janusowe oblicze
‘dwie różne strony czegoś, dwa aspekty jakiejś sprawy; o czyimś dwuznacznym, zmiennym postępowaniu, sposobie bycia, charakterze’; wyr. rzecz., mitol.; Janus – rzym. bóg słońca, bram, domów, miast i początku przedstawiany o dwu głowach zrośniętych potylicami, o dwu twarzach zwróconych w przód i w tył, w przyszłość i w przeszłość.
coś jest passe
‘coś jest już niemodne, przestarzałe, nie na czasie’; zwrot, gw. młodz., zapoż. z franc.; passé – ‘miniony, przebrzmiały, niemodny’ (por. trendy); Wąski pasek materiału, więcej odkrywający niż zasłaniający, jest „passe”!
pod egidą
‘pod opieką, przewodnictwem, patronatem’; pierw. znaczenie ‘pod osłoną, puklerzem’; wyr. określ., mitol. Egida była tarczą sporządzoną przez Hefajstosa z metalu i pokryta skórą kozy Amaltei; cudowny atrybut Zeusa, później Ateny i Apollina; Internet.
rozpuścić/rozpuszczać/rozsyłać/rozesłać wici
‘rozsyłać wiadomość’; zwrot, hist. Dawniej rozesłanie wici polegało na wezwaniu na wyprawę wojenną lub wiec przez rozsyłanie witek łozowych, pęku powrozów lub ognisk zapalonych na wzgórzach, też informowanie o niebezpieczeństwie; później: uniwersały królewskie wzywające pospolite ruszenie; Internet.
zajść daleko
‘coś ważnego w życiu osiągnąć, odnieść sukces’; zwrot; (…) czternastoletnia dziewczyna, to – istny fenomen; drukowała już swoje utwory w piśmie humorystycznym, a redaktor tego pisma mówił, że zajdzie ona daleko. – J. Szaniawski.
robota pali się komuś w rękach
‘ktoś pracuje bardzo szybko, bardzo wydajnie’; zwrot.
mieć mieszane uczucia
‘mieć w związku z czymś wątpliwości, nie być pewnym czegoś, doznawać różnych, skrajnych uczuć’; zwrot; Nie wiedziałam, co mam o tym wszystkim myśleć, miałam mieszane uczucia . – Internet; Niektórzy z mieszanymi uczuciami przyjęli pomysł. – „Nowy Dzień”.
iść do Canossy
‘ukorzyć się, wyrazić skruchę, przyznać się do błędu’; zwrot, hist. Canossa – wieś w pn. Włoszech, gdzie w 1077 r. król niemiecki Henryk IV, popadłszy w konflikt z papiestwem i wyklęty przez Grzegorza VII, ukorzył się przed papieżem, odbył pokutę i uzyskał zdjęcie klątwy.; (…) praktycznie było to klasyczne przyjście na kolanach „do Canossy” . – W. Łysiak
udowadniać, że nie jest się wielbłądem
‘przekonywać o czymś, co jest oczywiste, dowodzić czegoś, co jest bezsprzeczne’; zwrot; Dziś człowiek musi udowadniać, że nie jest wielbłądem . – W. Łysiak.
wyglądać jak z krzyża zdjęty
‘być wyczerpanym fizycznie, zmęczonym, przygnębionym, nieszczęśliwym’; zwrot, relig.
mól książkowy
–‘człowiek wiecznie ślęczący nad książkami, który nie widzi świata poza książkami’; wyr. rzecz.; Małgosia (…) to mól książkowy, który mógłby w bibliotece spędzać całe godziny. – „Victor G”.
chodzić własnymi drogami
’być indywidualistą, nie postępować jak inni, kierować się własnymi zasadami’; zwrot, bibl. (Iz 53, 6: „Wszyscyśmy pobłądzili jak owce, każdy z nas się obrócił ku własnej drodze.”); J ulia Hartwig jest poetką nietypową, taką, która chodzi własnymi drogami. – S. Bąba; Wpada w szał, gdy któraś z jego kobiet idzie własną drogą (…).
czarna rozpacz
‘poczucie beznadziejności, całkowita utrata nadziei, zwątpienie, nieszczęście’; wyr. rzecz.; Czarna dziewczyna, czarna rozpacz (tyt.) – „Angora”.
wyjść/wychodzić z czegoś obronną ręką
‘mimo niebezpieczeństwa, trudności nie doznać szwanku, szczęśliwie uniknąć szkody, straty; pokonywać wszelkie przeciwności’; zwrot; Pod bramką Szwarca zaczęły się mnożyć groźne sytuacje, jednak wychodził on obronną ręką nawet z najgroźniejszych opresji. – S. Bąba.
być na dobrej drodze
‘postępować właściwie, uczciwie’; ‘zmierzać we właściwym kierunku’; myśleć, rozumować prawidłowo’; zwrot; Chyba jesteś na dobrej drodze do wyprostowania swego życia.
rozdzierać szaty nad czymś/nad kimś
‘użalać się, ubolewać nad stanem czegoś, kogoś; potępiać coś, rozpaczać, lamentować’; zwrot, bibl. (Est 4, 1: „Skoro Marchodeusz dowiedział się o wszystkim, co czyniono, rozdarł szaty i okrył się worem, i [posypał głowę] popiołem, wyszedł na środek miasta i lamentował głośno i gorzko.”); (…) utworzyła się już klasa mówców i słuchaczy rozdzierających szaty nad naszym opłakanym charakterem narodowym. – W. Łysiak.
firma krzak
‘przedsiębiorstwo, które nie jest zarejestrowane, fikcyjne, działające nielegalnie’; wyr. rzecz.; Jeszcze gorzej, jeżeli podwykonawcą jakiejś roboty była firma krzak i ślad po niej zaginął. – „Ozon”.
bić się/uderzać się w piersi
okazywać skruchę, przyznawać się do winy, kajać się’; zwrot, relig.; (…) rzucać kamienie do swego ogródka – i bić się we własne piersi. – „Czwarty Wymiar”; (…) SLD nie zamierza się zmienić, rezygnować z owoców władz, bić się w piersi.
dobrać się jak w korcu maku
‘o parze lub grupie osób: dobrać się odpowiednio, pasować do siebie’; zwrot, stp. korzec to duże naczynie o objętości ok. 100 l, służące dawniej do przechowywania rzeczy sypkich; dobrać się jak w korcu maku jest równie trudno jak znaleźć igłę w stogu siana; Wszyscy uważają, że dobraliśmy się jak w korcu maku. – „Victor G”; Jęz.
sądny dzień
‘okres wielkiego zamieszania, chaosu, popłochu’; wyr. rzecz., bibl. (Według religii chrześcijańskiej dzień sądu ostatecznego, mający nastąpić przy końcu świata. Mt 11, 22: „Toteż wam powiadam: Tyrowi i Sydonowi lżej będzie w dzień sądu niż wam”. Wyrażenie używane w związkach odkładać, czekać do sądnego dnia; sądny dzień ci się przyśni .); w stp. też ‘dzień, w którym odbywały się sądy’; Będą zazdrościć aż do dnia sądnego/Jeden drugiemu. A czego? – Niczego. – J. Sztaudynger.
obraz nędzy i rozpaczy
‘o czymś mocno zniszczonym, zrujnowanym, o czymś znajdującym się w bardzo złym, opłakanym stanie’; wyr. rzecz., liter. – S. Jachimowicz.
kolos na glinianych nogach
‘coś wielkiego, co sprawia wrażenie mocy, potęgi, siły, a w rzeczywistości jest słabe, bliskie upadku’; wyr. rzecz., bibl. (Dn 2, 31-34. Prorok Daniel wyjaśniał królowi Nabuchodonozorowi znaczenie snu o posągu, który miał żelazno-gliniane nogi; spadły z góry kamień skruszył nogi kolosa – tak zniszczone będą królestwa na ziemi babilońskiej.); Internet.
skakać komuś do oczu
‘kłócić się zawzięcie, mieć do kogoś pretensje; rwać się do bójki’; zwrot; J. Liberek.
cel uświęca środki
‘sposób osiągnięcia jakiegoś celu może być nieuczciwy, naganny, jeśli sam cel jest szczytny, chwalebny’; fraza użyta w wypowiedzeniu, liter. – zasada postępowania zalecana w dziele Niccolo Machiavellego „Książę”, a polegająca na możliwości stosowania podstępu, przemocy, obłudy dla dobra ogółu, państwa,w imię racji stanu; Wzmacniała mnie jednak myśl, że cel uświęca środki.
jak równy z równym
‘na tych samych zasadach; w niczym nikomu nie ustępując, będąc dla kogoś równorzędnym partnerem’; wyr. określ.
rogata dusza
‘człowiek niepokorny, hardy, nie poddający się rygorom’; wyr. rzecz.; Wszyscy go lubiliśmy, ale miał opinię rogatej duszy. – Internet.
zakazany owoc
‘rzecz niedostępna, niedozwolona i przez to pociągająca, pożądana’; wyr. rzecz., bibl. (Rdz 2, 16-17: „A tak przykazał Pan Bóg człowiekowi: «Z wszelkiego drzewa tego ogrodu możesz spożywać do woli, ale z drzewa poznania dobra i zła nie wolno ci jeść, bo gdy z niego spożyjesz, niechybnie umrzesz»”.); (…) mogą znajdować przyjemność w odkrywaniu zakazanego owocu. – „Angora”; Ten cudowny dreszczyk zakazanego owocu, lęk, że zostanie nakryty – tego nie da się z niczym porównać, nawet z...
olimpijski spokój
‘niczym niewzruszony, niezachwiany, całkowity spokój’; wyr. rzecz., mitol. od Olimpu – siedziby greckich bogów.
ugryźć się w język
‘w ostatnim momencie powstrzymać się od powiedzenia czegoś’; zwrot; Już chciała wybuchnąć, powiedzieć, co o tym myśli, ale w ostatniej chwili ugryzła się w język.
farbowany lis
‘człowiek fałszywy, dwulicowy, udający kogoś innego niż jest naprawdę, oszust’, wyr. rzecz., rzem.; Więc kto teraz? Chyba jakieś farbowane lisy. – „Angora”.
prawem kaduka
‘niezgodnie z prawem, bezpodstawnie’; wyr. określ., prawn., kaduk – dawn. termin prawn. dotyczący prawa do spadku pozostawionego bez spadkobiercy i testamentu; majątek przechodził na króla, a nazywany był „kadukiem”, albo „dobrami kadukowymi”; Czy doczekamy się czasów, że posłowie stracą przyznane im prawem kaduka przywileje i pieniądze. – Internet.
adwokat diabła
‘ktoś, kto broni sprawy niesłusznej, nieuczciwej’; katol.rzecznik publiczny, który w czasie procesu beatyfikacyjnego lub kanonizacyjnego zgłasza zarzuty wobec kandydata na świętego (łac. advocatus diaboli)’; wyr. rzecz.,prawn., teolog.; Rozpoczął się już proces beatyfikacyjny naszego papieża, został powołany adwokat diabła. – TV Trwam.
trząść się jak galareta
‘drżeć ze strachu lub zdenerwowania’; zwrot; kulin.; galareta ‘potrawa z zakrzepłego rosołu z mięsem, studzieniec’; Stał i trząsł się jak galareta. – „Angora”.
mieć coś na końcu języka
‘być bliskim przypomnienia sobie czegoś; chcieć coś powiedzieć, ale zrezygnować z tego’; zwrot; Oczywiście powiedział Niggle, choć na końcu języka miał zupełnie inne słowa. – J.R. Tolkien.
mieć (dobrego) nosa do czegoś
‘dobrze się na czymś znać, trafnie przewidzieć coś’; zwrot;
łamać sobie głowę
‘intensywnie zastanawiać się, próbować rozwiązać problem, analizować coś’; zwrot; Staś tak przyzwyczaił się do myślenia w każdym położeniu o Nel, że (…) począł łamać sobie głowę, jakby zabezpieczyć ją od deszczu. – H. Sienkiewicz, Pust.
postawa prometejska
‘postawa heroiczna, buntująca się przeciwko siłom zła i potęgom krępującym wolność ducha, przeciw losowi’; wyr. rzecz. W mitol. grec. tytan Prometeusz wykradł bogom ogień i nauczył ludzi posługiwać się nim, za co został przykuty do skał Kaukazu, gdzie orzeł (albo sęp) wyszarpywał mu wiecznie odrastającą wątrobę;
gadać/pleść trzy po trzy
‘mówić bez sensu, wygadywać, pleść głupstwa, bzdury, zmyślać’; zwrot; Plotłem trzy po trzy. – AG1; Najzabawniejsze, że plotąc tak trzy po trzy, myślałem przez cały czas o czymś innym.
głos wołającego na puszczy
‘czyjeś słowa, ostrzeżenia, apele pozostające bez odzewu, nie znajdujące posłuchu; słowa, apele daremne, bezskuteczne, lekceważone’; wyr. rzecz.; bibl. (por. np. J 1, 23: „Odpowiedział: «Jam głos wołającego na pustyni: Prostujcie drogę Pańską», jak powiedział prorok Izajasz”. W przekł. Wujka „głos wołającego na puszczy”. Dawn. puszcza ‘pustkowie, pustynia’.) Głos wołającego na puszczy może być krzykiem słyszalnym nawet w Nowym Jorku. – „Wprost”.
nie spisałby/nie spisać czegoś na wołowej skórze
‘(jest) czegoś bardzo dużo, w nadmiarze; jest o czym mówić, trudno byłoby wszystko wymienić, spisać’; wyr. określ., kult. mater. Frazeologizm powstał, gdy pisano na pergaminie sporządzanym z cienkiej, wyprawionej skóry zwierzęcej, np. cielęcej, baraniej lub świńskiej; nigdy nie z wołowej, która była za gruba. Dlatego związek ukazuje absurdalność sytuacji – czegoś jest tak dużo (win, wad, grzechów), że nawet ogromnej, wołowej skóry niestarcza, żeby to spisać.
jałowa dyskusja
‘dyskusja niepotrzebna, niewnosząca nowych treści, bezużyteczna, bezwartościowa’; wyr. rzecz., roln.; stp. jałowy ‘bezpłodny, nieurodzajny, niedający plonów’; Moim zdaniem, szkoda było czasu na jałową dyskusję.
judaszowe srebrniki
‘zapłata otrzymana za zdradę, haniebnie zarobione pieniądze za sprzeniewierzenie się czemuś’; wyr. rzecz., bibl. (30 srebrników, które obiecano Judaszowi za zdradę Jezusa – Mt 26, 14-15: „Wtedy jeden z Dwunastu, imieniem Judasz Iskariota, udał się do arcykapłanów i rzekł: „Co chcecie mi dać, a ja wam Go wydam?” A oni wyznaczyli mu trzydzieści srebrników.”).
syn marnotrawny
‘człowiek, który zawinił, ale potem opamiętał się; nawrócony grzesznik’; wyr. rzecz., bibl. (Wyrażenie pochodzi z ewang. przypowieści: młodszy z dwóch synów żąda od ojca przypadającej mu części majątku i odjeżdża w dalekie strony, tam trwoni cały majątek, żyjąc rozpustnie, a gdy popada w nędzę, wraca do ojca i zostaje przyjęty z radością. ŁK 15, 11-32); EP; JK.
oddać cesarzowi, co cesarskie, a Bogu, co boskie
‘dać każdemu to, co mu się należy, co jest mu przypisane’; fraza, bibl. (W przekł. J. Wujka m.in. Mt 22, 21: „ Oddajcie tedy, co jest cesarskiego, cesarzowi, a co jest bożego Bogu. ”) Słowa Jezusa skierowane do faryzeuszy, którzy podstępnie spytali go, czy należy płacić podatek Cezarowi. Fraza często używana w sporach o relację państwo–kościół.); Oddaję cesarzowi, co cesarskie – powiedział sędzia Hiernaux, wydając wyrok w sprawie, jaką wytoczył Acquaviva. – „Nowy Dzień”; Bogu co boskie,...
coś idzie jak krew z nosa
‘coś przychodzi bardzo ciężko, z trudem, z dużym wysiłkiem’; zwrot; Niestety, to wszystko strasznie się wlecze, można powiedzieć idzie jak krew z nosa. – Internet.
zadurzyć się w kimś
‘zakochać się w kimś, być kimś zauroczonym’; zwrot, stp. durować ‘szaleć, nie być przy zdrowych zmysłach; hulać, szaleć, dokazywać; pysznić się’, od XVIII w. durzyć się ‘oszukiwać się, tumanić się; kochać się w kimś’; też zadurzyć się w znaczeniu dzisiejszym; Madzia zadurzy się nawet w starszym panu, ale i on zostawi ją na lodzie, gdy tylko się dowie, że miała mieć dziecko z jego synem.
mieć czyste ręce
‘być uczciwym, nie dopuścić się przestępstwa, oszustwa’; zwrot, bibl. (Ps 26, 6: „Umywam moje ręce na znak niewinności (…)”; Ps 18, 21: „Pan nagradza moją sprawiedliwość, odpłaca mi według czystości rąk moich.”); (…) chodziło o to, by ten pierwszy mógł, również cudzoziemcom zaprezentować tego drugiego jako swego ukochanego przyjaciela, człowieka o czystych rękach i szlachetnych intencjach (…). – W. Łysiak
coś jest palcem/patykiem na wodzie pisane
‘coś jest bardzo niepewne, wątpliwe, mało prawdopodobne; coś, na co nie można liczyć’; wyr. określ.
mieć muchy w nosie
‘być w złym humorze, złościć się, dąsać bez wyraźnego powodu’; zwrot;