Problematyka i kompozycja powieści Fiodora Dostojewskiego.

Fiodor Dostojewski(1821-1881)
- debiutował powieścią Biedni ludzie, ogłoszoną w 1846 r.
- pisywał powieści, nowele , opowiadania, rozprawy filozoficzne, pamiętniki, szkice wspomnieniowe,
- zajmował się publicystyką (z bratem wydawali czasopisma „Wriemia” i „Epocha”).

Na kształt twórczości pisarza wpłynęły:
- zamordowanie jego ojca przez zbuntowanych chłopów, pracujących w jego majątku ziemskim (stary Dostojewski okrutnie się z nimi obchodził),
- za działalność w kole pietraszowców – aresztowany i ułaskawiony tuż przed wykonaniem kary śmierci → w zamian skazany na cztery lata katorgi (tu przebywał wśród różnych przestępców, „studiował ich”) a potem na służbę w wojsku. → zmiana światopoglądu, zerwanie z ideami utopijno-socjalistycznymi, opowiedzenie się za tradycjonalistami i konserwatystami, zwrot w stronę prawosławia. Po zesłaniu opętała go teoria powrotu do „gleby” – czyli do prostego religijnego ludu, chroniącego autentyczne pierwiastki narodowe.

Tematyka utworów:
- polemika z etyką rewolucyjną (Notatki z podziemia), podważenie wiary w możliwość zbudowania sprawiedliwego ustroju społecznego,
- pisarz oryginalny – przetworzył tradycję romantyczną i naturalizm ze scjentyzmem,
- analiza psychologiczna,
- bohater w konflikcie etycznym wobec społeczeństwa,
- bunt,
- urzędnik – ofiara systemu społeczno-politycznego,
- analiza moralna, zdemoralizowanie,
- obłęd,
- krytyka romantycznej „krainy ułudy” i marzycielstwa,
- jednostka a struktura społeczno-polityczna,
- aspiracje jednostki,
- motywy działań ludzkich,
- tajemniczość natury ludzkiej, „zagadka” człowieka,
- kaprys i samowola kierujące człowiekiem, który nie chce być dobry,
- pozytywne piękno człowieka i jego klęska (Idiota),
- dramat filozoficzny,
- walka o myśl,
- poszukiwanie jednolitej wiary.

Cechy strukturalne:
- wycofanie narratora,
- naturalistyczna dokładność,
- filozofia oglądana w działaniu, w walce, w procesie nieustannych przemian i wiecznej odnowy,
- proces poszukiwania filozofii,
- nowatorstwo powieści Dostojewskiego – polifoniczność, czyli wielogłosowość struktury artystycznej, w której „chór” jest świadomie nie zestrojony , a żaden z „głosów” nie może rościć pretensji do czołowej roli solowej, narzucającej własne zdanie całości,
- dialog i monolog to główne narzędzia analizy psychologicznej i konstrukcji idei, dominują nad opisem realiów obyczajowych, pejzarzu itp.,
- duża forma Dostojewskiego bywa nazywana „powieścią-tragedią”,
- głęboki psychologizm postaci,
- przeciwstawienie idei kontrastujących ze sobą.

Formy powieściowe uprawiane przez Dostojewskiego:
- powieść epistolarna (Biedni ludzie),
- powieść filozoficzno-psychologiczna (Zbrodnia i kara).
Oczywiście te dwie formy mogą u Dostojewskiego występować w połączeniu, czyli współpracować ze sobą, np. powieść epistolarna, przez wycofanie oceniającego narratora, buduje obraz psychologiczny wnętrza bohatera.

Zbrodnia i kara (1866)
- oś fabularna: plan, realizacja i ujawnienie zabójstwa,
- wartka akcja zamknięta w granicach dwóch tygodni, ale pomysł przestępstwa jest o pół roku wcześniejszy,
- były student Raskolnikow pisze rozprawę o przestępstwie, w której dzieli ludzi na „wyższych” i „niższych”, „Napoleonów” i „wszy”, z tego podziału zaś wyciąga wniosek o prawie silnego do podeptania norm moralnych, włącznie do przelewu krwi. Po trzech miesiącach , gdy wraca od starej lichwiarki, jest w szynku świadkiem przypadkowej rozmowy, w której inny student przekonuje swego rozmówcę o prawie do zabicia tejże lichwiarki. Scena ta ma potwierdzić, że podobne idee są duchem czasu. Raskolnikow jest wstrząśnięty zbieżnością sądów tego człowieka z własnymi poglądami. Po upływie dwóch tygodni sam postanawia zabić tę staruchę, po miesiącu zaś ma plan obmyślony w szczegółach.
- Chronologia wydarzeń: rozprawa Raskolnikowa o napoleonizmie i prawie silnego do przestępstwa, znajomość z lichwiarką, podsłuchana w szynku rozmowa, pomysł zabicia lichwiarki, szczegółowy plan morderstwa.
- Powieść ma na celu skonfrontować ideę Rodiona z rzeczywistością i wykazać fałsz jej założeń,
- Bohater najpierw chciał sprawdzić swoją teorię, a potem wyciągnąć z niej korzyści praktyczne (np. ratowanie siostry przed przymusowym zamęściem),
- Teoria Raskolnikowa to eksperyment intelektualny, ale również próba uzasadnienia tezy, że ten zdobywa władzę, kto po nią śmiało sięga → teoria Raskolnikowa miała swój odcień polityczny i wiązała się z zagadnieniem przywództwa nad masami ludowymi,
- Marmieładowie dla Rodiona to godne pogardy „mrowisko” ludzkie,
- Dostojewski z Raskolnikowa zrobił spadkobiercę myśli socjalistycznej, a w ten sposób podjął polemikę z socjalizmem → Raskolnikow jest wewnętrznie sprzeczny,
- Samowola Raskolnikowa i jego nihilizm moralny to przenośnia rewolucyjnego aktu przemocy,
- Dostojewski obala teorię swojego bohatera → poddaje go pasmu udręczeń i mąk duchowych, zbrodnia niesie ze sobą karę,
- Rodion przekonał się, że nie należy do „Napoleonów”, ale do „wszy”, to nie jego teoria jest zła, tylko on nie potrafił jej sprostać,
- Rodion nie ma wyrzutów moralnych, ale intelektualne → jego intelekt nie potrafił sprostać wytyczonemu zadaniu,
- Raskolnikow wyobcował się ze środowiska ludzkiego, poniósł klęskę psychologiczną,
- Sędzia śledczy Porfiry Piotrowicz: psychika to zwierciadło natury człowieka,
- Pojedynek Piotrowicz versus Raskolnikow to przedstawienie analizy psychologicznej,
- Raskolnikow w końcu odrzuca swoją teorię, ale dopiero w epilogu,
- Główni antagoniści ideowi w powieści: Raskolnikow (siła, pycha, manowce racjonalizmu)↔Sonia Marmieładowa (prawdy objawione Chrystusa prawosławnego); racje umysłu i wiary nie przenikają się, ponieważ jak nie można argumentu objawienia użyć w konstrukcji logicznej, tak też nie można praw logiki stosować wobec aktów wiary.
- Raskolnikow to bohater negatywny, gdyż nie uosabia poglądów Dostojewskiego. Dostojewski: „Idea powieści. Pogląd prawosławny – na czym polega prawosławie. Nie ma szczęścia w zbytku, szczęście okupuje się cierpieniem. Człowiek nie rodzi się dla szczęścia. Człowiek dochodzi do szczęścia – i zawsze przez cierpienie”. Aby Raskolnikow doszedł do tych prawd, musiał przejść przez Golgotę (przyznanie się do zbrodni, sąd, katorga), dopiero po mistycznym śnie o Apokaliptycznej wizji, Rodion doznał wstrząsu moralnego i był gotów przyjąć prawdę nauki prawosławnej.
- Zbrodni poświęcona jest cała powieść, epilog (kara) to zaledwie kilka stron.

Bracia Karamazow (1879 – 1880)
- dzieje zabójstwa starego Fiodora Karamazowa przez jego nieślubnego syna lokaja Smierdiakowa oraz oskarżenie o zbrodnię i skazanie niewinnego, innego syna, Dymitra,
- małe miasto prowincjonalne,
- główni antagoniści ideowi:
Alosza K.
(wielka prawda Chrystusa; Alosza szykował się do życia w klasztorze, ale starzec Zosima rozkazał mu wrócić do ludzi, przejść przez grzech i cierpienie i w ten sposób osiągnąć ideał religijny; Zosima głosił naukę, że człowiek zbliża się do Boga nie w odosobnieniu, nie w ciszy murów klasztornych, ale w czynnym działaniu wśród ludzi, w uczestnictwie w życiu, zmaganiu się ze światem i sobą; Alosza odnosi zwycięstwo moralne; Alosza to symbol chrześcijańskiej pokory)
↔ Iwan K.
(zbuntowany racjonalizm; zbuntowany ateizm; manowce intelektualizmu; opowiadana przez Iwana ”Legenda o Wielkim Inkwizytorze”: atak na chrześcijańskie przekonanie o celowości i rozumności stworzenia, podparty niedoskonałością świata – istnienie zbrodni i krzywdy, sadystyczne znęcanie się nad dziećmi, władza ludzkiej pychy i przewrotności; sprzeciw rozumu i wiedzy empirycznej wobec prawdy objawionej; wolna wola to nieszczęście dla ludzi; odrzucenie Boga i nieśmiertelności; uznanie interesu jednostki za rację najwyższą),
- Smierdiakow podchwytuje ideę Iwana, co prowadzi go do zbrodni → tak Dostojewski neguje słuszność poglądów Iwana,
- Siła moralnej idei chrześcijańskiej,
- Bunt to fałsz i pustka,
- Konflikt zaprezentowanych racji ma odniesienie społeczne. Wg Dostojewskiego rewolucyjny socjalizm jest z natury swej ateistyczny i dąży do stworzenia nieba na ziemi, a to jest bez Boga niemożliwe i niewykonalne,
- Proporcjonalny rozwój racji obu stron, prowadzący do intensywnej walki idei,
- Wielki Inkwizytor utożsamia koncepcję socjalistyczną, będącą modyfikacją idei państwa totalitarnego,
- Bohaterowie przeżywają rozterki moralne,
- To powieść filozoficzno-psychologiczna.