Aborcja
Pani Eames mogła wybrać jedną z wielu innych metod praktykowanych w celu pozbycia się ciąży. Krążyły plotki, że cieszący się jak najgorszą sławą specjalista od pokątnych aborcji w South Endzie jest zarazem najbardziej wziętym alfonsem tej dzielnicy. Ponieważ za aborcję liczył sobie prawie pięćset dolarów, ubogie kobiety, dla których była to suma niewyobrażalna, zostawały jego prostytutkami. Działał w lokalu zwanym – jak inne miejscowe lokale,w których potajemnie uprawiano aborcję – „za...
Aborcja – skutek mezaliansu, ubóstwa, nędzy, nieodpowiedzialności
Nie tylko charakter kobiet, preferujących doświadczenia inne niż macierzyństwo, skłaniał bohaterki literackie do przerwania ciąży. Niekiedy zmuszała je do aborcji nędza, niemożność zapewnienia godziwego życia sobie i dziecku, rozpacz po stracie partnera, nieodpowiedzialność ojca. Bohaterka głośnej powieści Zofii Nałkowskiej Granica – pochodząca z biednej rodziny córka kucharki Justyna Bogutówna – wdaje się w romans z paniczem, Zenonem Ziembiewiczem. Spotkanie po latach nie osłabia łączącego...
Aniela jak anioł
Imię panny Anieli kojarzy ze słowem anioł Aleksander Fredro w komedii Śluby panieńskie , czyli Magnetyzm serca . Jej bohaterka, córka pani Dobrójskiej, przeznaczona trzpiotowi Guciowi, za namową przyjaciółki Klary, chce zemścić się na rodzie męskim, przysięgając sobie nigdy nie wyjść za mąż. Dzięki swej anielskiej dobroci ulega jednak podstępowi Gucia, wciągającego ją w fałszywą historyjkę miłości do innej Anieli, surowo wzbronionej przez stryja. Wzruszona niedolą młodzieńca dziewczyna...
Anonimowy rzemieślnik
Traktowanie sztuki w kategoriach anonimowego rzemiosła było na przestrzeni wieków rzadkie. Wyspecjalizowali się w nim średniowieczni skrybowie, przepisujący wiekopomne dzieła i ilustrujący je przepięknie, średniowieczni malarze, ale także poeci. Znaczna liczba utworów średniowiecznych jest anonimowa, mało też wiemy o podpisanych autorach, bo kim był Gall, który „napisał tę historię”? (podpisany pod jedną z najbardziej znanych kronik). Autor średniowiecznego dzieła, tworzonego na chwałę Bożą,...
Antybohater
CHÓR STARCÓW Mów coś, rób coś, posuwaj akcję, w uchu chociaż dłub! Bohater milczy CHÓR STARCÓW Nic się nie dzieje. Co to znaczy? BOHATER Dajcie mi spokój CHÓR STARCÓW Dzięki Bogu, nie śpi. BOHATER Mówicie, że muszę coś robić? Nie wiem ziewa ... może CHÓR STARCÓW On znów zasypia, wielkie nieba! Bez mąki przecież nie ma chleba. W teatrze trzeba grać,tu musi się coś dziać! (Tadeusz Różewicz, Kartoteka ) A jednak widzę coś, co z pewnym onieśmieleniem mógłbym...
Antygona
A nie mniemałam, by ukaz twój ostry Tyle miał wagi i siły w człowieku, Aby mógł łamać święte prawa boże, Które są wieczne i trwają od wieku, Że ich początku nikt zbadać nie może. Ja więc nie chciałam ulęknąć się człeka I za złamanie praw tych kiedyś bogom Zdawać tam sprawę. Bom śmierci ja pewna Nawet bez twego ukazu; a jeśli Wcześniej śmierć przyjdzie, za zysk to poczytam. (Sofokles, Antygona ; tłum. Kazimierz Morawski) Ale ten płacz Antygony, Co szuka swojego brata, To...
Antygona – pierwsza przeciw władzy
Pierwszą opisaną w literaturze buntowniczką przeciw władzy ziemskiej jest Antygona. Śmiertelnie poważnie traktująca prawo boskie, gotowa jest oddać młode życie w obronie nakazów boskich. Choć jej wuj, Kreon, zabrania grzebania zwłok jej brata – zdrajcy, Antygona, mimo napomnień siostry Ismeny, postanawia go pochować. Skazana na śmierć głodową, odbierze sobie życie w skalnej grocie. Gorzko zapłaci za nieposłuszeństwo, wysoką cenę zapłaci też jej narzeczony, syn Kreona, który nie pogodzi się...
Apokalipsa
Trąba dziwny dźwięk rozsieje, ogień skrzepnie, blask ściemnieje, w proch powrócą światów dzieje. Z drzew wieczności spadną liście na Sędziego straszne przyjście, by świadectwo dać Psalmiście... (Jan Kasprowicz, Dies irae ) W Bolonii na Akademii Astronom Pandafilanda Rzekł, biret zdejmując z włosów: – Panowie, to jest skandal: Zbliża się koniec Ziemi, A może całego Kosmosu; Wszystko przed wami rozwinę: Perturbacje i paralaksy, Bo według mojej taksy Świat jeszcze potrwa godzinę....
Apokalipsa na miarę Gdańska
Apokaliptyczne wizje odnajdujemy też w jednej z najgłośniejszych polskich powieści lat osiemdziesiątych – Weiserze Dawidku Pawła Huellego. Obraz powojennego Gdańska, w którym żyją bohaterowie powieści, uczniowie, synowie robotników ze stoczni, przypomina wizję apokalipsy: klęska żywiołowa, martwe ryby na plaży, zdychające psy i koty, niemożność kąpania się w Bałtyku (co dla nastolatków w czasie wakacji jest podwójną klęską...). Ksiądz poucza z ambony o karze za grzechy: Poprawcie się,...
Armia carska – służalcy
Rosjanie też oceniani są na ogół źle. Armia carska to głównie służalcy, gotowi bezmyślnie umierać dla cara i podlizywać się jego urzędnikom. Taki obraz znajdziemy np. u Mickiewicza: Car dziwi się – ze strachu drżą Petersburczany, Car gniewa się – ze strachu mrą jego dworzany; Ale sypią się wojska, których Bóg i wiara Jest car. – Car gniewny: umrzem, rozweselim cara. (Adam Mickiewicz, Reduta Ordona ) Obraz służalców przedstawiony został także w III części Dziadów , jednakże...
Artysta
Wybudowałem pomnik trwalszy niż ze spiżu, strzelający nad ogrom królewskich piramid, nie naruszą go deszcze gryzące, nie zburzy oszalały Akwilon, oszczędzi go nawet łańcuch lat niezliczonych i mijanie wieków. Nie wszystek umrę wiem, że uniknie pogrzebu Cząstka nie byle jaka... (Horacy, Exegi monumentum aere perennius ; tłum. Adam Ważyk) Poeta jest podobny księciu na obłoku, Który brata się z burzą, a szydzi z łucznika; Lecz spędzony na ziemię i szczuty co kroku, Wiecznie...
Artysta – zła profesja
Villon zapoczątkowuje linię pisarzy, którzy kreowali się na wyrzutków społecznych albo faktycznie nimi byli. Autor Wielkiego testamentu , złodziej, uczestnik morderczych bójek, odsiadujący wyrok w więzieniu, a potem skazany na śmierć (wyrok ten zamieniono na wygnanie) niewątpliwie miał powody, by czuć się wyobcowany. Młodopolscy poeci i symboliści nie byli rozpieszczani przez mieszczańskie społeczeństwo, jednak w ich postawie możemy również odnaleźć liczne elementy autokreacji (na „tych...
Artysta zdeheroizowany, bezsilny
Zaprzeczeniem romantycznego wzorca jest strącony z wieszczego piedestału pisarz z Małej apokalipsy Konwickiego. Cierpi z powodu kryzysu twórczego i niemożności funkcjonowania w szarej komunistycznej rzeczywistości. Nie wierzy w sens swoich działań. Koledzy z opozycji proszą go o popełnienie samobójstwa w akcie protestu przeciw sowietyzacji Polski. Mówią mu przy tym bez ogródek, że jego śmierć nie będzie zbyt wielką stratą dla kultury narodowej... Zamiast testamentu pisarskiego dla...
Artystka – profesja jeszcze gorsza
Villon – zbrodniarz, Gałczyński pozujący na łotra i łobuza – oto portrety artysty– „człowieka złej profesji”. Opinią jesz cze gorszą niż profesja artysty cieszyła się już tylko – jak można wywnioskować np. z utworów Gabrieli Zapolskiej– profesja... artystki. Aktorka czy tancerka kojarzyła się mieszczanom z kobietą lekkich obyczajów, a życie niejednokrotnie zmuszało ją do lekkiego prowadzenia się – zdawała się mówić Zapolska. Np. w Pannie Maliczewskiej była aktorka i pisarka pokazuje postać...
Artystka niespełniona
Odrębną kategorię stanowią niespełnione artystki. Maliczewska, pozbawiona układów, wiele traci w teatrze, może jednak występować. Literatura jednak pokazuje i postaci stłamszone przez społeczeństwo, którym życie nie pozwoliło realizować swych marzeń. Taką ofiarą mieszczańskiego społeczeństwa jest „szalona Julka”, bohaterka dramatu Kisielewskiego W sieci. Odważna i utalentowana malarka, zakochana w artyście, porzuca z woli rodziny szkołę i wychodzi za bogatego, dobrze sytuowanego, choć...
Artystka niespełniona
Szaleje z miłości także bohaterka Nie-Boskiej komedii Zygmunta Krasińskiego– małżonka hrabiego Henryka, Poety. Opuszczona przez męża dla tajemniczej Dziewicy – trupiej zjawy, symbolizującej poezję, kobieta nie może pogodzić się z tym, że Henryk odszedł, zostawiając ją samą z dzieckiem. Przyczyn tragedii upatruje Żona w tym, iż sama nie jest artystką. Marzy o tym i w chwili chrztu życzy synkowi Orciowi, by był poetą i nie został odrzucony przez ojca.Jej życzenie okazuje się przekleństwem,...
Asceci średniowiecza
Święty był wzorcem osobowym hagiograficznej literatury średniowiecza.Pisano wówczas, według określonego, sztampowego schematu, liczne żywoty świętych. Najbardziej popularne były te wychwalające ascezę lub męczeńską śmierć. Święty na ogół był zakonnikiem, a jeśli nawet jako osoba świecka zawierał związek małżeński, zachowywał czystość, jak św. Kinga, która ubłagała męża, władcę Polski, by nie żyli ze sobą jak mąż z żoną. Aleksy uciekł z domu w noc poślubną ( Legenda o św. Aleksym ). Na ogół...
Asceta – wzorzec parenetyczny w literaturze średniowiecznej
Asceta jest bohaterem wielu średniowiecznych utworów hagiograficznych. Święty – umartwiający się, ślubujący czystość i za nic mający majątek i swoje marne ciało – był wzorcem osobowym. Utwory o ascetach podporządkowywano na ogół jednemu modelowi, eksponującemu niebywałe zalety świętego oraz cuda dokonane z jego udziałem. Typowy wzorzec średniowiecznego żywota świętego zawiera następujące elementy: prolog wyjaśniający co skłania autora do pisania żywotu świętego, właściwy „życiorys świętego”...
Asceta, asceza
Powołał go Pan Na słup. Na słupie miał dom i grób. A ludzie chłopaka na szafot przywiedli, Unieśli mu głowę w muskularnej pętli. Powołał go Pan na stryk. (Stanisław Grochowiak, Święty Szymon Słupnik )
Awans ze wsi do miasta
Dość często poruszanym po wojnie, w nurcie tzw. literatury wiejskiej, problemem jest awans synów chłopskich ze wsi do miasta. O takim awansie opowiadają kultowe seriale: Dom i Daleko od szosy czy komedia Kogel mogel . Literatura, np. poezja Tadeusza Nowaka, powieści Wiesława Myśliwskiego czy Juliana Kawalca, skupia się na dylematach towarzyszących synom chłopskim, odchodzeniu od tradycji, poszukiwaniu tożsamości. W groteskowym klimacie przedstawia problem Konopielka Edwarda...