Wybuch I wojny światowej oznaczał dla ludności polskiej szansę na zmianę dotychczasowej sytuacji politycznej. Po raz pierwszy w poważnym konflikcie zaborcy rozpoczęli walkę przeciw sobie. Rosja wraz z Anglią i Francją utworzyła tzw. Trójporozumienie, zaś Austro-Węgry, Niemcy i Włochy tzw. Trójprzymierze.
Można więc było przypuszczać, że niektórzy zaborcy przegrają tę wojnę i będą zmuszeni do opuszczenia ziem polskich. Oczywiste wydawało się jednak i to, że któryś z zaborców wygra wojnę i umocni przez to swe panowanie na ziemiach polskich. Stąd w chwili wybuchu I wojny światowej nierealne wydawało się odzyskanie niepodległości, a co najwyżej zmniejszenie się liczby zaborców i zyskanie praw autonomicznych. Wśród Polaków nie było zgody co do tego, którą ze stron tego konfliktu należy poprzeć. Endecja z Romanem Dmowskim opowiadała się za Rosją, uznając Niemcy za głównego wroga Polaków. U boku cara próbowano nawet utworzyć polski oddział – tzw. Legion Puławski. Przeciwnie Józef Piłsudski i popierające go partie tworzące Komisję Skonfederowanych Stronnictw Niepodległościowych – poparły one państwa centralne (czyli Niemcy i Austro-Węgry). Z inicjatywy Piłsudskiego powstały legiony polskie, które 6 VIII 1914 roku przekroczyły granice zaboru rosyjskiego, próbując, choć bez powodzenia, wywołać tam antyrosyjskie powstanie. Fiasko tego planu doprowadziło do wcielenia legionów do wojska austro-węgierskiego. Początkowo walczące strony, pewne swego sukcesu, nie były zainteresowane pomocą ochotników polskich. Wprawdzie w sierpniu 1914 roku zarówno głównodowodzący armii rosyjskiej wielki książę Mikołaj Mikołajewicz, jak i dowódcy wojsk państw centralnych wydali odpowiednie apele do Polaków chcąc zyskać ich poparcie w wojnie, ale nie obiecywali w zamian żadnych ustępstw. W 1915 roku w wyniku ofensywy na froncie wschodnim wojska państw centralnych zajęły całość ziem polskich, zwolennicy współpracy z Rosją wyemigrowali wówczas na zachód Europy, np. Dmowski do Paryża, gdzie utworzył w 1917 roku Komitet Narodowy Polski. Sukcesy niemieckie nie oznaczały szybkiego zakończenia konfliktu. Wręcz przeciwnie, od 1915 roku wojna przybrała charakter pozycyjny; obie strony zmierzały do zupełnego wyniszczenia przeciwnika. W takich warunkach wzrastała wartość polskiego ochotnika, który mógłby zastępować coraz liczniejszych zabitych i rannych po obu stronach. Zaborcy zdawali sobie sprawę, że pozyskanie współpracy Polaków możliwe jest jedynie pod warunkiem zaoferowania znacznie większych ustępstw narodowych niż na początku wojny. W efekcie 5 XI 1916 roku ogłoszono w imieniu cesarzy Niemiec i Austro-Węgier akt obiecujący powstanie samodzielnego państwa polskiego jako monarchii konstytucyjnej
, współpracującej z państwami centralnymi (Akt 5 listopada). W rewanżu oczekiwano oczywiście masowego napływu Polaków do armii państw centralnych. Zgodnie z postanowieniami Aktu 5 listopada zaczęto tworzyć pierwsze struktury przyszłego państwa polskiego. Były nimi: Tymczasowa Rada Stanu (powstała w grudniu 1916 roku) oraz Rada Regencyjna, w której zasiadali abp Aleksander Kakowski, Zdzisław Lubomirski, Józef Ostrowski (12 IX 1917 roku). Strona rosyjska, której również zależało na pozyskaniu polskiego rekruta, nie mogła zaoferować mniej korzystnych warunków. 25 XII1916 roku w tzw. rozkazie noworocznym car Mikołaj II zapowiedział utworzenie wolnej Polski sprzymierzonej z Rosją, powstałej po pokonaniu państw centralnych.
(fot.po prawej „Cegiełka” na rzecz wsparcia Legionów)
Biuro werbunkowe legionów w Krakowie
Rosyjska oferta niezbyt długo była aktualna. W wyniku <rewolucji lutowej> car został bowiem obalony 16 III 1917 roku. Władzę przejął Rząd Tymczasowy, który jednak 29 III 1917 roku potwierdził obietnice strony rosyjskiej wobec Polski. Również kolejna zmiana władzy w Rosji w wyniku <rewolucji październikowej> nie spowodowała odwołania gwarancji niepodległości dla Polski. Obietnice rosyjskie miały duży wpływ na stanowisko państw zachodnich wobec sprawy polskiej. Do grudnia 1916 roku, mimo zabiegów Dmowskiego, Anglia i Francja nie chciały opowiedzieć się za prawem Polski do niepodległego bytu, tłumacząc to tym, iż sprawa polska jest wewnętrznym problemem Rosji, a kraj ten jest ich sojusznikiem. Skoro jednak Rosja zgodziła się na utworzenie wolnej Polski, to i państwa zachodnie mogły złożyć takie deklaracje. Gdy jeszcze po rewolucji październikowej Rosja wycofała się z wojny i wypowiedziała układ sojuszniczy z Anglią i z Francją, państwa te zyskały pełną możliwość poparcia sprawy polskiej. Dodatkowo 22 I 1917 roku Stany Zjednoczone w orędziu noworocznym prezydenta Woodrowa Wilsona poparły idee niepodległości Polski (powtórzoną zresztą w styczniu 1918 roku w 13. punkcie kolejnego orędzia). Okazało się, że wszystkie walczące strony zgadzają się, choć z różnych powodów, na niepodległość Polski. Był to jeden z istotnych powodów jej odzyskania.
Innym, nie mniej ważnym, był fakt, że wszystkie państwa zaborcze wyszły z I wojny światowej jako kraje pokonane. Niemcy i Austro-Węgry w wyniku działań zbrojnych, a Rosja w efekcie rewolucji październikowej. Pamiętać trzeba wreszcie, iż Polacy nie czekali biernie na rozwój wydarzeń. O niepodległość biły się legiony Piłsudskiego. W 1917 roku, gdy Piłsudski uznał, że dalsza współpraca z Austro-Węgrami nie może przynieść Polsce nowych korzyści, doprowadził on do rozwiązania sporej części legionów w wyniku tzw. kryzysu przysięgowego. Sam trafił wówczas do więzienia w Magdeburgu. Walczyły także inne formacje wojskowe – w Rosji tzw. I Korpus Polski pod dowództwem gen. Józefa Dowbora Muśnickiego, we Francji tzw. błękitna armia gen. Józefa Hallera oraz ochotniczy oddział zwany Bajończykami. Efekt wszystkich tych działań tak wojskowych, jak i dyplomatycznych był taki, że podczas kończącej I wojnę światową konferencji w Paryżu (I-VI 1918 roku) nie było sił politycznych negujących powstanie niepodległego państwa polskiego.