Zjednoczenie Włoch

Kongres Wiedeński (1814-1815) nie rozwiązał problemu rozbitych Włoch i wciąż utrzymywał ich podział na sześć odrębnych państw ? Królestwo Lombardzko-Weneckie (pod panowaniem cesarza austriackiego), Księstwo Parmy, Wielkie Księstwo Toskanii (pod panowaniem książąt austriackich), Państwo Kościelne, Królestwo Obojga Sycylii, (złożone z Królestwa Neapolitańskiego i Sycylii) oraz Królestwo Sardynii (Piemont). W skład Królestwa Sardynii wchodziła Sardynia, Piemont, Liguria z miastem Genua oraz francuskojęzyczne Hrabstwo Nicejskie i Sabaudia. Na tronie sycylijskim zasiadał Ferdynand I z hiszpańskiej dynastii Burbonów.
We wszystkich państwach włoskich odrzucano powszechnie Kodeks Napoleona i przywracano feudalne ustawodawstwo, takie jak przywileje stanowe czy dziesięcina. Likwidowano również wszelkie ślady rządów napoleońskich ? unieważniano decyzje sądowe sprzed 1815 r., zniesiono ustawy o obowiązkowym szczepieniu przeciw ospie i oświetleniu ulic, a nawet posuwano się do wycinania drzew posadzonych w czasach napoleońskich. W Państwie Kościelnym ponownie działała inkwizycja.
Za zjednoczeniem Włoch przemawiało wiele względów, przede wszystkim gospodarczych. W każdym państwie obowiązywało inne prawo, kontakty ekonomiczne były więc bardzo utrudnione ze względu na liczne granice celne, różne systemy miar i wag i odmienne systemy monetarne. W takiej sytuacji rozwój gospodarki był znacznie spowolniony. Wpływ na ten fakt miało również znaczne zróżnicowanie stanu gospodarki w części północnej i południowej Włoch. Na północnych terenach rozwijał się przemysł metalurgiczny, tkacki, hutnictwo szkła, natomiast we Włoszech południowych dominowało rolnictwo.
Prócz względów gospodarczych, ważną rolę odegrał również późniejszy spadek znaczenia Austrii na arenie międzynarodowej (lata 50-te XIX w.). Stało się tak, ponieważ w wojnie krymskiej zachowała się ona nielojalnie wobec Rosji, ale nie poparła też strony przeciwnej. Izolacja Austrii stwarzała większe szanse na uwolnienie się Włoch spod jej jarzma. Szanse te zwiększała dodatkowo wysoka świadomość narodowa Włoch ? za zjednoczeniem opowiadały się wszystkie warstwy społeczne.
W okresie po 1815 r. przez państwa włoskie przeszła fala protestów. Nie miały one jeszcze charakteru szerokich ruchów narodowych, lecz były skierowane przeciwko absolutnym rządom monarchów. Wystąpienia inicjowały głównie tajne organizacje karbonariuszy dążących do obalenia absolutyzmu i struktur feudalnych przez zbrojne powstanie. Głoszenie przez karbonariuszy haseł programu liberalnego zyskiwało im poparcie mieszczaństwa i bogatszej burżuazji, która opowiadała się za likwidacją feudalnych struktur społecznych i ekonomicznych oraz uchwalenie liberalnej konstytucji. Jednak perspektywa obalenia monarchii i wprowadzenia republikańskich rządów rewolucyjnych szybko ich zniechęciła do aktywnego działania.
Najsilniejsze organizacje karbonarskie działały w regionie neapolitańskim. W 1820 r. oficerowie karbonariuszy wzniecili rewolucję, opanowując Neapol. Władzę objęli popierający powstanie liberałowie, którzy uchwalili konstytucję i proklamowali Neapol monarchią konstytucyjną. Król Ferdynand I przestraszony wizją rewolucji społecznej zaakceptował przemiany ustrojowe.
Zmiany w Neapolu oznaczały naruszenie ustalonego w Wiedniu porządku, tak więc Święte Przymierze skierowało przeciwko rewolucyjnemu Neapolowi interwencyjne wojska austriackie, które w 1821 r. przywróciły absolutne rządy Ferdynanda I. Wiosną tego samego roku karbonariusze zainicjowali kolejną rewolucję ? w Piemoncie, jednak również została ona stłumiona przez wojska austriackie.
Wydarzenia rewolucyjne w Europie w latach 1830-1831 wywołały ponowny zryw włoskich karbonariuszy. W 1831 r. opanowali Modenę, Parmę i Bolonię (północną część Państwa Kościelnego), jednak również ustąpili pod naporem wojsk austriackich. Niepowodzenia powstań karbonarskich wpłynęły na zasadniczą zmianę formy włoskiego ruchu rewolucyjnego. Klęskę poniosła idea karbonarska, od której odsunęło się nie tylko mieszczaństwo, ale także sami karbonariusze.
Włoski ruch rewolucyjny zyskał w tym czasie przywódcę w osobie byłego karbonariusza Giuseppe Mazziniego (1805-1872), który w 1831 r. utworzył podziemną organizację Młode Włochy. Jej program zawierał prócz rewolucyjnych haseł antyabsolutystycznych, postulat zjednoczenia Włoch w formie republiki. Manifest ten głosił także wiele idei utopijnych i romantycznych, Mazzini chciał bowiem również doprowadzić do ?odrodzenia moralno-religijnego? Włoch. Mazzini za główny sposób walki uważał współdziałanie podobnych tajnych organizacji z całej Europy, jednak zupełnie pomijał konieczność znalezienia poparcia wśród społeczeństwa włoskiego.
Efektem zabiegów Mazziniego było utworzenie organizacji spiskowych w krajach europejskich walczących o wolność ? Młodych Niemiec i Młodej Polski. Wszystkie razem formowały Młodą Europę, której celem był ?związek ludów? osiągnięty drogą ?rewolucji narodów?. Mimo pewnej popularności wśród inteligencji i drobnomieszczaństwa działalność związku wkrótce zamarła. Przyczyniła się do tego nieudana próba wzniecenia powstania w Sabaudii w 1834 r., z udziałem rewolucjonistów polskich i niemieckich.
W latach 1846-1847 konflikty w państwach włoskich przybrały na sile. Mieszczaństwo domagało się swobód konstytucyjnych, likwidacji feudalnych struktur społecznych i ekonomicznych oraz zjednoczenia Włoch. Nastroje antyaustriackie przybierały na sile, ponieważ gwaranta znienawidzonego porządku upatrywano w cesarstwie Habsburgów. W Królestwie Obojga Sycylii chłopi występowali przeciw właścicielom ziemskim. W styczniu 1848 r. wybuchło powstanie ludowe na Sycylii i szybko przeniosło się na pozostałe tereny Królestwa. W Neapolu liberałowie zmusili Ferdynanda II do ogłoszenia konstytucji. Zwycięstwo rewolucji w Neapolu oraz wieści z innych stolic europejskich spowodowały, że w ciągu lutego i marca ruch konstytucyjny ogarnął niemal całe Włochy. Podobnie jak w innych krajach ruchowi przewodziły mieszczańskie środowiska liberalne, popierane przez robotników, rzemieślników i studentów. Wkrótce uchwalono konstytucje i powołano liberalne rządy w Toskanii, Państwie Kościelnym i Sardynii.
Wystąpienia o charakterze społecznym i politycznym szybko przekształciły się w antyaustriackie demonstracje narodowe. W marcu 1848 r. powstanie wybuchło w Lombardii i Wenecji, skąd po kilku dniach wyparło Austriaków. W Wenecji proklamowano Republikę Św. Marka, odwołującą się do tradycji średniowiecznej Republiki Weneckiej.
We Włoszech powszechnie sądzono, że ogólnowłoska wojna z Austrią przyniesie wyzwolenie i zjednoczenie Włoch. Największą siłą wojskową dysponował król Sardynii Karol Albert, który pod naciskiem opinii publicznej wypowiedział Austrii wojnę. Niewielką armię sardyńską zasiliły oddziały ochotników z całych Włoch, m.in. Giuseppe Garibaldi oraz liczni cudzoziemcy, wraz z kilkusetosobowym Legionem Polskim utworzonym przez Adama Mickiewicza. Jednak po kilku tygodniach sukcesów, wojska Karola Alberta uległy armii austriackiej, ponoszącą druzgocącą klęskę pod Custozą 25 lipca 1848 r.
Podobnie jak w krajach Europy Środkowej, również włoski ruch liberalny nie dysponował odpowiednią siłą polityczną, bowiem liberałowie zajmowali przeważnie kompromisowe stanowisko wobec monarchów. W obronie wolności konstytucyjnych wystąpiły siły republikańskie, popierane przez drobnomieszczaństwo, inteligencję i robotników. Gwałtowny przebieg demonstracji ulicznych w Rzymie zmusił papieża do ucieczki. W Rzymie utworzono w lutym 1849 r. republikę. W tym okresie proklamowano także republikę we Florencji. Jednak wkrótce, na apel papieża, przeciwko Republice Rzymskiej wyruszyły siły francuskie wysłane przez Ludwika Napoleona, który chciał w ten sposób zjednać sobie francuskich katolików. Zdobyły one Rzym w lipcu, zmusiły także republikę florencką i wenecką do kapitulacji. Klęska pod Novarą 23 marca 1849 r. zakończyła rządy Karola Alberta, który abdykował. Królem Sardynii został jego syn ? Witkor Emanuel II.
Podobnie jak w innych państwach europejskich, rewolucje noszące miano Wiosny Ludów we Włoszech w latach 1848-1849 zakończyły się klęską pod każdym względem. Włochy nadal były podzielone, a Austria utrzymała swój stan posiadania i odzyskała utracone wpływy.
Po upadku rewolucji lat 1848-1849 w większości państw włoskich zniesiono liberalne konstytucje. Jedynie w Sardynii dzięki kompromisowi między Wiktorem Emanuelem II a liberalną burżuazją udało się zachować wprowadzoną w 1848 r. konstytucję. Dzięki reformom i industrializacji w Sardynii dobrze rozwijał się przemysł i rolnictwo, powstawała silna burżuazja.
W 1852 r. na czele rządu sardyńskiego stanął Camil Cavour (1810-1861). Pochodził on z arystokratycznego rodu, lecz po licznych podróżach po krajach europejskich stał się zwolennikiem liberalizmu i monarchii konstytucyjnej. Jako premier wprowadził wiele pożytecznych reform, przekształcając kraj w nowoczesne państwo o sprawnej administracji i silnym systemie finansowym. Dzięki zniesieniu różnic w ustawodawstwie, systemach miar, wag i monetarnym pomiędzy poszczególnymi prowincjami sardyńskimi rozwinął się handel i komunikacja.
W czasie wojny krymskiej w latach 1853-1856 z inicjatywy króla Wiktora Emanuela Sardynia włączyła się do koalicji antyrosyjskiej. Cavour wykorzystał okazję by zapoczątkować politykę zbliżenia z Francją jako sojuszniczką w walce z Austrią. Sardynii zależało bowiem przede wszystkim na sąsiednim Królestwie Lombardzko-Weneckim, należącym do monarchii habsburskiej. Z kolei francuski cesarz Napoleon III liczył na usunięcie Habsburgów i hiszpańskich Burbonów i zdobycie hegemonii we Włoszech. Szczególnie liczył na zdobycie Włoch Środkowych i Południowych, gdyż Północne miały należeć do Sardynii. Decyzję o udzieleniu pomocy Francji przyspieszył zamach na Napoleona III w styczniu 1858 r. przez Włocha Francesco Orsini. Napoleon wyszedł z tego zamachu bez szwanku, ale w jego wyniku zginęło 8 osób a 150 zostało rannych.
W 1859 r. Sardynia zawarła sojusz obronny z Francją. Traktat przewidywał także utworzenie królestwa północnowłoskiego (Sardynia, Lombardia, Wenecja) pod rządami dynastii sabaudzkiej oraz powstanie federacji państw włoskich. Honorowym przewodniczącym federacji miał być papież, ale rzeczywistą władzę przydzielano królowi północnych Włoch Wiktorowi Emanuelowi II. Francja miała otrzymać francuskojęzyczną Sabaudię i Hrabstwo Nicejskie.
Napoleon przed rozpoczęciem wojny zabiegał o poparcie Rosji. Był przygotowany do działań wojennych dopiero w marcu 1859 r., gdy podpisano traktat z Rosją w Petersburgu, który stanowił, że Rosja zachowa neutralność na wypadek wojny Piemontu i Francji z Austrią. W tym czasie Cavour?owi udało się sprowokować Austrię do wypowiedzenia wojny przez rozpoczęcie zbrojenia się Sardynii. Austria uznała, że jest to demonstracja skierowana przeciwko Wiedniowi i wystosowała ultimatum, w którym żądano aby Sardynia zaprzestała zbrojeń. Jednak tak się nie stało, doszło więc do wojny. Austria chętnie na nią przystała, nie spodziewano się bowiem kłopotów z rozgromieniem słabych wojsk Sardynii.
W kilku wielkich bitwach, m.in. pod Magentą 4 czerwca 1859 r. i Solferino 24 czerwca 1859 r. wojska francusko-sardyńskie odniosły zwycięstwa. Bitwa pod Solferino odegrała również ważną rolę w historii z innego powodu. Jej świadkiem przypadkowo został szwajcarski lekarz Henri Dunant. Wstrząśnięty brakiem jakiejkolwiek pomocy medycznej dla rannych, którzy umierali nawet w wyniku lekkich ran, rozpoczął akcję propagandową na rzecz ofiar wojny. W rezultacie w 1863 r. powołano do życia międzynarodową organizację Czerwonego Krzyża, której celem było niesienie pomocy każdemu rannemu, niezależnie od jego przynależności narodowej. W 1864 r. zawarto w tym celu Konwencję Genewską, zgodnie z którą oznaczone czerwonym krzyżem oddziały medyczne uznawano za neutralne i podlegające ochronie.
W wyniku zwycięstw francuskich spodziewano się, że dojdzie do decydującej bitwy, podczas której armia austriacka zostanie rozbita i Austrii podyktuje się niekorzystne warunki. Jednak w lipcu Napoleon III, przestraszony perspektywą włączenia się do konfliktu Rosji i Prus, niezadowolonych z francuskich sukcesów, zawarł z austriackim cesarzem Franciszkiem Józefem kompromisowy pokój w Villafranca. W wyniku tego porozumienia Austria odstępowała Francji Lombardię, przekazaną następnie Sardynii. W zamian Francja zyskiwała Sabaudię i Niceę.
Sardynia nie była usatysfakcjonowana z przebiegu zdarzeń, ponieważ miała nadzieję na otrzymanie Wenecji. Premier Cavour na znak protestu przeciw postawie Napoleona III podał się do dymisji. Wkrótce wybuchło powstanie w Parmie, Modernie, Toskanii i większej części Państwa Kościelnego. Wszystkie te obszary zostały zajęte przez wojska sardyńskie, przy poparciu ludności zamieszkującej te tereny. W styczniu 1860 r. urząd premiera Sardynii ponownie objął Cavour, a na terenie Parmy, Modeny, Toskanii i Państwa Kościelnego bez Rzymu zorganizowano plebiscyty, na których ludność opowiedziała się za przyłączeniem tych państw do Królestwa Sardynii. Fakty te musiał również zaakceptować Napoleon III, rezygnując z planów utworzenia mocarstwa na tych terenach.
Wczesną wiosną 1860 r. doszło w południowych Włoszech do wybuchu lokalnych powstań przeciwko królowi Neapolu i Sycylii. Caviour zwlekał z ingerencją, więc inicjatywę przejął Giuseppe Garibaldi (1807-1882). W maju 1860 r. zorganizował zbrojną wyprawę ochotników na południe i na czele ok. 1200 ludzi (tzw. ?czerwonych koszul? wylądował na Sycylii. Wyprawę tą poparli chłopi oraz drobnomieszczaństwo, w wyniku czego rewolucjoniści bez problemów opanowali Sycylię i wkroczyli do Neapolu.
Na wyzwolonych terenach zaczęły pojawiać się nastroje republikańskie. Garibaldi zniósł stanowe przywileje szlacheckie, a Mazzini wystąpił z projektem utworzenia republiki południowowłoskiej. Tymi posunięciami zaniepokoił się Wiktora Emmanuela II, który obawiał się, że Garibaldi zjednoczy Italię i ogłosi ją republiką. Obawy te potęgowały przygotowania garibaldczyków do zdobycia Rzymu. Toteż wojska piemonckie przeszły na południe Włoch, zajmując część Państwa Kościelnego, ale bez Rzymu. Następnie wkroczyły do Neapolu i na Sycylię. Garibaldi uznał sprawę zjednoczenia Włoch za ważniejszą od republikańskiej rewolucji i podporządkowując się władzy sardyńskiej poparł Wiktora Emanuela. Zorganizowane jesienią 1860 r. plebiscyty ogromną większością głosów potwierdziły przyłączenie Królestwa Obojga Sycylii do Królestwa Sardynii.
Pierwszy parlament całych Włoch zebrał się w Turynie w lutym 1861 roku. Proklamował on zjednoczenie Włoch i utworzenie jednolitego Królestwa Włoskiego jako monarchii konstytucyjnej. Miesiąc później Wiktor Emanuel został królem Włoch. Większość Italii została zjednoczona.
Państwo było rozległe terytorialne, niezwykle zróżnicowane gospodarczo, jeśli uwzględnić ogromne zacofanie południowej jego części. W skład królestwa nie weszła Wenecja, okupowana przez wojska austriackie oraz Rzym, w którym pozostał papież Pius IX, broniony przez stacjonującą tam załogę francuską.
Garibaldi podjął próbę zdobycia Rzymu w 1864 r., organizując marsz ochotników, został on jednak powstrzymany przez władze włoskie, niechętne rewolucyjnym akcjom. Wyzwolenie Wenecji i Rzymu przyszło w wyniku wydarzeń wojennych w Europie.
W 1866 wybuchła wojna austriacko - pruska. Włochy wzięły w niej udział jako przeciwnik Austrii. Mimo porażek na lądzie i morzu jako sojusznik zwycięskich Prus, Włochy otrzymały ostatecznie Wenecję.
Z kolei gdy w roku 1870 wojska pruskie pokonały Napoleona III, odwołane zostały z Rzymu oddziały francuskie. W wyniku tego Włosi zajęli Rzym we wrześniu 1870 roku i po przeprowadzeniu plebiscytu proklamowali przyłączenie Rzymu do Włoch. Papież Pius IX aż do swej śmierci w 1878 roku uważał się za więźnia Watykanu, nie chcąc się pogodzić z zaistniałą sytuacją.
Od 1871 roku zjednoczonymi Włochami ze stolicą w Rzymie rządziła dynastia sabaudzka. Jednak z powodu przestrzennego zróżnicowania gospodarczego, prawnego i obyczajowego państwa włoskiego, nie było ono w stanie odegrać większej roli na międzynarodowej arenie politycznej przez najbliższe dekady.


Bibliografia

1. Gierowski J. A., Historia Włoch, Ossolineum Wrocław 1999 r.
2. Szelągowska G., Dzieje nowożytne i najnowsze 1815-1870, WSiP Warszawa 1996 r.