Słownik etymologiczny języka polskiego

głupstwo

głuptak

głuptas

głusza

1. ‘pustkowie, odludzie’; 2. ‘głucha cisza, martwota’

głuszec

1. ‘ptak’; 2. przestarzale ‘człowiek głuchy’; od XVI w.

głuszyć

1. ‘uniemożliwiać słyszenie, tłumić’; 2. ‘zagłuszać rozrost (o roślinach)’; od XVI w.; ogsłow. < psłow. *glušiti ‘pozbawiać możliwości słyszenia; tłumić, zagłuszać dźwięki’ < psłow. *glъchnąti ‘stawać się głuchym, tracić słuch, przestawać słyszeć’.

Gnać

‘pędzić, gonić, ścigać, mknąć’; od XIV w.; ogsłow. (por. np. ros. gnať,ukr. hnaty) < psłow. *gъnati ‘pędzić przed sobą, zmuszać do posuwania się do przodu; ścigać, gonić kogoś’

gniatać

forma wielokrotna w czasownikach przedrostkowych: nagniatać (-> nagniotek ‘odcisk’), przygniatać, rozgniatać, ugniatać, zagniatać, zgniatać.

Gnić

1. ‘rozkładać się, psuć się, butwieć’; 2. dawniej, a dziś potocznie ‘gnuśnieć, nic nie robić’.

Gnieść

1. ‘przyciskać mocno, zgniatać, ugniatać, miażdżyć’; 2. ‘miąć, ściskać’; 3. ‘uwierać, uciskać’.

Gniew

1. ‘złość, wzburzenie, wściekłość, irytacja’; 2. ‘bunt, rozruchy’ (XV w.); 3. stpol. gniewy ‘niesnaski, kłótnie’.

gniewać się

gniewny

Gniezno

Nazwa ta występuje w źródłach średniowiecznych: por. np. napis na denarze Bolesława Chrobrego (ok. 1000 r.): Gnezdvn civitas oraz zapis w Kronice Thietmara: Gnesin, in suburbio Gnezni. Z Gnieznem jest też związana nazwa miejscowości Schinesghe występująca w dokumencie Dagome iudex utworzonym pod koniec panowania Mieszka I. W średniowieczu nazwa ta brzmiała Gniezdno (obocznie też Gnieździen). Etymologicznie związana jest z wyrazem gniazdo, na co wskazywał już w XII w. w swojej Kronice Gall...

gnoić

1. ‘powodować gnicie, dopuszczać do gnicia’; 2. ‘nawozić ziemię’; 3. stpol.‘nawozić; wydalać kał’; 4. dziś potocznie ‘znieważać kogoś, upokarzać, poniżać’; od XV/XVI w.; ogsłow. – pochodzi od psłow. *gnojiti ‘powodować gnicie; powodować ropienie, wydzielać ropę’ < psłow. *gniti, na który nałożyło się nowsze *gnojiti ‘nawozić glebę gnojem’ – czasownik odrzeczownikowy od psłow. *gnojь

gnój

1. ‘obornik, nawóz’; 2. stpol. też ‘odchody, kał; nieczystości, odpadki, rzeczy zgniłe’; 3. dialektalnie ‘nawóz zwierzęcy, roślinny, sztuczny’; od XV w.; ogsłow. < psłow. *gnojь ‘coś gnijącego lub zgniłego’ > ‘odchody zwierzęce zmieszane z podściółką i przegniłe, nawóz do użyźniania gleby’ – rzeczownik odczasownikowy od psłow. *gniti z wymianą fonetyczną *i > *oj

godło

1. ‘znak wyróżniający, emblemat, symbol’; 2. ‘umowny okrzyk, wołanie(podczas bitwy)’; 3. ‘herb, znak rozpoznawczy’; 4. też ‘wróżba, prognoza’(XVI w.); od XIII w.; odpowiednik jedynie w dolnołuż. gódło ‘przezwisko; zagadka’;pol. > ukr. dawne godlo, kchodlo ‘ród, plemię’ oraz potocznie białorus. kódla ‘ród, rodzina; dom’; zachsłow. *godlo ‘to, co służy do umówienia, uzgodnienia,zapowiedź czegoś, umówione, uzgodnione wołanie, znak, wróżba, zagadka’– pierwotnie nazwa narzędzia utworzonego z...

godność

godny

1. ‘wart czegoś, zasługujący na coś’; 2. ‘stosowny, odpowiedni’; 3. ‘zasługujący na szacunek; wzbudzający szacunek’; 4. dialektalnie ‘znaczny, duży’; od XV w.; ogsłow. (np. czes. hodny, ros. godnyj) < psłow. *godьnь ‘odpowiedni, stosowny, nadający się, właściwy’ – przymiotnik odczasownikowy od psłow. *goditi

gody

1. ‘uroczystość, zwłaszcza weselna, połączona z wystawnym przyjęciem’; 2. przestarzale, dziś gwarowo ‘święta Bożego Narodzenia, Nowego Roku’ (w stpol. określenie to dotyczyło całego okresu od Bożego Narodzenia do Trzech Króli); 3. stpol. też ‘święto w ogóle; uczta z jakiejś okazji’; od XIV w.; ogsłow. (por. czes. hod ‘duże święto’, hody ‘przyjęcie, uczta, biesiada’; ros.god ‘rok’) < psłow. *godъ ‘coś dogodnego dla kogoś, odpowiadającego komuś’; ‘dogodny, odpowiedni na coś czas,...

Godzić

1. ‘doprowadzić do porozumienia, zgody’; 2. ‘złączyć coś z czymś’; 3. ‘celować ,mierzyć, trafiać’; 4. przestarzale ‘najmować kogoś, umawiać kogoś do pracy’.

godzina

1. ‘miara czasu, 1/24 część doby’; 2. ‘pewien okres, pora, chwila,termin’; 3. stpol. ‘czas ważnych wydarzeń’; ‘właściwa pora’; od XIV w.; ogsłow. (por. np. czes. hodina, ros. godina) < psłow. *godina ‘odpowiedni, określony czas, odpowiednia pora’ > ‘pewien okres’; pochodzi od psłow. *godъ

godzinki

‘nabożeństwo do Matki Bożej składające się z modlitw śpiewanych; takie modlitwy’

godzinny

godziwy

1. ‘odpowiedni, właściwy, rzetelny, uczciwy’; 2. ‘zdatny, zdolny, nadający się’ (XVI w.)

golec

goleń

1. ‘podudzie, część nogi między kolanem i stopą’; 2. stpol. ‘kość goleniowa, podudzie’ (XV w.); od XV w.; ogsłow. (np. czes. holeń) < psłow.*golenь ‘kość niepokryta mięśniami, goła’ < psłow. przymiotnik *golъ

golić

1. ‘usuwać włosy, zarost z twarzy brzytwą lub żyletką’; 2. potocznie ‘oszukiwać,pozbawiać pieniędzy’; 3. stpol. golić kijem ‘bić, walić’; od XV w.; ogsłow. (por. czes. holit, ros. goliť, słoweń. goliti) < psłow. *goliti ‘czynić gołym’ > ‘usuwać zarost, włosy; pozbawiać kory’ – czasownik odprzymiotnikowy od *golъ

golizna

golnąć

forma jednokrotna - ‘wypić (wódkę)’

Goły

1. ‘nagi, obnażony, nieodziany’; 2. ‘pozbawiony naturalnego okrycia, nieporośnięty,pozbawiony włosów, sierści, piór, liści’; 3. ‘niczym nieosłonięty, niepokryty’;4. ‘występujący bez dodatków, uzupełnień’; 5. potocznie ‘biedny, niezamożny’.

Gonić

Od XIV w.; ogsłow. (por. czes. honit, ros. dialektalne goniť) < psłow. *goniti ‘poganiać, popędzać zwierzę lub stado; pędzić przed sobą’, ‘biec za kimś, za czymś, by go złapać’ – czasownik wielokrotny od psłow. *gъnati, *ženą/ę ‘pędzić przed sobą, ścigać, gnać’ (por. gnać).

goniec

gonitwa

1. ‘gonienie, bieganina, ściganie, uganianie się’; 2. dawniej ‘popisy rycerskie’; od XIII w.; ogsłow. (np. czes. honitva ‘obwód, rejon, diecezja’, ukr. honýtva ‘pościg, pogoń; szybka jazda’) < psłow. *gonitva ‘gonienie, ściganie, pogoń; wypędzanie, wygnanie; polowanie’ – nazwa czynności od psłow. czasownika *goniti

gorący

1. ‘mający wysoką temperaturę, silnie nagrzany’; 2. przenośnie ‘pełen uczucia, serdeczny; gwałtowny, namiętny, żarliwy’; 3. stpol. też ‘doraźny, natychmiastowy’;od XV w.; ogsłow. (por. też czes. horouci ‘gorejący, gorący’, ros. gorjačij ‘gorący’); jest to uprzymiotnikowiona forma imiesłowu od psłow. *gorĕti

gorączka

gorączkować

gorczyca

gorliwość

gorliwy

gorszy

gorszyć się

gorycz

gorzałka

Gorzeć

1. ‘palić się, płonąć’; 2. dawniej też ‘gorączkować, mieć podwyższoną temperaturę ciała’ oraz 3. ‘być wysuszonym, spieczonym, wypalonym’.

gorzej

gorzelnia

gorzkawy

gorzki

1. ‘mający smak przeciwstawny do słodkiego’; 2. przenośnie ‘przykry,nieprzyjemny, trudny do zniesienia, bolesny, pozbawiony radości’; od XV w.; ogsłow. (por. czes. hořky, ros. góŕkij, sch. górak) < psłow. *gorьkъ ‘o nieprzyjemnym, palącym smaku’ – przymiotnik odczasownikowy od *gorĕti; pierwotnie ‘taki, który pali, piecze’; w stpol. też w postaciach: gorki, gorski, gorżki

gorzknieć