy miejscowości Châlons sur Marne we Francji, gdzie początkowo wyrabiano taką tkaninę; do pol. dotarło za pośrednictwem niem. Schaluno i czes. čaloun; wcześniej...
Podobne teksty:
Materiał opracowany przez eksperta