De Facto
[łac., wym. de fakto] zgodnie ze stanem faktycznym, rzeczywiście. Dyrektor szkoły zwrócił się do wychowawców klas, stwierdzając, że młodzież miała brać udział w imprezie z okazji Dnia Sportu, a de facto wielu uczniów siedziało na ławkach wokół szkoły, niczym się nie zajmując ani nie kibicując kolegom. KOMENTARZ De facto często jest łączone w parę ze sformułowaniem de iure, oznaczającym z mocy prawa, zgodnie ze stanem prawnym (zob. cytat).
Dealer
(a. Diler) [ang., wym. diler] rzecz. m pośrednik handlowy (firma lub osoba) funkcjonujący pomiędzy oferującym jakiś towar producentem albo hurtownikiem a klientem. Pan January chciał kupić samochód, dlatego udał się do najbliższego dealera (D. lp, ident. w B. lp), sprzedającego samochody. Tam jednak dowiedział się, że temu dealerowi (C. lp) nie zależy na sprowadzeniu interesującego go modelu, bo,jak dotąd, sprzedano bardzo mało egzemplarzy. Wracał niezadowolony do domu,...
Debata
rzecz. ż rozmowa zazwyczaj poświęcona aktualnym zagadnieniom, połączona z dyskusją i mająca za zadanie przedstawienie różnych stanowisk. Dzisiaj w telewizji publicznej będziemy mieli okazję przyglądać się debacie (C. lp,ident. w Ms. lp) dwóch największych ugrupowań politycznych. Podstawowa funkcja takich debat (D. lm) to bezpośrednie informowanie społeczeństwa o poglądach polityków. Debaty (M. lm) dają możliwość wymiany zdań w różnych sprawach politycznych i gospodarczych...
Debet
rzecz m, br. lm (bank.) ujemny stan konta bankowego; sytuacja wynikająca z różnicy między kwotą, jaką klient wpłacił do banku („ma”), a aktualnym stanem jego konta („jest winien”); zadłużenie w stosunku do banku, które musi zostać spłacone (zazwyczaj z odsetkami), tak jak każda pożyczka. Bank, w którym pan Zdzisław umieścił swoje oszczędności, pozwala na posiadanie sporego debetu (D. lp). Pan Zdzisław, chociaż nie ma dużych dochodów, wykorzystał swój limit na koncie debetowym...
Debiut
rzecz. m coś, co jest wykonywane lub zostaje pokazane po raz pierwszy; najczęściej słowo używane w przypadku artystów, może to być, np. pierwszy występ aktora, pierwsza książka pisarza, pierwszy film reżysera itd. W kawiarni, w której spotykają się krytycy literaccy, rozmawiano na temat udanego debiutu (D. lp) młodego powieściopisarza. O jego debiutanckiej książce wiele mówi się również w mediach, w programach poświęconych kulturze. Sam autor – znany z niechęci do wypowiedzi...
Decentalizacja
rzecz. ż proces oznaczający oddanie kompetencji i części władzy jednostkom terenowym, przeciwieństwo centralizacji. W czasie reformy administracyjnej kraju zadbano o decentralizację (B. lp) głównych urzędów państwowych, aby ważne ustalenia mogły zapadać na szczeblu lokalnym i nie były uzależnione od decyzji podejmowanych w stolicy.
Defetyzm
rzecz. m, br. lm przewidywanie klęski, brak wiary w powodzenie czegoś, zwątpienie, czarnowidztwo. Trener drużyny siatkarskiej przestrzegał zawodników przed defetyzmem (N. lp). Zachęcał ich, by wierzyli w zwycięstwo, mimo że przegrali dwa ostatnie mecze. KOMENTARZ Słowo było często używane w propagandzie PRL, przestrzegano wtedy przed szerzeniem defetyzmu lub uleganiem defetyzmowi, a więc dopuszczaniem do siebie zwątpienia w sensowność poczynań rządu. Słowo jest często...
Deficyt
rzecz. m, br. lm (bank., handl.) brak dochodów; brak oczekiwanych wpływów. (pot.) niewystarczająca ilość dóbr, brak czegoś. (w zn. 1.) Na skutek ujawnienia deficytu (D. lp) kasowego w supermarkecie,kierownik wezwał kasjerkę i zapowiedział, że jeżeli sprawa się szybko nie wyjaśni, będzie musiała pokryć deficyt (B. lp) z własnych dochodów. (w zn. 2.) Pod koniec lat 70., w związku z deficytem (N. lp) energetycznym w Polsce, w wielu miastach elektrownie wyłączały...
Defraudacja
rzecz. ż oszustwo polegające na przywłaszczeniu pieniędzy albo mienia powierzonego czyjejś opiece. W związku z informacją o wielomilionowej defraudacji (Ms. lp, ident. w D. i C. lp) w jednym z banków wiele osób postanowiło jak najszybciej zabrać z niego swoje oszczędności, obawiając się bankructwa banku. Kierownictwo banku mogło spodziewać się defraudacji (D. lm) przy tak słabych zabezpieczeniach i znikomej kontroli wewnętrznej osób mających wpływ na wydawanie kredytów.
Degeneracja
rzecz. ż, br. lm odejście od społecznie uznawanej normy, wynaturzenie. (biol.) zwyrodnienie, zniekształcenie tkanek. (w zn. 1.) Andrzej przeczytał w jednej z gazet wstrząsający artykuł o degeneracji (Ms. lp, ident. w D. i C. lp) społecznej w niektórych środowiskach wielkomiejskich. Dzieci z rodzin patologicznych również ulegają degeneracji (C. lp, ident. w D. i Ms. lp) – często już w bardzo młodym wieku popadają w konflikt z prawem. (w zn. 2.) Brak środków...
Dekomunizacja
rzecz. ż, br. lm wprowadzanie zmian w życiu politycznym i społecznym, mających na celu odsunięcie od władzy i wpływu na gospodarkę osób uczestniczących w dawnych strukturach władzy opartej na wzorcu komunistycznym narzuconym przez Związek Radziecki, a obowiązującym przez wiele lat w Polsce i innych krajach socjalistycznych; także proces likwidacji dawnych struktur ustrojowych. Na początku lat 90. wiele mówiło się o spodziewanej dekomunizacji (Ms. lp, ident.w D. i C. lp) w...
Dekret
rzecz. m ustalenie wydane w formie aktu prawnego przez władze, regulujące istotne sprawy dotyczące państwa, jego funkcjonowania i obowiązków obywateli; w dawnej Polsce był to dokument wydawany przez króla, również wyrok sądu. Podczas kampanii prezydenckiej jeden z kandydatów zgłosił projekt umocnienia władzy prezydenta. Na jego mocy prezydent miałby możliwość wydawania dekretów (D. lp) z mocą ustawy. Rozpatrzenie takiego dekretu (D. lp) należałoby do Sejmu. Według projektu,...
Demagogia
rzecz. ż, br. lm sposób przekonywania i zjednywania sobie rozmówców, słuchaczy, zwolenników itp., polegający na stosowaniu emocjonalnych argumentów (często wymyślonych) i składaniu obietnic, zwykle bez pokrycia; metoda szczególnie często wykorzystywana w polityce dla zdobycia szybkiego poparcia; w przypadku mówców-demagogów sprawdzająca się zwłaszcza podczas wystąpień publicznych. Wielu polityków, chcąc zwiększyć swoje szanse w wyborach ucieka się do demagogii (D. lp, ident. w...
Dementować
czas. zmieniać podane wcześniej (najczęściej do wiadomości publicznej) informacje, prostować; dotyczy najczęściej osób publicznych, które dementują ukazujące się na ich temat lub na temat ich działalności informacje prasowe, pogłoski, plotki itp. Wczoraj minister gospodarki zdementował pogłoski o rzekomej podwyżce podatku akcyzowego na paliwa płynne. Podczas konferencji prasowej przekazał dziennikarzom oficjalne stanowisko rządu, dementując przy tym pojawiające się od dłuższego...
Demograficzny
przym. związany z demografią, czyli z nauką, zajmującą się badaniem ludności, jej liczebności, struktury itp. Jak podało Ministerstwo Edukacji, w związku z utrzymującym się od kilku lat niżem demograficznym (N. lp), za kilka lat pójdzie do szkoły o wiele mniej dzieci niż w latach ubiegłych, co może oznaczać, że niewielkie szkoły, na skutek zbyt małej liczby uczniów, mogą zostać zamknięte. KOMENTARZ Najczęściej słyszy się o niżu lub wyżu demograficznym. Niż...
Demokracja
rzecz. ż forma ustroju społecznego, w którym obywatele państwa decydują o najważniejszych instytucjach i osobach sprawujących władzę. Na lekcjach wiedzy o społeczeństwie nauczyciel mówił sporo o różnych formach demokracji (D. lp, ident. w C. i Ms. lp). Opowiedział uczniom, że w historycznym ujęciu można mówić o kilku różnych typach demokracji . Następnie objaśnił wszystkie najważniejsze rodzaje ustrojów demokratycznych , zaczynając od demokracji (D. lp,ident. w C. i Ms. lp)...
Demoniczny
przym. przerażający, upiorny, siejący strach. Aktor grający w horrorze Diabelska oferta wzbudził zachwyt widzów oszczędna grą. Wykrzywiona, demoniczna (M. lp) twarz Johna Feara na pewno na długo pozostanie w pamięci widzów.
Demonstracja
rzecz. ż jawne wystąpienie grupy ludzi protestujących przeciwko czemuś lub domagających się poparcia dla jakiejś idei, manifestacja. gwałtowne, emocjonalne wystąpienie osoby lub grupy przeciwko innej osobie lub grupie. pokaz dla grupy osób wykonywany w celach naukowych (np. prezentacja nowego wynalazku). (pot.) zachowanie dla wywołania efektu, mające wzbudzić reakcję otoczenia. (w zn. 1.) Wczoraj w Warszawie odbyła się demonstracja (M. lp) pielęgniarek. Podczas...
Denuncjować
czas. donosić na kogoś, zdradzać powierzone tajemnice. Znane są przypadki, kiedy w latach 50. sąsiad zadenuncjował sąsiada za słuchanie zakazanej wtedy w Polsce rozgłośni Radia Wolna Europa. Trudno sobie wyobrazić, aby w dzisiejszym, demokratycznym społeczeństwie władza sprzyjała denuncjacjom i liczyła na współpracę z denuncjatorami . KOMENTARZ W formie dokonanej czas. denuncjować brzmi zadenuncjować, czyli dokonać denuncjacji.
Departament
rzecz. m dział instytucji (zazwyczaj ministerstwa), zajmujący się konkretnymi sprawami, mający swoją nazwę i uprawnienia, komórka, referat. Pan Jan Kowalski podjął pracę w departamencie (Ms. lp) szkolnictwa artystycznego podległym Ministerstwu Kultury. Będzie się zajmował m.in. rozpatrywaniem wniosków stypendialnych dla szczególnie uzdolnionej młodzieży.
Deportacja
rzecz. ż przymusowe przesiedlenie ludności, najczęściej na skutek działań wojennych lub nowego ustalania granic po zakończeniu wojny; deportacja wiąże się z wysiedleniem i zmianą miejsca zamieszkania dla dużej grupy ludzi, może to również być zesłanie w odludny, nieprzyjazny rejon i pozbawienie możliwości normalnego życia, co celowo skazuje daną ludność na wyniszczenie i zagładę. W najnowszej historii Polski miało miejsce kilka masowych deportacji (D. lm). Dziadek Tomka cudem uniknął...
Deprecjonować
czas. (ekon.) obniżać wartość czegoś. zmniejszać czyjeś zasługi, zwłaszcza na forum publicznym przez niesprawiedliwą ocenę i lekceważące określanie osoby, grupy osób, idei itp. (w zn. 1.) Negatywnym skutkiem deprecjonowania waluty krajowej, czyli obniżenia jej wartości w stosunku do walut zagranicznych jest zmniejszenie się siły nabywczej, tzn., że za tę samą kwotę możemy kupić mniej towarów. (w zn. 2.) Znany polityk, ubiegający się o stanowisko prezydenta miasta,...
Depresja
rzecz. ż (med.) stan chorobowy (rodzaj nerwicy), w którym chory nie ma woli do działania, często popada w apatię, cechuje go również brak chęci do życia; nie leczona depresja uniemożliwia właściwe kontakty społeczne, kontynuowanie pracy itp., w skrajnych wypadkach może prowadzić do skłonności samobójczych. (geogr.) położenie terenu poniżej poziomu morza. (w zn. 1.) W ostatnich latach wiele się mówi o depresji (Ms. lp, ident. w D. i C. lp) i sposobach jej leczenia....
Destrukcja
rzecz. ż całkowity rozpad, zniszczenie. Wiele domów w bombardowanej w czasie wojny Warszawie uległo całkowitej destrukcji (D. lp, ident. w C. i Ms. lp). Nieodpowiedzialnością, zmierzającą do destrukcji (D. lp, ident. w C. i Ms. lp) gospodarki, określił ostatnie posunięcia rządu przewodniczący partii opozycyjnej.
Desygnować
czas. wyznaczyć kogoś do pełnienia określonej funkcji (np. w rządzie), mianować, nominować. Premier desygnował dzisiaj trzech znanych polityków na stanowiska ministerialne. Nikodem Dyzma, desygnowany przez premiera na stanowisko ministra gospodarki, odbył dzisiaj z szefem rządu długą rozmową w cztery oczy.
Detaliczny
przym. związany z handlem i cenami bezpośrednio przeznaczonymi dla klienta, niehurtowy szczegółowy, dokładny. (w zn. 1.) W sklepach samoobsługowych ceny detaliczne (M. lm) towarów powinny być dobrze widoczne. (w zn. 2.) Przyczyna została poddana detalicznym (C. lm) wyjaśnieniom.
Detektyw
rzecz. m funkcjonariusz policji, zajmujący się śledztwem i ściganiem przestępców, także śledczy na zlecenie, do wynajęcia. W książkach kryminalnych pojawia się postać detektywa (D. lp, ident. w B. lp), który w kolejnych powieściach z cyklu rozwiązuje skomplikowane zagadki kryminalne. Prawie każdy słyszał o detektywie (Ms. lp.) Herkulesie Poirot [franc., wym. płaro], którego wymyśliła Agata Christie. Inni powieściowi detektywi (M. lm.), tacy jak Anglik Sherlock Holmes [wym....
Detektyw
rzecz. m funkcjonariusz policji, zajmujący się śledztwem i ściganiem przestępców, także śledczy na zlecenie, do wynajęcia. W książkach kryminalnych pojawia się postać detektywa (D. lp, ident. w B. lp), który w kolejnych powieściach z cyklu rozwiązuje skomplikowane zagadki kryminalne. Prawie każdy słyszał o detektywie (Ms. lp.) Herkulesie Poirot [franc., wym. płaro], którego wymyśliła Agata Christie. Inni powieściowi detektywi (M. lm.), tacy jak Anglik Sherlock Holmes [wym....
Determinacja
rzecz. ż, br. lm zdecydowany sposób działania, stanowczy, nastawiony na sukces. Paweł zawsze działał z godną podziwu determinacją (N. lp). Jużw pierwszych latach szkoły podstawowej zdecydował, że chce zostać lekarzem, potem wyjechał do miasta, mieszkał w internacie i bardzo pilnie uczył się w liceum, aż wreszcie zdał egzamin na studia medyczne. Dzięki swojej determinacji (C. lp,ident. w D. i Ms. lp) i uporowi jest teraz wybitnym chirurgiem.
Dewaluacja
rzecz. ż (ekon.) obniżenie wartości pieniądza w stosunku do walut zagranicznych, dewaluacja jest przeprowadzana zazwyczaj przez bank centralny danego państwa. (pot.) obniżenie wartości i znaczenia poglądów idei, norm (np. dewaluacja norm społecznych, dewaluacja pojęć patriotycznych itp.). (w zn. 1.) O dewaluacji (D. lp, ident. w C. i Ms. lp) w danym kraju decydują organy państwowe odpowiedzialne za stabilność waluty. (w zn. 2.) Od wielu lat mówi się w Polsce o...
Dewiacja
rzecz. ż odchylenie od przyjętych norm zachowania, rodzaj patologii społecznej, objawiającej się zachowaniami niezgodnymi z przyjętymi normami, również dewiacja seksualna (zboczenie); zachowania dewiacyjne często są zachowaniami o charakterze przestępczym. (morsk.) odchylenie między południkiem magnetycznym a kierunkiem wskazywanym przez igłę magnetyczną kompasu, spowodowane zakłóceniem ziemskiego pola magnetycznego. (w zn. 1.) W Londynie odbył się światowy kongres...
Dewocja
rzecz. ż, br. lm fałszywa i zakłamana pobożność, nie opierająca się na przeżywaniu doświadczenia religijnego i znajomości duchowego aspektu religii, ale na zachowaniach „na pokaz”. Podczas niedzielnego kazania ksiądz przekonywał wiernych, aby nie mylili dewocji (D. lp, ident. w C. i Ms. lp) z prawdziwą, głęboką wiarą i traktowali spełnianie praktyk religijnych jako niezbędny element wiary, nie zaś element demonstracji przekonań religijnych – jak to określił – „od święta”....
Diagnoza
rzecz. ż ocena czegoś oparta na badaniach i wiedzy fachowej. rozpoznanie choroby przez lekarza na podstawie badania lekarskiego. (w zn. 1.) Wybitny analityk finansowy szczycił się tym, że zawsze z dużym wyprzedzeniem potrafił postawić trafną diagnozę (B. lp) krajowego rynku kapitałowego i odpowiednio doradzić inwestorom. (w zn. 2.) Doktor Murek uchodził za znakomitego diagnostę . Ciocia Halinka lubiła chodzić do pana doktora, ponieważ była pewna, że diagnoza (M....
Dialog
rzecz. m (szt.) rozmowa dwóch lub więcej postaci scenicznych. (pot.) rozmowa, najczęściej między dwiema przeciwstawnymi stronami, zwykle mająca na celu uzyskanie porozumienia w jakiejś sprawie (w zn. 1.) Krytycy podkreślali, że sztuka Gerarda Kropki pt. Rozmowy współczesnych wypełniona jest żywymi dialogami (N. lm, ident. w Ms. lm) jakby dosłownie cytowanymi z rozmów, jakie toczą się prawie w każdym polskim domu. (w zn. 2.) Jak doniosły wczorajsze gazety, rozpoczął...
Dieta
rzecz. ż ograniczenie lub całkowite zaprzestanie spożywania niektórych produktów i jedzenie (zazwyczaj z powodów zdrowotnych) żywności zaleconej przez lekarza,dobranej do konkretnego schorzenia. charakterystyczny sposób odżywiania związany np. z rejonem świata (dieta śródziemnomorska) lub wyborem określonych pokarmów w celu osiągnięcia pożądanego efektu, np. odchudzenia się (dieta małosolna, dieta jarska, dieta beztłuszczowa itp.). świadczenie finansowe wypłacane pracownikowi na...
Digitalizacja
(a. dygitalizacja) rzecz. ż, br. lm nadawanie danym formy cyfrowej w celu zgromadzenia ich w pamięci komputera, zapisu na płycie. Kiedy nagrywamy dźwięk za pomocą komputera możemy powiedzieć, że analogowy sygnał dźwiękowy poddajemy digitalizacji (C. lp, ident. w D. i Ms. lp).
Dobrobyt
rzecz. m br. lm stan życia społeczeństwa, któremu dobrze się powodzi, większość ludzi jest bogatych, nie ma głodu i łatwo o pracę; zamożność, dostatniość. Poseł z mównicy sejmowej przekonywał, że Polska nigdy nie będzie krajem dobrobytu (D. lp), ponieważ nie ma mowy o dobrobycie (N. lp) przy braku zdecydowanych działań, zmierzających do pokonania wysokiego bezrobocia.
Doktorat
rzecz. m stopień naukowy. praca naukowa upoważniająca do używania tytułu doktora. (w zn. 1.) – Jestem dumna z mojego syna. – Chwaliła się sąsiadkom pani Kowalska. – W 3 lata po studiach uzyskał doktorat (M. lp) z ornitologii, a teraz pisze pracę habilitacyjną poświęconą ptakom bagien biebrzańskich. (w zn. 2.) Dwóch nauczycieli akademickich rozmawiało na temat doktoratu (D. lp) ich kolegi, wymagającego wielu skomplikowanych badań naukowych. KOMENTARZ...
Doktryna
rzecz. ż (fil., rel., polit.) ściśle ustalony sposób pojmowania i funkcjonowania jakiejś idei, poglądów. (pot.) poglądy niepraktyczne, oparte na sztywnym rozumowaniu bez zastanowienia, czy mogą one funkcjonować w życiu. (w zn. 1.) Doktryny (B. lp, ident. w M. lp,) religijne można podzielić na kilka rodzajów, zazwyczaj dotyczą one określenia natury boga (bogów), człowieka i wszechświata, porządkując system religijny i opierając go na doktrynalnych fundamentach, będących...
Domena
rzecz. ż określona strefa realizacji działań. (inf.) część adresu internetowego, w której zawarta jest informacja o właścicielu domeny (np. com, org, net). (w zn. 1.) Pan Zdzisław jest radcą prawnym. Interpretuje przepisy i udziela opinii prawnych w różnych sprawach. Jego domeną (N. lp) są transakcje międzynarodowe. Jacek zawsze miał wiele zainteresowań, ale jego domenę (B. lp) stanowią dawne żaglowce. (w zn. 2.) Hurtownia opon przygotowuje właśnie swoją stronę...
Donos
rzecz. lp wiadomość (najczęściej anonimowa) do władz lub zwierzchnika o czyjejś prawdziwej lub wyimaginowanej winie Sąsiad pana Wojtczaka ciągle pisze donosy (B. lm) do policji, skarżąc się, że pies Wojtczaka zakłóca spokój mieszkańców bloku. Pan Wojtczak boi się kolejnego donosu (D. lp), jego pies to jeszcze szczeniak, uwielbia bawić się z dziećmi, biegać i szczekać. KOMENTARZ Donosy Sławomira Mrożka to zbiór humorystycznych tekstów w charakterystycznym stylu –...
Doping
rzecz. m, br. lm (sport.) głośne okrzyki kibiców w trakcie wydarzenia sportowego, mające zmobilizować drużynę lub zawodnika do lepszej gry. (med., sport) potoczne określenie stosowania w sporcie niedozwolonych środków sztucznie podnoszących wydolność i sprawność organizmu. (w zn. 1.) Mimo dopingu (D. lp) licznie zgromadzonych kibiców, polska drużyna przegrała spotkanie 1 do 2. (w zn. 2.) Wspomaganie się zawodników dopingiem (N. lp) farmakologicznym jest...
Doradztwo
rzecz. n działalność polegająca na doradzaniu w sprawach wymagających specjalistycznej pomocy. Wśród różnych typów doradztw (D. lm.) bardzo ważne jest doradztwo (M. lp) finansowe. O tego typu doradztwie (Ms. lp) dobrze wyraża się wielu przedsiębiorców. Firmy, które z niego korzystają, są w znacznym stopniu zabezpieczone przed kryzysem finansowym.
Dorobek
rzecz. m, br. lm całość czyjejś pracy i osiągnięć. zarobione pieniądze, zgromadzone dobra, majątek. (w zn. 1.) Burmistrz w swoim przemówieniu podkreślił, że dzisiejszy wygląd miasta i jego najnowsze inwestycje to nie tylko zasługa ostatnich lat, ale dorobek (M. lp,ident. w B. lp) wielu pokoleń. O dorobku (Ms. lp, ident. w D. lp) tego pisarza trzeba powiedzieć, że był raczej skromny. Wszystkie jego dzieła to dwie sztuki teatralne, powieść i jeden tomik wierszy. (w...
Dotacja
rzecz. ż kwota wspomagająca działalność, zazwyczaj przekazywana instytucji lub organizacji ze środków publicznych jako pomoc bezzwrotna; subwencja. Małe miasto nad morzem, licząc na dotację (B. lm) z Unii Europejskiej postanowiło włączyć do swoich planów rozwoju na najbliższe 5 lat budowę muzeum regionalnego połączonego z salą koncertową. KOMENTARZ Czasem dotacja ma specjalny, wąsko określony cel, wtedy nazywa się ją grantem. Granty są przyznawane dla wparcia celów...
Dramatyczny
przym. związany z dramatem jako formą sztuki scenicznej. trzymający w napięciu, groźny, wstrząsający. (w zn. 1.) Na dzisiejszej lekcji języka polskiego Hubert odczytał przygotowany wcześniej referat na temat twórczości dramatycznej (D. lp) Williama Szekspira. (w zn. 2.) Świadkowie pożaru opowiadali policjantom o dramatycznych (Ms. lm) wydarzeniach tamtego wieczoru. Komentatorzy sportowi podkreślali, że ostatni mecz naszej reprezentacji miał wyjątkowo dramatyczny...