Zemsta na wrogach miłości
Nie tylko niewierni kochankowie, także ci, którzy przeszkadzają w miłości, podlegają nieraz okrutnej zemście. Okrutnie mści się na Stolniku Horeszce bohater Pana Tadeusza – Jacek Soplica. Magnat, który nie chciał oddać swej córki Ewy kochającemu ją, ale uboższemu szlachcicowi, zostanie przez zrozpaczonego i dumnego Jacka zastrzelony w chwili oblężenia zamku przez Moskali. Odtąd do Soplicy, który, nie będąc z Moskalami w zmowie, zabił jednak Polaka z broni rosyjskiego żołnierza podczas...
Zemsta na wrogach ojczyzny
Odmienną kategorię stanowi odwet na wrogach ojczyzny. Więźniowie przetrzymywani w celi za działania konspiracyjne w Dziadach cz. III Adama Mickiewicza śpiewają: „Zemsta, zemsta, zemsta na wroga,/z Bogiem i choćby mimo Boga!”. Kordian – tytułowy bohater dramatu romantycznego Juliusza Słowackiego decyduje się na królobójstwo, byle zgładzić cara, który bezprawnie mieni się królem Polski. Z kolei Walter Alf, podszywający się pod rycerza Konrada Wallenroda traci honor, łamie rycerskie słowo,...
Zemsta na wrogach państwa i wrogach klasowych
Wymiar zemsty na wrogach klasowych ma bunt przybierający różne formy: okrutnym odwetem za krzywdy chłopów była rabacja galicyjska, powstanie Jakuba Szeli, o którym wspomina Stanisław Wyspiański w Weselu. Mszczącym się chłopom można zarzucić niebywałe okrucieństwo: podobno ucinali piłami głowy panom. Wymiar okrutnej zemsty mają też rewolucje. Opisują je: Zygmunt Krasiński w Nie-Boskiej komedii , Witkacy w Szewcach czy Gombrowicz w Operetce . Do zemsty na klasach posiadających...
Zemsta na wrogach religijnych
Niekiedy zemsta przyjmuje postać zbiorowego wyroku na jakiejś grupie ludzi. Okrutną zemstę Nerona na chrześcijanach opisał Henryk Sienkiewicz w swojej słynnej powieści Quo vadis , za którą otrzymał literacką Nagrodę Nobla. Co było powodem tej zemsty? Teoretycznie podpalenie Rzymu przez wyznawców Chrystusa, faktyczni e niechęć cesarza do wyznawców tej religii i konieczność oskarżenia kogokolwiek o zbrodnię przeciw Rzymowi. Neron musiał kogoś oskarżyć o wzniecenie straszliwego pożaru, który...
Zemsta na zbrodniarzu
O wiele poważniejsze sprawy rodzinne stają się przyczyną zemsty w największym dramacie wszech czasów – Hamlecie Williama Szekspira. Duch ojca Hamleta domaga się od syna zemsty na królobójcy. Hamlet wierzy jego słowom (stara się też sprawdzić ich wiarygodność), odwet pochłania wszystkie jego myśli, siły i energię. Nie jest w stanie skupić się na niczym innym, odrzuca nawet miłość ukochanej Ofelii, byle móc dokonać zemsty. W efekcie zgładzi króla Klaudiusza, którego słusznie podejrzewa o...
Zemsta w zaświatach
Średniowieczne obrazy, a także niektóre utwory literackie sugerują, że grzeszników spotka po śmierci surowa kara. Niekiedy jest ona tak okrutna, że wydaje się zemstą za grzechy człowieka. Okrutne sceny sądu obserwujemy np. w dziele późnego średniowiecza – na umieszczonym niegdyś w gdańskim kościele (dziś w gdańskim Muzeum Narodowym) ołtarzu Memlinga przedstawiającym sąd ostateczny. Obrazy podobnej pośmiertnej zemsty (czy kary za złe uczynki?) znajdziemy też w (późnośredniowiecznym – według...
Zemsta za osobiste urazy
Z zemstą za zdradę ojczyzny często idą w parze osobiste urazy. I tak np. Ksawery Horsztyński nienawidzi hetmana Szymona Kossakowskiego nie tylko dlatego, że jest on wrogiem ojczyzny, lecz również za to, że odbił mu ukochaną kobietę i ożenił się z nią (choć nie zyskał jej miłości), odebrał mu też dziecko. Z kolei Kossakowski nie może darować Horsztyńskiemu, że żona go nie kocha, bo i tak mimo ślubu z hetmanem nie zapomniała o Ksawerym. By się zemścić, hetman skupuje weksle Horsztyńskiego i...
Zemsta zza grobu
W utworach romantyków, zwłaszcza dramatach i balladach, zza grobu mszczą się także umarli na żywych. I tak np. w balladach Adama Mickiewicza panuje okrutna ludowa sprawiedliwość, nakazująca bezwzględnie mścić się na wiarołomnych małżonkach, niewiernych kochankach czy niesprawiedliwych najeźdźcach. W balladzie Świteź zamienione w kwiaty niewinne córki i żony wojskowych, którzy opuścili miasto, zabijają carskich najeźdźców (którykolwiek z nich dotknął roślin, padał trupem). Jest to zemsta za...
Zerwane zaręczyny
Niekiedy pisarze opowiadają o zerwanych zaręczynach, którym towarzyszy symboliczny zwrot pierścionka (pierścionków). Oto kilka najbardziej znanych przykładów. Zwraca swój pierścionek niewiernemu narzeczonemu Anka – bohaterka Ziemi obiecanej Władysława Stanisława Reymonta, która chce, by Karol Borowiecki mógł wycofać się bez szwanku na honorze z krępującego go układu. Postępuje szlachetnie i niejako za Karola załatwia niewygodną dla niego sprawę w korzystny dla niego sposób. Wkrótce potem...
Zgwałcona
Inna bohaterka Bożej podszewki , siostra Marianny Anusia, ulubienica całej rodziny, najgrzeczniejsza i najdelikatniejsza z córek, uważana za świętą, dziwnie się zachowuje po wypadku, jaki spotyka ją podczas wojny, kiedy gwałci ją kozacki żołnierz. Skromna dotąd i wręcz do przesady wstydliwa, być może w gorączce opowiada siostrze o swych erotycznych doświadczeniach. Jest w szoku, przerażona i podniecona zarazem: odkrywa bowiem nową sferę życia. Niedługo się nią jednak nacieszy, umiera...
Złoto, które odbiera radość życia i zasady
Czasem jednak przywiązanie do pieniądza gubi ludzi – odbiera im radość życia i wszelkie wartości, zasady moralne. Miłość do złota zgubiła mitologicznego króla Midasa, który prosił Dionizosa, by wszystko, czego dotknie, zamieniało się w złoto. W efekcie chciwy władca omal nie umarł z głodu, na szczęście Dionizos cofnął, na prośbę króla, swój dar. Miłość do złota gubi nie tylko bohaterów baśni czy mitów, jest to często spotykany w literaturze pięknej motyw. Żyd Shylock, bohater Kupca...
Złoty młodzieniec
Za niemalże wzorcowego złotego młodzieńca można uznać Tomaszka – syna Barbary i Bogumiła Niechciców z Nocy i dni Marii Dąbrowskiej. Młody człowiek, dziecko zubożałych ziemian wysadzonych z siodła, niemających już własnych majątków i pracujących „na cudzym”, uwielbia zabawy, hulanki, alkohol, nie uczy się, podbiera rodzicom pieniądze, a potem również pasjonuje się hazardem i zaciąga długi. Karcony przez ojca, nadmiernie łagodnie traktowany przez matkę Tomasz ciągle przeprasza i obiecuje...
Złudne nadzieje na łatwą karierę
Ważnym tematem literatury są też złudne nadzieje bohaterów na łatwą karierę. Są one przede wszystkim udziałem bohaterów Rewizora Mikołaja Gogola. Jedna z głównych postaci sztuki, horodniczy, łapownik i leń, sprawujący władzę nad miasteczkiem stara się odnaleźć i godnie ugościć rzekomo przebywającego w miasteczku rewizora i przeciągnąć go na swą stronę. W tym celu składa wizytę w hotelu,w którym odnajduje fałszywego rewizora i sponsoruje tam jego pobyt, a nawet zaprasza go pod swój dach....
Zmarły ojciec idealizowany
Tymczasem w wielu tekstach kultury spotykamy się z idealizacją zmarłego ojca. Np. w Hamlecie Williama Szekspira duch ojca pełni funkcję wyroczni, która dyktuje księciu ocenę faktów i narzuca kierunek postępowania. Pamięć o ojcu każe Hamletowi zrezygnować z dawnych ambicji i planów i zająć się pomszczeniem rodzica. Kosztuje go to... miłość i życie. Idealizacja zmarłego następuje także w Nad Niemnem Orzeszkowej. Jan Bohatyrowicz w rozmowach z Justyną wspomina czasem swego ojca, który...
Znudzony małżonek i jego kochanki
Częstszym przypadkiem niż zdrady żon są chyba mężowskie zdrady. Trójkąt,a właściwie wielokąt małżeński tworzy ze swoimi kochankami zdradzający żonę bohater Granicy Zofii Nałkowskiej – Walerian Ziembiewicz, ojciec Zenona. Jego liczne romanse toleruje żona, pani Żańcia. Człowiekiem rozrzutnym, zdradzającym żonę okazuje się też bohater Lalki Bolesława Prusa– baron Krzeszowski. Wyprowadza się nawet z domu, ale przehulawszy mnóstwo pieniędzy, wraca pokornie do żony, która spłaca jego długi....
Zosia, Danuśka, Basia, Aniela i Klara
W literaturze polskiej mamy całą galerię kobiet dziewczynek. Niewątpliwie należy do niej nieletnia Zosia – bohaterka Pana Tadeusza Adama Mickiewicza, zawstydzona zalotami Tadeusza i rozśmieszona czy nawet przestraszona umizgami Hrabiego. Kierowana przez ciotkę Telimenę i Sędziego oraz z dala przez Jacka Soplicę, dziecięcą miłością pokocha Tadeusza... Typowym dzieckiem – niedorosłą panną jest Danuśka Jurandówna, bohaterka Krzyżaków Henryka Sienkiewicza, chętnie bawiąca się, śpiewająca,...
Związek kazirodczy z siostrą
Twórcy dramatów romantycznych nie mieli może odwagi pokazywać związków kazirodczych ojca i córki czy syna i matki wprost, sugerowali jednak np. takie związki pomiędzy rodzeństwem. Taką nietypową i zakazaną miłością darzy prawdopodobnie bohaterka Horsztyńskiego Juliusza Słowackiego, Amelia, swojego brata Szczęsnego. Nadaje wprawdzie swemu uczuciu pozory siostrzanej troski, ale zdradzają ją słowa: Wyznaj mi wszystko, bracie miły... Ach! Jak musi być szczęśliwa ta dziewica, którą ty...
Zygmunt Korczyński – kopia Hrabiego
Swoistą repliką postaci Hrabiego jest Zygmunt Korczyński z Nad Niemnem Elizy Orzeszkowej – elegancki, głoszący kult sztuki i zapatrzony w zachodnie wzorce, wiele podróżujący po Europie malarz. O ile jednak Hrabia, mimo iż hołduje zachodnim obyczajom, jest patriotą, a nawet walczy za ojczyznę, o tyle Zygmunt jest ślepo zapatrzony w obce wzorce, lekceważy fakt, że jego ojciec zginął w powstaniu, nie rozumie go, a nawet nazywa w obecności matki (Andrzejowej) szaleńcem. Świat Zygmunta to świat...
Źródła poezji
Kolejne ważne pytania poetów dotyczą źródeł poezji. Dla mistrzów antyku,takich jak Horacy, jest ona po prostu doskonałym rzemiosłem, romantycy wolą mówić o natchnieniu. Niekiedy poezja jest czymś bardzo osobistym, metafizycznym. Czesław Miłosz w wierszu Ars poetica? przyznaje, iż uprawianie poezji jest doświadczeniem niezwykłym, wychodzącym poza granice racjonalizmu. Jednocześnie zachowuje jednak dystans wobec koncepcji poezji traktowanej jak anielskie objawienie czy bezwzględna mądrość:...
Żebraczka, komornica
W Władysława Stanisława Reymonta sportretowano starą Jagustynkę, która z dawnej gospodyni stała się żebraczką, komornicą, bo ziemię zapisała dzieciom. Stosunek dzieci do starej matki odzwierciedla ich brak wrażliwości, chciwość i chłopską mentalność, która pozwalana złe traktowanie starszych, chorych, niezdolnych do ciężkiej pracy osób, zwłaszcza jeśli przepisały już ziemię młodszym (na takie traktowanie nie chce się zgodzić Maciej Boryna, dlatego silną ręką trzyma gospodarstwo i nie...
Żołnierz – pijak i gwałciciel
Motyw rosyjskiego prymitywnego żołnierza gwałciciela spotykamy w Pierścionku z orłem w koronie Andrzeja Wajdy. Gwałci on na oczach wielu zastraszonych Polaków polską dziewczynę (ofiara to symboliczna – ona, polska dziewica, ubrana jest w białą sukienkę, symbolizującą niewinność, on zachowuje się jak zwierzę). Prymitywni rewolucjoniści, niewahający się mordować kobiet, rabować, nawet bezcześcić zwłok, ukazani zostają także w Przedwiośniu Stefana Żeromskiego. W Bożej podszewce Teresy...
Żona
A kiedy będziesz moją żoną, umiłowaną, poślubioną, wówczas się ogród nam otworzy, ogród świetlisty, pełen zorzy. Rozwonią nam się kwietne sady, pachnąć nam będą winogrady i róże śliczne, i powoje całować będą włosy twoje. (Kazimierz Przerwa-Tetmajer, A kiedy będziesz... ) Ożenił sie ja z osium, może dziesięć lat temu, niezadługo po tym, jak mama z ruszto zlecieli i krzyży im pękli (...). Zostali sie my wtenczas w chacie jak bez kobiety: tatko, Michał i ja, wytrzymali tak jeden...
Żona – ucieleśnienie prozy życia
W przedstawiających relacje między mężem a żoną powieściach z życia wsi można doszukać się pewnej analogii: dla gospodarza z Taplar Handzia, bohaterka Konopielki , jest ucieleśnieniem prozy życia. To ktoś zwyczajny, kto po prostu jest obok, śpi, karmi, gotuje, pracuje w polu, nie wzbudza już ciekawości. Handzię można zobaczyć w najmniej podniecających sytuacjach, np. gdy ziewa, można ją porównać do krowy, można ją uderzyć. Podobnie traktuje żonę Antek Boryna z Chłopów Władysława...
Żona anioł
Nie brak też w naszej literaturze żon aniołów. Jedną z nich jest niewątpliwie bohaterka Rodziny Połanieckich Henryka Sienkiewicza – Marynia Pławicka, potem Połaniecka. Nie zawsze dobrze traktowana przez męża Stacha, kocha go i wszelkie winy za niepowodzenia w małżeństwie przypisuje sobie. Jest Stachowi posłuszna, zawsze usprawiedliwia go i ostatecznie zyskuje jego miłość, gdy rodzi mu dziecko – męskiego potomka... Ten model kobiecości naiwnej, skłonnej do obwiniania się, pokornej, mocno...
Żona dziecko
Przyjaciółka Basia jest jednocześnie kobietą dzieckiem, radosnym hajduczkiem, którego nikt nie traktuje poważnie i w którym pan Michał początkowo widzi tylko dziecko, a nie kobietę. Nad Baśką roztaczają więc opiekę Michał i Zagłoba, także w czasach, gdy jest już panią pułkownikową. Inne relacje obserwujemy w małżeństwie Helmerów z Domu lalki HenrykaIbsensa. Główna bohaterka dramatu, Nora, żona Torwalda, traktowana jest przez męża wyłącznie jak zabawka, dziecko podjadające słodkie...
Żona idealna
Dla żony idealnej przede wszystkim jest miejsce w poezji. Na przykład w pieśniach i innych wierszach Gałczyńskiego: A ta pani zamyślona, z kwiatami – to moja żona. (Konstanty Ildefons Gałczyński, Wizyta ) W Pieśniach żona przedstawiona zostaje przede wszystkim jako towarzyszka p racowitego życia poety, której twarz, ręce, serce warto „ocalić od zapomnienia”. Zdanie: „Stoimy przy życiu, żono, jako tkacze przy swych krosnach” trąci dziś nieco socrealizmem, ale i tak może spodobać...
Żona modna
W satyrze Żona modna Ignacy Krasicki opisał (w formie skargi świeżo upieczonego małżonka) rozrzutne damy, które ślepo naśladując zachodni styl, rujnowały mężów. Zaloty do owej damy, jeszcze panny, przypominają źle zagrany francuski romans; rozrywki na wsi, organizowane już przez żonę, wiążą się ze stratami (pożar od fajerwerków) i ogromnymi wydatkami.Żona modna preferuje życie ponad stan, w dodatku na francuską modłę. Niewolno, zdaniem tytułowej bohaterki, używać prozaicznych określeń,...
Żona niewierna
Wdzięczny materiał dla literatury stanowią żony niewierne. Chyba najbardziej znane z nich to Emma Bovary i Anna Karenina. Pierwsza z nich, bohaterka powieści Flauberta, jest marzycielką, rozczytaną w literaturze i pragnącą lepszego życia. Wychodzi za mąż, by wyrwać się z rodzinnego domu, myśli o wielkiej miłości i niezwykłym życiu. Niestety, jej oczekiwania nie zostają spełnione. Przypadkowa wizyta w pałacu arystokraty wywołuje u niej marzenia o innym życiu, pełnym przepychu. Mąż...
Żona piękna, dobra, wierna, troskliwa i... pokorna
Uosobieniem żony wiernej jest Penelopa – bohaterka Odysei Homera. Przez wiele lat czeka na swego męża walczącego na wojnie trojańskiej, a potem tułającego się za sprawą klątwy po morzach i lądach. Penelopa nie przyjmuje zniecierpliwionych zalotników i nie zdradza Odyseusza, podczas gdy ten maliczne kochanki (owocem romansu z Ki rke jest dziecko). Po jego powrocie wita małżonka z radością – tak przynajmniej chce mit i Odyseja. Po latach powstało wiele tekstów kultury podających w wątpliwość...
Żona popychająca męża do kariery
Inny typ kobiety wyrachowanej prezentują żony popychające mężów do działań niemoralnych, a nawet zbrodni w imię kariery. Taka jest Lady Makbet, która przekonuje swego małżonka – tana Kawdoru, iż może zostać królem i powinien zabić goszczącego w zamku Makbetów Dunkana. Wspólnie dokonują mordu, jednak ostatecznie ponoszą klęskę – Lady Makbet umiera, a Makbet otoczony przez wrogów ginie. Wyrachowanie, ale też nadmierne ambicje (ale na pewno nie dobro pacjentów) kierują Emmą Bovary – tytułową...
Żona przyjaciel
Przyjacielem jest niewątpliwie żona Waltera Alfa (Konrada Wallenroda)– Aldona opisana w utwo rze Adama Mickiewicza. Litwinka, córka księcia Kiejstuta, dzieli los swego nieszczęsnego męża, który „szczęścia w domu nie znalazł, bo go nie było w ojczyźnie”. Gdy postanawia on walczyć podstępem z Krzyżakami jako Konrad Wallenrod, żona zaszywa się w wieży krzyżackiego zamku w Malborku jako Pustelnica i wiedzie z dawnym mężem, rycerzem i zakonnikiem, długie wieczorne rozmowy. Zna serce i trudy życia...
Żona starego męża
Dopuszcza się zdrady i żyje podwójnym życiem żona starego fabrykanta Lucy Zuckerowa z Ziemi obiecanej . Ma ona namiętny romans z ambitnym Polakiem Karolem Borowieckim. Ma nawet z nim dziecko, które mąż Lucy uważa za swoje i bardzo się nim cieszy. Obsypuje nawet żonę prezentami za narodziny potomka...Gdy zaczyna podejrzewać romans żony (czemu Borowiecki stanowczo zaprzecza), wysyła Lucy pociągiem do Berlina, kobieta nie ponosi kary... Inaczej jest w przypadku Anny Kareniny – tytułowej...
Żona szalona
Zazdrość przyprawia Żonę o chorobę psychiczną. Pragnie, podobnie jak Mąż, stać się artystką, godną miłości poety. W dniu chrztu życzy synowi Orciowi, by miał talent i jako poeta nie został odrzucony przez ojca. Ostatecznie Żona trafia do domu dla obłąkanych, gdzie wyobraża sobie, że jest poetką zasługującą na szacunek i miłość hrabiego Henryka. Umiera podczas jego odwiedzin na wylew krwi do mózgu. Taka jest cena miłości do artysty, który nie potrafi odnaleźć się pośród prozy życia.
Żona tyranka
Literatura przynosi też obrazy żon będących prawdziwymi jędzami i tyrankami.Z pewnością należy do nich pani Aniela Dulska – bohaterka komedii Gabrieli Zapolskiej. Ta nietolerancyjna mieszczka trzęsie domem – organizuje życie męża, dzieci i służby oraz lokatorów. Mąż jest dla niej podnóżkiem, niegodnym uwagi ani szacunku, biernym i milczącym. Być może tak mu wygodnie – jak oceniają dzieci, mama rozpycha się łokciami za ojca... Dulska traktuje też Felicjana jak maszynkę do zarabiania...
Żona w roli męża
Niekiedy żona występuje w roli męża – tak jest w Mickiewiczowskiej Grażynie.Gdy żona księcia Litawora dowiaduje się o knowaniach męża z Krzyżakami, prosi go o zerwanie z nimi układów. Gdy jednak to nic nie daje, spiskuje sama, czyniąc to, co jej zdaniem powinien zrobić mąż: posyła po kryjomu giermka obrażającego posłów krzyżackich i staje do walki z Zakonem. Przebrana w zbroję męża i nierozpoznana przez nikogo, jako Litawor wyprowadza żołnierzy do walki. Mąż odnajduje ją już martwą, jej...
Żona w roli męża
W Grażynie Mickiewicz przedstawił piękną i dzielną postać żony litewskiego księcia Litawora, który sprzymierzył się z Krzyżakami. Przeciwna układom z Zakonem Grażyna, gdy jej protesty nie dają efektu, zaczyna działać podstępnie i samowolnie – odsyła posłów krzyżackich przez giermka, urażając ich dumę. Potem przebrana w zbroję Litawora wyprowadza wojska do walki. Nikt nie orientuje się, że wódz i mężny rycerz to nie Litawor, lecz kobieta. Zwłaszcza że Grażyna wcale nie jest słaba,...
Życie króla – kontrast z egzystencją ubogich
Często spotykamy w literaturze sielankowe obrazy z życia władców tego świata. Panujący, w odróżnieniu od poddanych, nie muszą walczyć ani pracować, korzystają z bogactw, owoców cudzej pracy, a innych wysyłają na śmierć. Mówi o tym stylizowany na ludową piosenkę utwór Marii Konopnickiej A jak poszedł król na wojnę . Przypomina on starą prawdę, charakteryzuje świat jako miejsce niesprawiedliwych podziałów społecznych i wynikających stąd zależności: „a najdzielniej biją króle,/A najgęściej...
Życie podwórkowe
Kataryniarz stanowi niebywałą atrakcję i nieodzowny element życia podwórkowego. Inne takie elementy to wizyty ludzi naprawiających stare sprzęty, wędrownych handlarzy sprzedających tanie rzeczy. Na podwórku i klatkach schodowych słychać też pokrzykiwania służących, kucharek i praczek oraz ich narzeczonych... (nie cierpi ich Krzeszowska i elegancka żona bohatera opowiadania Witolda Gombrowicza Na kuchennych schodach ). Niewątpliwą atrakcją życia podwórkowego w kamienicy Łęckich są studenci...
Życie w getcie – relacja cywila
Inaczej opisuje życie w getcie warszawskim bohater Pianisty Władysława Szpilmana. Jego życie to ciągłe unikanie śmierci, walka o magiczną kartkę z przysługującym prawem do pracy (pracujących bowiem, jako potrzebnych, nie wywożono i nie zabijano – ten sam motyw wystąpi w Liście Schindlera w reż. Spielberga). Szpilmanowi wielokrotnie ratuje życie muzyka, jako pianista bywa rozpoznawany i oszczędzany, a potem, gdy nie ma już szans na przetrwanie, ukrywając się ćwiczy na wyimaginowanym...