Kabaret
rzecz. m przedstawienie rozrywkowe; również duże przedstawienie rewiowe oparte na występach baletowych, cyrkowych itp. miejsce, w którym odbywa się przedstawienie kabaretowe. (w zn. 1.) Nie wszyscy są zwolennikami kabaretu (D. lp) politycznego (obiektem żartów są politycy). O takim kabarecie (Ms. lp) często mówi się, że nie przetrwa próby czasu, ponieważ politycy zmieniają się i za kilka lat nikt nie będzie pamiętał, z kogo żartowali artyści kabaretowi. (w zn. 2.)...
Kacyk
rzecz. m wódz plemienia. (przen.) człowiek uzurpujący sobie prawo do czegoś, zajmujący stanowisko i nadużywający władzy. (w zn. 1.) Na skutek przedłużającej się suszy kacykowie (a. kacyki ) z kilku afrykańskich wsi ustalili dzień narady, w czasie której mieli podjąć ważne dla plemion decyzje. (w zn. 2.) Jak podały dzisiejsze gazety, zatrzymano tymczasowo Józefa G., wójta z miejscowości X. – O działalności tego miejscowego kacyka (D. lp, ident. w B. lp) słyszeliśmy...
Kadencja
rzecz. ż czas, w jakim organ władzy lub urzędnik państwowy pełni swoją funkcję. (muz.) następujące po sobie dźwięki, nadające utworowi muzycznemu końcowy charakter lub fragment utworu muzycznego wykonywany solo przez wirtuoza. (w zn. 1.) Ustawy, które miały wspomóc małych przedsiębiorców nie zostały uchwalone przez Sejm w bieżącej kadencji (Ms. lp, ident. w D. i C. lp). (w zn. 2.) Znany krytyk muzyczny napisał entuzjastyczną recenzję sobotniego koncertu w miejskiej...
Kadra
rzecz. ż grupa ludzi o wysokich kwalifikacjach, sprawujących funkcje zarządzające; zespół pracowników przedsiębiorstwa. (sport.) grupa sportowców wybranych do udziału w międzynarodowych zawodach, jako reprezentacja kraju. (pot.) tylko lm , nazwa jednostki w zakładzie pracy, która zajmuje się tzw. sprawami personalnymi, dział personalny. (w zn. 1.) Wszyscy uczestnicy warsztatów fotograficznych wyrażali się z najwyższym uznaniem o kadrze (Ms. lp, ident. w C. lp)...
Kalkulacja
rzecz. ż wyliczenie kosztów jakiegoś przedsięwzięcia, usługi itp. (pot.) przemyślenie szans, analiza zysków i strat, spekulacja, rachuba. (w zn. 1.) Po przeprowadzeniu szczegółowej kalkulacji (D. lp, ident. w C. i Ms. lp) kosztów remontu bloku przy ulicy Korczaka, zarząd spółdzielni mieszkaniowej zdecydował się na rozłożenie planowanego remontu na 2 lata. (w zn. 2.) Każde jego działanie poprzedzają chłodne kalkulacje (M. lm, ident. w B. lp).
Kampania
rzecz. ż czas prowadzenia jakiejś akcji. (mil.) działania wojenne związane z jakimś terenem i określonym czasem (np. kampania wrześniowa 1939 r.). (w zn. 1.) W czasie kampanii (D. lp, ident. w C. i Ms. lp) prezydenckiej kandydaci przed kamerami przeprowadzili kilka bardzo gorących debat. Prasa wiele pisała o nowej kampanii (Ms. lp, ident. w D. i C. lp) reklamowej popularnej telefonii komórkowej. Kampania (M. lp), zakrojona na ogromną skalę, wyróżniała się wśród...
Kanon
rzecz. m stały, niezmienny element, wzór, schemat. (muz.) utwór, w którym linia melodyczna jest kolejno rozpoczynana z opóźnieniem przez następne głosy. (w zn. 1.) Prace mało znanego artysty, tworzącego w latach 20. i 30. XX w., którego wystawę można podziwiać od dzisiaj w Muzeum Miejskim, dobrze wpisują się w kanon (B. lp) europejskiej sztuki międzywojennej. Krytycy uznali, że artysta nie był twórcą prowincjonalnym, ale malarzem w pełni świadomym wiodących wtedy prądów...
Kanonizacja
rzecz. ż w Kościele katolickim i prawosławnym jest to włączenie zmarłej osoby do grupy świętych i tym samy zezwolenie na jej kult. Na lekcji religii ksiądz przedstawiał młodzieży historię kanonizacji (D. lp, ident. w C. i Ms. lp) w Kościele katolickim oraz zasady, na jakich przeprowadzany jest proces kanonizacyjny.
Kantor
rzecz. m placówka usługowa zajmująca się wymianą walut poza obrotem bankowym. pomieszczenie służbowe na zapleczu sklepu. w gminie żydowskiej śpiewak w synagodze wykonujący partie solowe; w kościele protestanckim kapelmistrz i organista; w kościele katolickim przodownik chóru. (w zn. 1.) Mój sąsiad wyjeżdża do Anglii. W związku z tym wybrał się dzisiaj do kantoru (D. lp), aby kupić funty angielskie. W kantorze (Ms. lp) dowiedział się, że poszukiwana przez niego...
Kapelan
rzecz. m ksiądz katolicki sprawujący posługę w zamkniętych miejscach (np. w klasztorze) lub dla konkretnej grupy osób (np. kapelan wojskowy; kapelan środowisk twórczych itp.). Kilka środowisk zawodowych w Polsce ma swoich kapelanów (D. lm, ident. w B. lm). Kapelani (a. kapelanowie ) (M. lm) są często zapraszani na uroczystości liturgiczne, kiedy dana grupa ma swoje święto. Kapelana (D. lp, ident. w B. lp) można również spotkać w wojsku, choć przez wiele lat w Polsce nie było...
Kapitalizm
rzecz. m, br. lm ustrój społeczno-gospodarczy, opierający się na własności prywatnej, stanowiącej podstawę w gospodarczej organizacji państwa; podstawową cechą kapitalizmu jest fakt regulacji procesów gospodarczych głównie przez wolny rynek towarów i usług. Na lekcji historii uczniowie zapoznali się z historią rozwoju kapitalizmu (D. lp) w XIX-wiecznej Europie. Poznali przy okazji nazwiska najważniejszych filozofów i teoretyków społecznych piszących w tym czasie o kapitalizmie...
Kariera
rzecz. ż przebieg pracy zawodowej zazwyczaj rozumiany jako zdobywanie coraz wyższych szczebli w rozwoju zawodowym. (pot.) powodzenie w pracy zawodowej, sukces. (w zn. 1.) – Pamiętaj, że trzeba dbać o swoja zawodową karierę (B. lp), starannie wybierać miejsca pracy i nieustannie się dokształcać. – mówiła ciocia Celinka do swojej siostrzenicy, która kończyła studia. (w zn. 2.) Wielu aktorów marzy o światowej karierze (Ms. lp, ident. w C. lp), grając w rozmaitych...
Kasyno
rzecz. n miejsce uprawiania gier hazardowych. jadłodajnia, restauracja dla oficerów, znajdująca się na terenie jednostki wojskowej. (w zn. 1.) W dużych miastach zazwyczaj znajduje się kilka kasyn (D. lm), w których można zagrać w ruletkę lub inne gry hazardowe. (w zn. 2.) W dawnym kasynie (Ms. lp) oficerskim często odbywają się przyjęcia weselne. Mieszkańcy osiedla, które znajduje się w pobliżu, uskarżają się na hałasy, które nie pozwalają im spać.
Kicz
rzecz. m wytwór pseudoartystyczny, dzieło człowieka bez talentu i poczucia estetyki (zwłaszcza w dziedzinie sztuk plastycznych), szmira, bezguście. Gdy Konrad pierwszy raz odwiedził dawno niewidzianego wujka Zdzisława zaskoczyła go spora ilość kiczów (D. lm) wiszących na ścianach. Wujek, który zauważył jego zdumione spojrzenie, uśmiechnął się i wskazując kicz (B. lp), przedstawiający jelenie na rykowisku powiedział, że po prostu lubi te obrazy, bo wszystkie te kicze (M. lm,...
Klerykalizm
rzecz. m, br. lm kierowanie się w sprawach politycznych, społecznych, kulturalnych opinią ustaloną przez Kościół; bezkrytyczne stosowanie się do ustalonego przez środowisko kościelne sposobu rozumowania i postępowania. W czasie debaty sejmowej jeden z posłów zarzucił innemu, że jego partia jest przepełniona duchem klerykalizmu (D. lp). W odpowiedzi usłyszał, że stosowanie się do zaleceń Kościoła nie jest klerykalizmem (N. lp), ale zwykłym wypełnieniem postanowień wynikających...
Klonowanie
rzecz. n sztuczne tworzenie całego organizmu, dzięki pobraniu komórki macierzystej od organizmu pierwotnego (rośliny lub zwierzęcia) i stymulowaniu jej rozwoju; na skutek tego powstaje dokładna kopia (klon) organizmu dawcy o tym samym materiale genetycznym. Wiele mówi się w mediach o klonowaniu (Ms. lp, ident. w C. lp) zwłaszcza po udanym sklonowaniu (Ms. lp, ident. w C. lp) owcy Dolly. Co jakiś czas pojawiają się nowe informacje o tym, że jakimś naukowcom udało się sklonować...
Kodować
czas. przetwarzać informacje w taki sposób, że staje się niemożliwa do odczytania, odebrania; szyfrować. W pewnym momencie rozwoju satelitarnej telewizji cyfrowej nadawcy programów zaczęli je kodować , aby były dostępne tylko dla osób, które opłacą specjalny abonament. Zakodowany sygnał stacji telewizyjnych mogą odebrać osoby posiadające dekoder, który umożliwia przetworzenie zakodowanych sygnałów na takie, jakie może odczytać zwykły odbiornik telewizyjny.
Kodyfikować
czas. normować, dostosowywać do powszechnie obowiązujących wzorców, ujednolicać. Przed przystąpieniem Polski do Unii Europejskiej uczyniono spory wysiłek, aby skodyfikować przepisy prawa i administracji i dostosować je do standardów unijnych. Kodyfikowanie wielu przepisów trwało długo i było w wielu przypadkach bardzo pracochłonne.
Kolokwializm
słowo lub wyrażenie używane w mowie potocznej, np. skoczyłem po gazetę; przestań w końcu ględzić !
Komentarz
rzecz. m opinia na jakiś temat, często podawana w formie artykułu prasowego lub wypowiedzi w innych mediach. relacja z przebiegu jakiegoś wydarzenia (zwł. spotkania sportowego) prezentowana w radiu lub telewizji. objaśnienia tekstu dodawane przez autora. (w zn. 1.) Wszystkie gazety na pierwszych stronach zamieściły komentarze (M. lm, ident. w B. lm) na temat spotkania przywódców państw, które odbyło się w Warszawie. W Polsce spotkanie oceniono bardzo dobrze, w prasie...
Komercja
rzecz. ż, br. lm działanie ukierunkowane wyłącznie na zysk. (pot.) negatywne określenie kiepskiego produktu albo występu artystycznego. (w zn. 1.) – Prowadzenie serwisu samochodowego musi być nacechowane komercją (N. lp). – powiedział mechanik. – Komercyjne podejście, to właściwe podejście – klient płaci, my zarabiamy. (w zn. 2.) Występy zespołów na letniej scenie w nadmorskim kurorcie miejscowe gazety określiły jako czystą komercję (B. lp), przy widocznym braku...
Komisja
rzecz. ż zespół ludzi powołany do rozstrzygnięcia jakiejś sprawy lub/i skontrolowania prawidłowości działania jakiejś instytucji. organ władzy administracyjnej na wysokim szczeblu powołany do rozstrzygnięć w konkretnych sprawach, dotyczących kraju lub spraw międzynarodowych. (w zn. 1.) Pani Zofia pracuje w dziale kadr i jest przewodnicząca komisji (D. lp, ident. w C. i Ms. lp) socjalnej przyznającej pracownikom pomoc w trudnych losowo sytuacjach oraz dofinansowującej...
Kompetencja
rzecz. ż uprawnienie nadane osobie lub instytucji do wykonywania określonych czynności. fachowe przygotowanie. (w zn. 1.) Aresztując podejrzanego bez nakazu, policjanci przekroczyli swoje kompetencje (B. lm, ident. w M. lm). (w. zn. 2.) Aby otrzymać tę pracę, należy wykazać się odpowiednimi kompetencjami (N. lm). KOMENTARZ Słowo kompetencja słyszymy dość często, zwłaszcza jeżeli omawiana jest praca różnych instytucji państwowych lub miejskich. Mówi się...
Kompromis
rzecz. m ugoda między dwoma stronami, które zgadzają się na ustępstwa. Wczoraj wszystkie media podały, że rozmowy strony rządowej ze strajkującymi lekarzami zmierzają do kompromisu (D. lm). – Myślimy o kompromisie (Ms. lp) – powiedział przedstawiciel strajkujących lekarzy. – Jednak nie za wszelką cenę. Zgodziliśmy się na nieco mniejsze podwyżki stałych płac niż planowaliśmy, ale liczymy też na ustępstwa rządu w kwestii wynagrodzenia za nocne dyżury. – Kompromisy (M. lm) w...
Komputer
rzecz. m urządzenie elektroniczne, w którym można dokonać przetworzenia i zapisania danych utworzonych w formie cyfrowej; w początkowej fazie rozwoju stosowany głównie w celach naukowych dla przyspieszenia skomplikowanych obliczeń matematycznych, teraz niezwykle popularny także wśród prywatnych użytkowników, służy do komunikacji, pracy, rozrywki. KOMENTARZ Od lat 80. XX w. obserwuje się szybki rozwój technologii informatycznych, który umożliwił korzystanie z prostych komputerów...
Komunalny
przym. odnoszący się do jakiejś większej grupy, np. mieszkańców miasta; służący im i będący własnością miasta. W obrębie naszego miasta znajdują się grunty komunalne (M. lm, ident. w B. lp), na których planuje się wybudowanie mieszkań komunalnych (D. lm) dla najbiedniejszych mieszkańców. Robotnicy komunalni (M. lm) przygotowywali skwery miejskie przed wizytą burmistrza miasta partnerskiego z Niemiec. KOMENTARZ W każdym mieście ważną rolę odgrywa tzw. gospodarka...
Komunikacja
rzecz. ż, br. lm całość spraw związanych z przemieszczaniem się; transport. technika, urządzenia i sposoby związane z porozumiewaniem się ludzi, także zagadnienia związane z przesyłaniem danych (dźwięk, obraz) na odległość. (ling.) teoria porozumiewania się ludzi między sobą; proces komunikacji językowej. (w zn. 1.) W organizacji komunikacji (D. lp, ident. w Ms. i C. lp) miejskiej na świecie od lat zachodzą zmiany, mające na celu ułatwienie przemieszczania się ludzi....
Komunizm
rzecz. m teoria głosząca możliwość powstania ustroju społeczno-politycznego, w którego podstawowych założeniach jest wspólna własność środków produkcji i tzw. równość społeczna; komunizm miał być był celem, do którego dążono przez „etap pośredni” – socjalizm Wszystkie teorie komunizmu (D. lp), okazały się nierealne, chociaż ich twórcy chcieli, aby komunizm (M. lp, ident. w B. lp) stał się ustrojem sprawiedliwości społecznej. Próby jego wprowadzania kończyły się niepowodzeniem,...
Koncern
rzecz. m duże przedsiębiorstwo, skupiające kilka mniejszych jednostek, mających swoją osobowość prawną, ale należących do tego samego właściciela; koncerny zajmują się produkcją w różnych sektorach gospodarki i wielu wypadkach mają ogólnoświatowy zasięg. W zarządzie wielkiego koncernu (D. lp) samochodowego odbywała się ważna narada. Zastanawiano się nad wprowadzeniem nowych, bardzo nowoczesnych silników do samochodów terenowych, które mogłyby zużywać o wiele mniej paliwa niż...
Koncesja
rzecz. ż zezwolenie przyznawane przez odpowiednie władze. Po kontroli okazało się, że wiele osób handlujących na bazarze nie ma odpowiednich koncesji (D. lm) na prowadzenie sprzedaży w obrębie rynku. Kilka lat temu rada miasta wprowadziła obowiązek posiadania takiej koncesji (D. lp). Koncesje (M. lm, ident. w B. lm) miały być udzielne wyłącznie sprzedawcom, którzy swoją działalnością nie będą zanieczyszczać ulic i utrudniać ruchu pieszego.
Konformizm
rzecz. m, br. lm (psych., soc.) działanie nastawione na dostosowanie się do zastanej sytuacji, niechęć do wyrażania własnej woli, ugodowość za wszelką cenę, przystosowanie. Pan Władek jest znanym wszystkim konformistą. Z powodu tego konformizmu (D. lp) stał się przedmiotem żartów całego biura. O konformizmie (Ms. lp) pana Władka krążą legendy. Pewnego dnia, na przykład, w gronie kolegów krytykował pracę kierownika działu, kiedy jednak prezes oficjalnie poparł kierownika,...
Konfrontacja
rzecz. ż zestawienie dwóch przeciwstawnych racji, postaw, armii albo ludzi. W strefie okupowanej przez obce wojska doszło do konfrontacji (D. lp, ident. w C. i Ms. lp) i ostrzału pozycji. W trudnej sprawie prowadzonej przed stołecznym sądem zorganizowano już kilka konfrontacji (D. lp) z udziałem świadków i oskarżonego w celu wyjaśnienia, czy podejrzany jest winny. KOMENTARZ Słowo konfrontacja było bardzo popularne we wczesnych latach 80. (zob. cytat), kiedy strona...
Koniunktura
rzecz. ż, br. lm właściwy czas do prowadzenia interesów, zajmowania się handlem, polityką i inną działalnością, dobra passa. Jak zauważyło czasopismo „Najlepszy przyjaciel”, ciągle trwa sprzyjająca koniunktura (M. lp) dla hodowców terrierów. Te ruchliwe psy cieszą się niesłabnącą popularnością nie tylko w Polsce, ale także w innych krajach Europy. O pomyślnej koniunkturze (Ms. lp, ident. w C. lp) dla hodowców tej rasy i jej przyczynach już rok temu wspominał na łamach magazynu...
Konkubinat
rzecz. m, br. lm wspólne życie dwojga osób, które nie są małżeństwem, związek nieformalny. Do Sejmu wpłynął projekt ustawy dotyczącej konkubinatu (D. lp). W myśl ustawy, osoby żyjące w konkubinacie (Ms. lp) uzyskałyby większe prawa niż dotychczas, na wzór takich krajów, jak Holandia czy Francja.
Konotacja
dodatkowe, poza podstawowym znaczeniem, pojmowanie znaczenia wyrazu łączone z wyrazem przez użytkowników danego języka; wyraz pozornie może być neutralny, tymczasem przez negatywną konotację wyraz może być odebrany jako negatywny; w przypadku pozytywnej konotacji wyraz może być odebrany jako pozytywny, mimo że słownikowo jest neutralny. zdolność niektórych wyrazów do wskazywania, że powinny być uzupełnione innym wyrazem, z określonej kategorii, np. przymiotnik powinien być uzupełniony...
Konsensus
[łac. consensus ] rzecz. m zgoda, porozumienie, wspólne stanowisko, często osiągnięte w wyniku rozmów i kompromisu. Prasa zwróciła uwagę na brak konsensusu (D. lp) wśród najważniejszych ugrupowań politycznych, co znacznie utrudnia pracę rządu i wpływa niekorzystnie na wizerunek Polski za granicą. KOMENTARZ Istnieje również słowo konsens, pochodzące od tego samego słowa łacińskiego consensus – zgoda, które kiedyś oznaczało zezwolenie (najczęściej urzędowe) na...
Konserwatyzm
rzecz. m, br. lm nastawienie tradycyjne, pozbawione elastyczności, oparte na sprawdzonych schematach myślenia. (polit.) nauka społeczna i kierunek polityczny, głoszące potrzebę zachowania zastanego porządku społecznego i umacniania tradycyjnych wartości, takich jak religia, rodzina, poszanowanie własności prywatnej. (w zn. 1.) Wśród lekarzy starego pokolenia czasem daje się zauważyć postawa pełna konserwatyzmu (D. lp). Zalecają oni pacjentom tradycyjną terapię opartą...
Konstytucja
rzecz. ż najważniejsza ustawa w państwie, określająca podstawy, na jakich zbudowane jest państwo (ustrój, system władz itd.), oraz regulująca najważniejsze prawa i obowiązki obywateli. (biol.) zbiór charakterystycznych cech danego organizmu, budowa ciała. (w zn. 1.) Uchwalenie nowej konstytucji (D. lp, ident. w C. i Ms. lp) poprzedziły długie rozmowy i dyskusje wśród polityków i społeczeństwa. W mediach zwracano uwagę, że wiele konstytucji (D. lm) państw...
Konsul
rzecz. m przedstawiciel państwa za granicą. Konsulowie (M. lm) kilkunastu krajów spotkali się na bankiecie wydanym z okazji święta narodowego Wenezueli. Przy swojej rezydencji konsulów (D. lm, ident. w B. lm) powitał konsul (M. lp) Wenezueli wraz z małżonką. Na przyjęciu nie było konsula (D. lp, ident. B. lp) niemieckiego, ponieważ musiał w pilnej sprawie wyjechać do kraju. KOMENTARZ W znaczeniu historycznym konsul był bardzo wysokim urzędnikiem sprawującym...
Konsumpcja
rzecz. ż, br. lm całość dóbr kupowanych i zużywanych i przez społeczeństwo w danym czasie na danym obszarze, spożycie. (gastr.) jedzenie i picie. (w zn. 1.) Jak uważają socjolodzy, nasze społeczeństwo, po latach braków w sklepach, ciągle hołduje konsumpcji (C. lp, ident. w D. i Ms. lp) opartej głównie na zaspokajaniu najprostszych potrzeb. Przeciętna rodzina często kupuje więcej, niż jest w stanie skonsumować. (w zn. 2.) Mimo umieszczonego przy kasie napisu...
Kontekst
całość wypowiedzi, w jakiej występują jakieś konkretne, dające się wydzielić fragmenty (zdania, poszczególne wyrazy, związki wyrazowe itp.); kontekst pozwala na dokładne zrozumienie wypowiedzi; znaczenie tych samych wyrazów czy zdań użytych poza kontekstem (wyrwane z kontekstu) nie będzie oczywiste; np. słowo głębia w całości wypowiedzi głębia jeziora zapierała dech w piersiach spełnia zupełnie inną funkcję niż to samo słowo użyte w znaczeniu przenośnym (czyli w innym kontekście):...
Kontestacja
rzecz. ż, br. lm sprzeciw osoby albo grupy ludzi przeciwko funkcjonującym w społeczeństwie normom i zasadom (także w polityce, religii czy sztuce). Znany przypadek kontestacji (D. lp, ident. w C. i Ms. lp) społecznej w XX w. to np. ruch hippisowski. Hippisi sprzeciwiali się społeczeństwu konsumpcyjnemu, a swoją odrębność manifestowali m.in. przez kolorowe stroje, długie włosy i swobodę obyczajową KOMENTARZ Istotą kontestacji jest bunt, wiara w potrzebę wyłamania się z...