pić na umór
‘pić bardzo dużo alkoholu, pić bez umiaru, upijać się do utraty przytomności’; zwrot dawn. na umór ‘na śmierć’; Pił na umór z kolegami. – „Fakt”.
fala krytyki
‘wiele negatywnych ocen na jakiś temat pojawiających się w mediach w krótkim czasie’; wyr. rzecz., public.; Nietrudno zaobserwować, że przez prasę przetacza się fala krytyki nowego rządu. – Internet.
złapać Pana Boga za nogi
‘doświadczyć czegoś dobrego, wyjątkowego, czuć się szczęśliwym, radosnym’; zwrot, relig.; Marysi wydawało się, że wszystko już jest dobrze, że złapała Pana Boga za nogi. – TVP 3.
nie spisałby/nie spisać czegoś na wołowej skórze
‘(jest) czegoś bardzo dużo, w nadmiarze; jest o czym mówić, trudno byłoby wszystko wymienić, spisać’; wyr. określ., kult. mater. Frazeologizm powstał, gdy pisano na pergaminie sporządzanym z cienkiej, wyprawionej skóry zwierzęcej, np. cielęcej, baraniej lub świńskiej; nigdy nie z wołowej, która była za gruba. Dlatego związek ukazuje absurdalność sytuacji – czegoś jest tak dużo (win, wad, grzechów), że nawet ogromnej, wołowej skóry niestarcza, żeby to spisać.
znaleźć się/trafić/wpaść gdzieś jak Piłat w credo
‘znaleźć się gdzieś niepotrzebnie, przypadkiem, bez zaproszenia’; zwrot, relig. Aluzja do modlitwy Credo („Wierzę”, „Skład Apostolski”), w którym imię Poncjusza Piłata może razić.
zjeść zęby na czymś
‘znać się na czymś dobrze, mieć duże doświadczenie, być fachowcem, rutyniarzem w jakiejś dziedzinie’; zwrot; Kto ma nam pomóc, jak nie on, który zęby na tym zjadł. – Internet.
miecz Damoklesa
‘nieustanne niebezpieczeństwo zagrażające komuś’; wyr.rzecz., hist. Damokles był faworytem na dworze tyrana Syrakuz. Kiedy nieustannie wychwalał szczęśliwe życie władcy, ten zaprosił go na ucztę i posadził przy stole pod zawieszonym u sufitu na końskim włosie obnażonym mieczem; Ten sprawdzian wisiał nad naszą klasą jak miecz Damoklesa. – „Cogito”.
kto daje i odbiera, ten się w piekle poniewiera
‘nie wolno odbierać rzeczy podarowanych komuś’; fraza, relig.; przysł. wykorzystane w wypowiedzeniu; Trzeba sobie przypomnieć stare powiedzenie – kto daje i odbiera, ten się w piekle poniewiera. – Radio Zet.
wyglądać jak pączek w maśle
‘wyglądać dobrze, zdrowo, dostatnio; mieć okrągłą buzię, być pulchnym’; zwrot kulin.
puszka Pandory
‘źródło niekończących się nieszczęść, trudności, kłopotów, utrapień’; wyr. rzecz. W mitol. grec. Pandora to pierwsza kobieta stworzona na polecenie Zeusa jako swoista kara za czyn Prometeusza (zob. postawa prometejska ). Została ona obdarowana przez ojca bogów puszką, której nie wolno było otwierać. Pandora namówiła jednak swego męża do jej otwarcia; wyleciały z niej na świat zamknięte dotąd utrapienia, plagi, klęski i choroby ludzkości; Komu to otwarcie puszki Pandory przyniesie...
pyrrusowe zwycięstwo
‘zwycięstwo pozorne, osiągnięte zbyt wysokim kosztem, niewspółmierne do poniesionych strat’; wyr. rzecz., hist. starożyt. (Pyrrus – król Epiru w Grecji zamierzał zdobyć Płw. Apeniński w wojnie przeciw Rzymowi, dlatego wyruszył na odsiecz atakowanemu przez Rzym Tarentowi. Jego zwycięstwa nad legionami rzymskimi pod Herakeją i Auskulum (III w. p.n.e.) dowiodły wprawdzie jego geniuszu wojennego, ale przyniosły mu ogromne starty w ludziach. Miał się wyrazić,że „jeszcze jedno takie zwycięstwo, a...
szewska pasja
‘gwałtowna, niepohamowana złość, wściekłość, furia, utrata panowania nad sobą’; wyr. rzecz., rzem.; EP; Pasja mnie (jaka?) szewska chwyta/i wyrzucam gościa na łeb (na jaki?) zbity. – A.M. Swinarski.
szczęśliwi czasu nie liczą
‘człowiek, który jest szczęśliwy, nie czuje upływu czasu’; fraza; Szczęśliwi czasu nie liczą. – „Cogito”.
czuć się jak (u siebie) w domu
‘czuć się gdzieś dobrze, bezpiecznie, zachowywać się swobodnie’; zwrot; (…) katastrofa zdaje się w ogóle go nie interesować, nie jest nią zaskoczony, czuje się na tej wyspie jak w domu.
drżeć/trząść się jak osika
‘drżeć, trząść się z zimna lub ze strachu; dygotać’;zwrot, przyr., kult. duch. Liście osiki są osadzone na długich ogonkach, przez co drżą nawet przy słabym wietrze. Ich ruchliwość tłumaczą też legendy i podania ludowe. Niektóre wyjaśniają drżenie osiki jako karę za to, że odmówiła ona pomocy świętej rodzinie uciekającej przed żołnierzami Heroda; wg innych wierzeń osiki to drzewa napiętnowane, trzęsące się ze zgrozy, odkąd na jednej z nich powiesił się zdradziecki apostoł Judasz;
pędzić/lecieć jak na skrzydłach
‘biec szybko, lekko i bez wysiłku, z uczuciem szczęścia, radości’; zwrot; Internet.
być w siódmym niebie
‘czuć się szczęśliwym, zadowolonym; bardzo się cieszyć’; zwrot, relig.; niebo – górna strefa świata, nadziemska kraina szczęśliwości, przeciwstawna piekłu; siedziba Boga, bóstw i duchów wybranych zmarłych; żydowska i muzułmańska kosmografia wyróżnia siedem nieb, w ostatnim – siódmym niebie znajduje się siedziba Jehowy bądź Allacha i najwyższych aniołów (por. bibl.trzecie niebo: „Znam człowieka w Chrystusie, który (…) został porwany aż do trzeciego nieba.” – 2 Kor 12, 2); Kiedy się...
gonić w piętkę
‘tracić sprawność umysłową, postępować w sposób przeczący rozsądkowi, mylnie rozumować’; zwrot; w jęz. łowieckim gonić w piętkę to gonić zwierza w kierunku przeciwnym niż prowadzą tropy; (…) waćpan już zupełnie w piętkę gonisz! – H. Sienkiewicz, Trylogia.
zrobić komuś scenę
‘zrobić komuś awanturę, nakrzyczeć na kogoś’; zwrot, teatr.; Internet.
trząść się jak galareta
‘drżeć ze strachu lub zdenerwowania’; zwrot; kulin.; galareta ‘potrawa z zakrzepłego rosołu z mięsem, studzieniec’; Stał i trząsł się jak galareta. – „Angora”.
płakać nad rozlanym mlekiem
‘niepotrzebnie ubolewać, rozżalać się nad czymś, co już przeminęło, co nie jest tego godne, bo to niczego już nie zmieni’; zwrot.
zawracać kijem Wisłę
‘próbować działać, ale z mizernym skutkiem, wysilać się nadaremno’; zwrot.
tracić/gubić wątek
‘gubić główną myśl w czasie mówienia, pisania’; zwrot, stp. rzem. Od XV w. tkactwo: wątek ‘nici przetykane między prostopadle biegnącymi nićmi osnowy’; (…) bo wtedy zaczynasz się jąkać, wyrywać słowa z widocznym trudem i przestajesz myśleć, zawieszony na języku podpowiadacza, tracisz wątek i nie możesz chwycić sensu za ogon. – K. Makuszyński, Bezgrzeszne.
nie w kij dmuchał
‘o czymś, o kimś ważnym, wyjątkowym; nie byle co, nie byle kto, nie byle jak’; wyr. określ., zabawy. W stp. kijem zwano długi kielich, który należało wypić bez zaczerpnięcia oddechu, duszkiem (bez ’dmuchania’); jeśli pijącemu to się nie udało, to wylewano mu za karę puchar wody za kołnierz (por. nie wylewać za kołnierz ); Skończyć studia z wyróżnieniem, to nie w kij dmuchał. – zasłyszane; Jęz.
usunąć (się)/usuwać (się) w cień
‘przestać się w coś angażować, wycofać się z działalności, nie chcieć już w czymś uczestniczyć’; zwrot, public.; Znalazłszy się w doborowym, wytwornym towarzystwie, rad usuwa się w cień i nie wadzi nikomu.
tytaniczny wysiłek
‘nadludzki, potężny, olbrzymi wysiłek, natężenie wszystkich sił’; wyr. rzecz., w mitol. grec. tytan – każdy z olbrzymów, dzieci Urana – boga nieba i Gai – bogini ziemi, którzy stoczyli z Zeusem walkę o władzę nad światem i zostali strąceni do Tartaru; Przygotowali go w pocie czoła, a w pracę włożyli całe serce i wprost tytaniczny wysiłek.
oblać się/zlać się zimnym potem
‘spocić się ze strachu, przerazić się czegoś, doznać gwałtownych emocji’; zwrot; Gdy usłyszałem głos nauczyciela, oblałem się zimnym potem.
mieć nerwy jak postronki
‘mieć mocne nerwy; być spokojnym, opanowanym; także żyć w stanie napięcia nerwowego’; zwrot; Toteż nie wyjeżdżał czasem i przez cały rok, co tym sobie można jako tako wytłumaczyć, że drzewiej ludzie mieli nerwy jak postronki.
męki Tantala
‘męczarnie z powodu niemożności osiągnięcia celu mimo jego bliskości’; wyr. rzecz., mitol. grec. Tantal – król skazany przez bogów po śmierci na wieczny głód i pragnienie w pobliżu owoców i wody, których nie mógł dosięgnąć;
szczęście w nieszczęściu
‘coś dobrego, pozytywnego wśród niepomyślnych wydarzeń, coś rozjaśniającego, neutralizującego nieszczęście’; wyr. rzecz.; Kaczyński – szczęście w nieszczęściu (tyt.).
hiobowe wieści
‘przerażające, tragiczne wieści’; wyr. rzecz., bibl. Aluzja do tragicznych wiadomości przekazywanych Hiobowi, który mimo że został pozbawiony całego mienia, dzieci, dotknięty chorobą, nie stracił wiary i pozostał wierny Bogu (Hi 1, 13-19); Rozeszła się hiobowa wieść – w szkole przeprowadzone zostaną egzaminy sprawdzające.
sobie a muzom
‘wyłącznie dla siebie, dla własnej przyjemności’; wyr. określ., liter.; Wypowiedzenie znane już w liter. grec. i rzym., występujące m.in. w pismach Platona, Cycerona i św. Hieronima, w Polsce popularne za sprawą utworu J. Kochanowskiego „Muza”; (…) człowiek tworzący piórem nigdy nie pisze wyłącznie „sobie a muzom” lub tylko dla własnych wnuków (…). – W. Łysiak ; (…) przeglądam wszystkie te komentarze i dochodzę do wniosku, że wszyscy piszą sobie a muzom (…). – Internet.
wilczy bilet
‘zakaz wstępu gdzieś dla kogoś; dokument z negatywną opinią wydawany osobie wyrzuconej ze szkoły, z pracy itp., uniemożliwiający przyjęcie do innej szkoły, pracy itp.’; wyr. rzecz., hist. ros. wilczy bilet – w Rosji carskiej dokument uniemożliwiający osobie wydalonej z jakiejś uczelni wstąpienie do jakiejkolwiek innej; Nie wiem, co ona sobie wyobraża, gdzie teraz – z tym wilczym biletem – znajdzie nową pracę. – Internet; Został wyrzucony ze szkoły z wilczym biletem – w rodzinnym mieście...
diabli wzięli
‘coś zostało bezpowrotnie utracone, przepadło’; fraza relig.; (…) jeśli sędziowanie nie będzie uczciwe, to polski futbol wezmą diabli (…). – „Angora”; poezję diabli wzięli prawie już jej nie ma – J. Twardowski.
dać komuś fangę w nos
‘zbić kogoś, uderzyć’; zwrot; fanga ‘cios, uderzenie’; Euzebiusz, jeden kolega, który jest bardzo silny, chciał dać Ananiaszowi fangę w nos, ale Ananiasz nosi okulary i nie zawsze można go bić . – Sempé i Gościnny.
zjeść z kimś beczkę soli
‘znać kogoś bardzo dobrze, być z kimś w bardzo bliskich, zażyłych stosunkach’; zwrot;
puszczać/robić do kogoś (perskie) oko
‘dawać komuś sygnał, by danej rzeczy nie traktował poważnie; mrugać porozumiewawczo’; zwrot; (…) zarówno Donald Tusk, jak i Lech Kaczyński będą puszczali oko do wyborców z lewej strony sceny politycznej. – „Ozon”; Kilkanaście lat później, jako emeryt, mógł jenerał truć to samo już bez puszczania perskiego oka (…). – W. Łysiak
ostrzyć sobie apetyt na coś
‘pragnąć, chcieć czegoś usilnie, nastawiać się na osiągnięcie czegoś’; zwrot, kulin.
mieć kaca (moralnego)
‘mieć wyrzuty sumienia, złe samopoczucie po popełnieniu jakiegoś nieetycznego czynu’; ‘źle się czuć po nadmiernym spożyciu alkoholu’; zwrot; Zdawało się, że nic się nie stało, ale wszyscy uczestnicy tej imprezy mieli kaca moralnego i unikali siebie nawzajem.
trafić pod strzechy
‘zyskać wielką popularność’; zwrot, liter. O, gdybym kiedy dożył tej pociechy,/Żeby te księgi trafiły pod strzechy. – fragm. z „Pana Tadeusza” A. Mickiewicza.
płacz i zgrzytanie zębów
‘ciężka sytuacja, wielkie zmartwienie, kłopot’; wyr. rzecz.,bibl. (To ewang. określenie mąk piekielnych, np. Mt 8, 12: „A synowie królestwa zostaną wyrzuceni na zewnątrz – w ciemność; tam będzie płacz i zgrzytanie zębów.”;Mt 13, 41-42: „Syn człowieczy pośle aniołów swoich: ci zbiorą z jego królestwa wszystkie zgorszenia oraz tych, którzy dopuszczają się nieprawości, i wrzucą ich w piec rozpalony; tam będzie płacz i zgrzytanie zębów.”); J. Miodek,
strzępić sobie język
‘mówić, dużo i niepotrzebnie, bezskutecznie coś tłumaczyć’; zwrot.
czekać na Godota
‘czekać nie wiadomo na co, siedzieć bezczynnie’; zwrot, liter. – tajemniczy bohater sztuki S. Becketta, „Czekając na Godota”, na którego czekają Gogo i Didi, a który ma przyjść „jutro”, tzn. nie wiadomo kiedy.
mówić bez ogródek
‘wypowiadać się szczerze, otwarcie, bez zbytecznych wstępów i omijania drażliwych tematów’; zwrot (por. ogródka );
bać się własnego cienia
‘bać się wszystkiego, być zalęknionym, zastraszonym, przesadnie ostrożnym’; zwrot;
umywać/umyć ręce
‘odżegnywać, się, odcinać od czegoś, wyprzeć się czegoś; zrzucić z siebie odpowiedzialność’; zwrot, stp. umywać ‘myć, obmywać’; bibl. (Mt27, 24: „Piłat, widząc, że nic nie osiąga, a wzburzenie raczej narasta, wziął wodę i umył ręce wobec tłumu, mówiąc: «Nie jestem winny krwi tego Sprawiedliwego. To wasza rzecz».”); Marek umył ręce od wszystkiego.
sądny dzień
‘okres wielkiego zamieszania, chaosu, popłochu’; wyr. rzecz., bibl. (Według religii chrześcijańskiej dzień sądu ostatecznego, mający nastąpić przy końcu świata. Mt 11, 22: „Toteż wam powiadam: Tyrowi i Sydonowi lżej będzie w dzień sądu niż wam”. Wyrażenie używane w związkach odkładać, czekać do sądnego dnia; sądny dzień ci się przyśni .); w stp. też ‘dzień, w którym odbywały się sądy’; Będą zazdrościć aż do dnia sądnego/Jeden drugiemu. A czego? – Niczego. – J. Sztaudynger.
mieć serce do walki
‘chcieć walczyć o coś ważnego, być odważnym’; zwrot; Jak zawsze, serce do walki miał ogromne.