Opracowanie Renesansu, Baroku i Oświecenia.

RENESANS

1. Wyjaśnij pojęcia: renesans, humanizm, reformacja.

Renesans – Nazwa pochodzi z języka francuskiego i oznacza „odrodzenie”. Upowszechniona została dopiero w epoce oświecenia i w XIX wieku, a służyć miała określeniu odrodzenia literatury starożytnej. Termin „renesans” oznacza również odrodzenie się ludzkości, podnoszenie jej wyższy poziom, a także odnowienie starożytności, odrodzenie przeszłości, kultury i sztuki antyku. Renesans był wynikiem długotrwałego, złożonego historycznego procesu, różnych przemian społeczno-gospodarczych zachodzących w Europie, w której po okresie feudalnego rozbicia jednoczyły się państwa, np. Hiszpania czy Francja. Znamienne dla nowej epoki zjawiska najnowszej i najsilniej zaznaczyły się we Włoszech.

Humanizm – jest to jeden z prądów epoki, (od łac. humanus – ludzki). Centrum zainteresowania humanistów stanowił człowiek. Stawiano pytanie o to, kim jest i jaki jest. Nazwę „humanizm” zwykło się wywodzić od słów rzymskiego komediopisarza Terencjusza: „Człowiekiem jestem i nic, co ludzkie, nie jest mi obce”. Nie wolno jednak tego hasła uważać za definicję humanizmu, nie należy tej maksymy także rozumieć jako pochwały laicyzmu.

Reformacja – drugi z głównych prądów umysłowych renesansu – była efektem kwestionowania dogmatów religijnych. Ten szesnastowieczny ruch religijny w Kościele katolickim dążył do przeprowadzenia w nim reform i doprowadzić do powstawania Kościołów protestanckich. Bezpośrednią przyczyną wybuchu reformacji były wystąpienie w Wittenberdze w 1517 roku Marcina Lutra i ogłoszenie słynnych tez o odpustach. Luter uważał, że Kościół nie jest w stanie udzielić człowiekowi odpustu i uwolnić go od przyszłych mąk czyśćcowych lub piekielnych. Publicznie spalił bullę papieską potępiającą jego postępowanie.

2. Podaj ramy chronologiczne renesansu.
W Europie nowa epoka najwcześniej zarysowała się we Włoszech w XIV wieku i trwała do początku wieku XVI. W północnej Europie od końca wieku XV do lat 30. XVII wieku. W Polsce od drugiej połowy XV wieku do wczesnych początków wieku XVII.

3. Rodzaje i gatunki uprawiane w literaturze XVI wieku.
a). Liryka:
* Fraszka
* Figlik
* Pieśń
* Tren
* Sielanka
* Sonet
* Psalm
* Elegia

b). Dramat:
* Dramat renesansowy

c). Epika:
* Nowela
* Traktat
* Kazanie, homilia

4. Związki kultury odrodzenia z kulturą antyczną.
- stoicka o epikurejska postawa wobec życia – należy spokojnie akceptować wyroki losu, bo i tak nie mamy na nie wpływu, fortuna kołem się toczy, carpe diem, żyć cnotliwie – zgodnie z naturą,
- poszukiwanie „złotego środka” – na wzór Horacego
- stosowanie porównań lub tworzenie całych dzieł alegorycznych, w których „pod płaszczykiem” realiów starożytnych kryją się znaczenia współczesne autorowi.

5. Źródła renesansu. Wielcy twórcy odrodzenia i ich działa.

Epoka Renesansu odkryła wiele oryginalnych źródeł kultury antycznej, naczelną zasadą była dbałość o czystość języka oraz idea powrotu do źródeł, czyli czytania i poznawania dzieł w oryginale. Wszystkie dziedziny badań filozoficznych i filologicznych określano mianem "studia humanistyczne - czyli właściwe człowiekowi, a ludzi zajmujących się tymi dziedzinami wiedzy nazywano od XV wieku HUMANISTAMI. W tej epoce nauki humanistyczne stały się przedmiotem uniwersyteckich wykładów.

* Giovanni Boccaccio – Dekameron
* William Szekspir – Hamlet, Makbet, Romeo i Julia, Otello
* Jan Kochanowski – Pieśni, Fraszki, Treny
* Mikołaj Rej – Wizerunek własny żywota człowieka poczciwego, Figliki
* Michał Anioł Buonarroti – freski w Kaplicy Sykstyńskiej, m.in. Sąd Ostateczny, Madonna przy schodach, Mojżesz
* Leonardo da Vinci – Ostatnia wieczerza, Mona Liza, Dama z łasiczką

6. Nowa koncepcja człowieka i świata. (Jan Kochanowski „Pieśń IX”, „Pieśń XXIV”; fraszki: „Do gór i lasów”, „Na dom w Czarnolesie”, „O żywocie ludzkim”, „Do fraszek”).

Człowiek
- dumny ze swej osobowości, szczęśliwy, zdolny osiągnąć integralność duszy i ciała
Świat
- piękny, bezpieczny, harmonijny, celowy, mądry i sensowny; można w nim znaleźć prawdziwą arkadię.

7. Topos wsi spokojnej, wsi wesołej w literaturze renesansu.

Topos arkadii - krainy prostoty i szczęśliwości

W „Żywocie człowieka poczciwego” Mikołaja Reja wieś to Arkadia, w której szlachcic – ziemianin wiedzie spokojny, beztroski żywot. Tu znajdzie szczęście i dostatek. Przyjemność sprawia mu praca i możliwość oglądania jej owoców. Zachwyca go i cieszy piękno ogrodów i sadów. Radość dają polowania, łowienie ryb, dobra kuchnia, poczucie swobody we własnym domu, wieczory spędzane z rodziną i przyjaciółmi przy kominku. Szlachcic – ziemianin wiedzie unormowany tryb życia zgodnie z rytmem natury, która wyznacza mu zajęcia, ale też daje czas na odpoczynek i krotochwile. Jego spokojne i unormowane bytowanie na wsi, w harmonii z przyrodą, jest gwarancją życia cnotliwego, pozwalającego pielęgnować wartości moralne. Zapewnia ono również spokojną starość, której „człowiek poczciwy” nie musi się obawiać, gdyż ten etap życia może być równie pogodny. Wypełniają go refleksje natury moralnej i religijnej, spotkania z przyjaciółmi, spacery. Radość sprawiają dzieci i wnuki, ciekawa lektura. Pogodny starzec, którego portret kreśli Rej, spokojnie oczekuje na śmierć, której nie musi się obawiać, gdyż ma świadomość, że przychodzi ona do każdego, bo pospolicie po jesieni zima bywa.

„Pieśń świętojańska o Sobótce” Jana Kochanowskiego to bardzo obszerny poemat o życiu wsi. Tematem pieśni są obrządki ludowe, związane z nocą świętojańską. Utwór składa się z pieśni dwunastu panien, poprzedzonych czterema strofami wstępu. Panny podejmują różne tematy: żartobliwe i poważne, dotyczące uczuć lub zawierające pouczenia moralne, ale przede wszystkim sławią urok wiejskiego życia. Całość utworu przedstawia obraz nader idylliczny, pozbawiony jakichkolwiek konfliktów społecznych. Cudowna, bogata natura obdarza ludzi swoimi darami, dzięki czemu ludzie mieszkający na wsi nie cierpią głodu i chłodu. Zapobiegliwe gospodynie i gospodarze dbają o dobytek, rzetelnie pracują zapełniając swoje spiżarnie. Po skończonej pracy z czystym sumieniem mogą się bawić, tańczyć i śpiewać, a przygrywają im „faunowie leśni”.

Pięknie i odświętnie ubrane panny flirtują z kawalerami, którzy popisują się swoją odwagą i zręcznością.
• zerwanie z zasadą trzech jedności, kompozycja wielowątkowa, postacią łączącą jest Makbet i jego losy,
• brak jedności estety,
• na scenie może występować większa liczba osób. Obecność świata fantastycznego. Zmienność nastrojów, sceny zbiorowe. Brak chóru. Rola przyrody, elementy dźwiękowe i kolorystyczne: burza, krew. Historyzm w dramacie, wykorzystanie kronik Anglii, Szkocji i Irlandii.

Teatr szekspirowski:
- był dramatem publicznym,
- trójkondygnacyjny,
- widzowie zasiadali na galeriach,
- na środku domek z chorągwią,
- aktorzy grali na wysuniętej scenie, scenie wyższej,
- teatr bez dekoracji - tylko napisy, bogate stroje. Teatr miał poruszać słowem

Hamlet Szekspira:
- odrzucenie zasady trzech jedności
• jedność czasu: akcja rozciągnięta w czasie,
• jedność akcji: wątki równoległe: zdobycie władzy, miłość, epizody,
• jedność miejsca: nie zachowana, np. statek,
- występowanie scen zbiorowych i monologów (w nich najpełniej poznajemy Hamleta),
- zerwanie z jednością estetyki,
- przemieszanie scen tragicznych i komicznych,
- obecność postaci nadprzyrodzonej, której obecność ma wpływ na akcję,
- podział na akty i sceny,
- najważniejszym problemem w dramacie jest osobowość bohatera, jego rozterek i problemów sprawiedliwości, winy i kary,
- wprowadzenie teatru w teatrze: wystawienie dramatu w "Hamlecie" - scena przełomowa, ujawnia się wina Klaudiusza, chęć wysłania Hamleta do Anglii.

8. Radość życia i miłości w epoce renesansu.
Renesans jest epoką otwierającą czasy nowożytne. Przepaść między „starą” a „nową” kulturą europejską jest wielka, ponieważ na przełomie XV/XVI wieku we Włoszech, a w XVI wieku w innych częściach kontynentu, zmieniło się całkowicie myślenie człowieka, jego podejście do sztuki i tradycji filozoficznej i literackiej. Oczywiście przemiany te nie nastąpiły z dnia na dzień. Przełom idei jest procesem, na który składają się wydarzenia historyczne, sytuacja polityczna, zjawiska społeczne.

Odrodzenie to przede wszystkim epoka wielkich indywidualności. Każdy, kto czuł w sobie przypływ talentu, rozwijał go wszechstronnie. Człowiek nie był zorientowany na jedną dyscyplinę, bardzo często pełnił wiele funkcji: zawodowych, społecznych, politycznych, artystycznych. Najlepszym przykładem mogą być Leonardo da Vinci i Michał Anioł, którzy interesowali się nauką, techniką, rozmaitymi dziedzinami sztuki i filozofią. Renesans zrodził wielu geniuszy, których osiągnięcia do dziś wzbudzają szacunek i podziw, gdyż znajdują praktyczne zastosowania.

Odrodzenie się człowieka w Renesansie polegało na odrzuceniu ideałów średniowiecznej ascezy, zanegowaniu scholastyki i średniowiecznego systemu gradualnego (hierarchii bytów od najniższych po uduchowione). Nowa epoka podkreślała niezwykłą godność każdego człowieka, wartości życia ziemskiego. Z tak rozumianą wartością życia doczesnego wiązała się ciekawość świata i chęć jego odkrywania. Było to olbrzymie pole, które dopiero należało odkryć i zbadać. Stąd też XV i XVI wiek to czas wielkich odkryć geograficznych i podróży naukowych. Renesans to również okres odrodzenia nauki i sztuki. Pojawił się druk, który zrewolucjonizował całą epokę, myślenie o świecie oraz przekaz informacji. Książki, które dotąd były prawie niedostępne i nieosiągalne ze względu na ich cenę, stały się dobrem powszechnym. Wydarzenie to wpłynęło na szybkość przekazu idei i myśli. Nie można również zapominać, iż Renesans jest czasem, w którym obficie korzystano z dorobku antycznego, w którym się do niego odwoływano i stawiano go za wzór. Średniowiecze nie otaczało starożytnych zabytków szczególną czcią, a myśl antyczna była jedynie zbiorem mądrych zdań. Renesans nadał Antykowi nowy sens. Antyk stał się więc kryterium oceny dorobku renesansowego, kanonem piękna w sztuce i filozofii. Bardzo popularne stało się hasło powrotu do źródeł – czyli ad fontes. Zdaniem badaczy epoki na narodziny Renesansu wpływ miały również m.in. kryzys papiestwa, rozluźnienie więzi łączących papiestwo z cesarstwem, rozwój miast, handlu i rzemiosła. Ponadto Odrodzenie miało miejsce tylko w łacińskiej części Europy. W Bizancjum i krajach prawosławnych przełom renesansowy nie nastąpił.

Reformację i humanizm uważa się za dwa najważniejsze prądy renesansowe. Na przykład w Niemczech większą rolę odegrała reformacja, natomiast we Włoszech czy Hiszpanii – humanizm. Jednak nie da się wyznaczyć ostrych granic między tymi zjawiskami, które przenikały się, zwalczały, napędzały wzajemnie.

Renesans pozostał epoką, w której dominowała jeszcze łacina. Był to uniwersalny język, którym posługiwała się wykształcona Europa. Renesansowa łacina była jednak bardziej przejrzysta od średniowiecznej, odzyskała swój starożytny blask i piękno. Wielu pisarzy było już wówczas twórcami dwujęzycznymi – rozwijały się tym samym literatury i języki narodowe.

9. Kompozycja „Trenów” Jana Kochanowskiego, styl, obrazy, motywy, związek z myślą filozoficzną.

Z „Trenów” wynika, że Postawa filozoficzna Kochanowskiego uległa pewnej modyfikacji. Poeta uważa, że Człowiek rozumny w każdej sytuacji postępuje inaczej tzn. raduje się szczęściem, rozpacza w nieszczęściu, ale ugodzony nawet najcięższym losem powinien zachować się godnie i mądrze. Tragizm i pesymizm chwili obecnej nie wykluczają nadzieje na lepszą przyszłość.

Tren – jest jednym z najstarszych gatunków poezji żałobnej, ukształtowany w starożytnej Grecji, jest to Pieśń lamentacyjna, wyrażająca żal z powodu czyjeś śmierci, rozpamiętująca myśli i czyny zmarłego oraz zawierająca pochwałę jego zalet i zasług. Pisana na zamówienie, poświęcona wielkim, sławnym ludziom.

Poetyka renesansu domagała się od poetów czerpania wzorów z dorobku literackiego starożytności. Starożytny Tren zawierał kilka stałych elementów:
* pochwała cnót i zalet zmarłego (tren V,VI,XII)
* wielkość poniesionej straty (tren VI,XII)
* demonstracja żalu (tren VII,VIII,IX,X,XI)
* pocieszenie (tren XII-XIX)
* napomnienie, pouczenie (tren XIX)

Elementy te odnajdujemy w całym cyklu trenów Jana Kochanowskiego.

Tren starożytny poświęcony był wielkiej, sławnej osobie, a Kochanowski pisze Cykl utworów poświęconych dziecku. To tłumaczy pewne wyolbrzymienie (hiperbolizacja) Cech Urszulki, aby mogła stać się bohaterką utworów poetyckich.

Tren starożytny często pisany był na zamówienie, a jego Autor nie znał osoby zmarłej. Treny Kochanowskiego są wyrazem prawdziwych uczuć, cechuje je Realizm psychologiczny.

Gradacja uczuć w „Trenach”

Gradacja - stopniowanie, ułożenie czegoś wg kolejności, zwykle wg nasilającej się cechy
Kolejność trenów nie jest przypadkowa, obrazuje narastanie rozpaczy, wewnętrznego napięcia.

Stylistyka trenów. Treny pisane są pięknym stylem poetyckim, czyli obfitującym w różnego rodzaju środki stylistyczne, takie jak:
* przenośnia
* porównania (homeryckie np. „Tren V”)
* epitety
* zdrobnienia
* pytania retoryczne
* synonimy
* apostrofy
* wołacze
* wykrzyknienia

Za pomocą tych środków Kochanowski wyraża własne Uczucia, oddziaływuje na wyobraźnię czytelnika, budzi w nim określone uczucia.

10. Bóg i natura w poezji Jana Kochanowskiego.

W jego twórczości zdaje się zauważyć wyraźny brak rysów wyznaniowych. W modlitwach zwraca się on jedynie do Boga. Brak natomiast w tych dziełach kultu maryjnego, kultu świętych. Dwa z największych utworów „Oko śmiertelne Boga widziało“ oraz „Czego chcesz od nas Panie...“ są modlitwami uniwersalnymi; mogą być wielowyznaniowymi. W utworach Kochanowskiego szczególną uwagę należałoby poświęcić Bogu i integralnie związaną z nim naturę. Ich związek najbardziej uwidacznia się w Pieśniach, które przede wszystkim poświęcił Stwórcy i jego dziełu. Kochanowski utożsamiał Boga z naturą tym samym wyznawał panteizm. Widział Boga w pięknie stworzenia. Postrzegał go jako stwórcę- artystę, który obecny jest w swoim dziele.

Pieśń „Czego...“ rozpoczyna się pytaniem retorycznym „czego chcesz od nas, Panie za Twe hojne dary...?“ Darami tymi są; niebo, gwiazdy, morze, zioła, noc, dzień, cykliczna zmienność pór roku- porządek natury i stałe odradzanie się świata. Bóg renesansowy znacząco różni się od tego średniowiecznego. Przedstawiony został jako stwórca, kreator i artysta, którego boskość, siła i moc nie przeraża, budzi natomiast ufność i radość.

Jest przyjazny człowiekowi i godny jego miłości. Staje się dla niego opoką. Ich rozmowa odbywa się tu bezpośrednio, a Bóg postrzegany jest jako dobry ojciec, powiernik i sprzymierzeniec. Troszczy się o swe stworzenia i zapewnia im warunki bytowania („a ty każdego żywisz...“).

W wierszu Ks. Jana Twardowskiego o dość tajemniczym tytule „Który“ szczególnie wyeksponowany został jeden atrybut Boga: Jest On stwórcą świata, jak w Pieśni Kochanowskiego. Utwór ukazuje zatem dzieło Boga- świat, nie Jego samego. Dlatego budowa wiersza oparta została na zasadzie enumeracji tzn. wyliczeniu elementów, jakie składają się na świat. Enumeracja pozwala ukazać bogactwo otaczającej nas rzeczywistości. Jak przedstawiono ten świat? Zaskakujące jest to, iż poeta nie wyszukał żadnych specjalności czy olśniewających cudów stworzenia, opisał tylko dziwaczności, niekonsekwencje i paradoksy.

11. Jan Kochanowski – człowiek i poeta – jako bohater własnej twórczości.

Z pieśni, fraszek i trenów wyłania się autoportret Kochanowskiego jako poety i człowieka. Artysta zawarł w swoich utworach nie tylko elementy biografii, ale także refleksje na temat własnej filozofii życiowej, rozumienia świata i człowieka oraz rozważania dotyczące celów, zadań i charakteru poezji. W autobiograficznej w swoim charakterze fraszce "Do gór i lasów" Kochanowski przedstawia koleje swojego życia. Przypomina podróże po świcie, lata studiów w Akademii Krakowskiej, okres dworski, starania o opactwo. Porównując siebie, jako dojrzałego już człowieka, do mitologicznego Proteusza, mając świadomość zmienności Fortuny, poeta w zakończeniu utworu zamieszcza jednak optymistyczne słowa nawiązujące do epikurejskiej idei "carpe diem".

12. Żart i refleksja – stosunek do świata we „Fraszkach” i w innych utworach Kochanowskiego.

Charakter fraszek:
1. Wszystkie Fraszki dotyczą człowieka, różnych aspektów życia
2. Fraszki cechuje różnorodność tematyki i nastrojów
3. Kochanowski głosi we fraszkach filozofię epikurejską
4. Fraszki pokazują nowego renesansowego człowieka („Do gór i lasów”)
5. Fraszki odwołują się do mitologii
6. Krytyka duchowieństwa
7. Miłość do natury
8. Krytyka ludzkich wad i przywar
9. Pisane po polsku

13. Niepokoje egzystencjalne człowieka odrodzenia.

Człowiek odrodzenia obawiał się wszystkiego czego nie mógł zbadać – sprawdzić (np. śmierci) Odczuwał lęk prze tym co nie zbadane czego nie można pojąc umysłem

14. Teatr elżbietański próbą przełamania tradycji antycznej.

Teatr elżbietański to teatr za czasów panowania królowej Elżbiety I, wyróżnia się on charakterystyczną konstrukcją, zrywającą z tradycją antyczną, nowatorstwo tego dramatu polega na zmianach formalnych tak konstrukcji tekstu jak i rozwiązań scenicznych. Rola dzieł Szekspira oraz jego działalności reżyserskiej jest tu ogromna. W okresie renesansu powracano do wymogło tradycji antycznej. Teoria dramatu ściśle wyznaczała pewne kanony, których przestrzegano bezwzględnie. Odrodzenie przejmowało wytyczne starożytnej teorii dramatu, jako wzór doskonałości. Teatr elżbietański odszedł od tych założeń w podstawowych kwestiach. I tak zakwestionowano teorię trzech jedności. Tragedia antyczna ograniczała się do przedstawiana jednego wątku, któremu były podporządkowane wszystkie sceny, każde wyjście aktorów na scenę popychało ów główny wątek do przodu. W dramacie elżbietańskim jeden utwór mógł zawierać wiele wątków pobocznych, nie wpływających bezpośrednio na tok akcji.

Zasada jedności odnosiła się też do miejsca i czasu akcji. Wydarzenia przedstawiane w utworze musiały toczyć się w jednym, określonym miejscu, wszystko, co działo się gdzie indziej, było po prostu relacjonowane przez świadków, także czas akcji należało zamknąć w przeciągu doby, co dawało pewne złudzenie realizmu. Szekspir zerwał z tymi założeniami zupełnie nie troszcząc się o ramy czasowe, ani jedność miejsca, które mogło się dowolnie zmieniać w toku wydarzeń. Charakterystyczny dla dramatu elżbietańskiego jest sprzeciw wobec trzech jedności klasycznych. Ważną zasadą, ulęgającą wszak ewolucji jeszcze w starożytności, była ilość aktorów występujących jednocześnie na scenie ograniczona do trzech. Szekspir nie wahał się wprowadzać scen zbiorowych, a czasem nawet batalistycznych, w których pojawiało się wielu aktorów na raz. Łamał też estetyczny wymóg decorum. Antyczna teoria teatru znała zarówno tragedie jak i komedie, jednak wyraźnie te gatunki rozgraniczała, do tego stopnia, ze pokazy jednych i drugich odbywały się w różne dni.

Tragedia rządził się swoimi prawami, jej temat musiał być podniosły, dotyczyć spraw ważnych, występowały w niej postaci z wyższych sfer, nie pojawiali się przedstawiciele ludu. Nie było też miejsca na humor, poważna treść wymagała całkowitej powagi formy. Szekspirowskie dramaty często stoją na pograniczu obu gatunków, łącząc elementy humoru i patosu. W tragediach Szekspira pojawiają się postaci nisko urodzone, autor pozwala im nawet dojść do głosu, to nie są milczący, antyczni strażnicy, to ludzie posiadający indywidualne cechy. Ich pojawienie się często służy wprowadzeniu do tragedii elementu komizmu, ale służy też oddaniu prawdy życia, zwiększeniu realizmu. Połączenie komizmu i tragizmu, które starożytni uważali za zgrzyt, z brak estetyki, rzeczywistych Szekspira jest oddaniem prawdy rzeczywistych życiu, które zawsze przeplata płacz ze śmiechem, żart z patosem. Jednocześnie nie rezygnuje z poważnej wymowy komedii, zabawne perypetie "komedie omyłek" pozostawiają nutę goryczy, skłaniają do refleksji nad natura człowieka.

Kolejne odstępstwo od antycznej estetyki stanowił dynamizm postaci, które ulegały przemianom w trakcie dramatu. Bohaterowie greckiej tragedii uosabiali pewne idee przy których trwali do końca, posiadali cechy, które nie mogły się zmieniać w toku akcji. Nawet jeśli na końcu bohater pojmował swój błąd, były to postaci statyczne, jednakowe od początku do końca. Ich cechy nie mogły się zmieniać, ponieważ przez cały czas motywowały one postępowanie bohatera. Kreon z "Antygony" Sofoklesa cały czas wierzy w słuszność swej racji i nie ulega żadnej argumentacji, nie rozumie jej nawet w chwili klęski, kiedy wie, ze przegrał. Bohaterowie elżbietańskiego dramatu przechodzą metamorfozy. Ulegają wewnętrznym przemianom i huśtawkom nastroju, nie są też czarno - białe, posiadają wady i zalety, co czyni je bardziej prawdopodobnymi. Motywy, jakimi kierują się postaci Szekspirowskie nie są logiczne, wynikają z nastroju, czasem kaprysu. Bohaterowie ci nie kierują się rozsądkiem, targają nimi namiętności, a te nigdy nie są statyczne.

Tak zasadnicze zmiany, wyraźne łamanie reguł uznawanych przez lata, odchodzenie od dramatu antycznego, który powszechnie uznawano za wzór piękna budziło niejednokrotnie sprzeciw widzów. Publiczność była przyzwyczajona do pewnej konwencji, która nauczyła się odczytywać, zupełnie nowa estetyka dramatu szekspirowskiego stwarzała dysonans. Przełom XVI i XVII wieku to okres, w którym odrodzeniowe tradycje są ciągle żywe, dramat elżbietański trudno nazwać renesansowym, skoro tak ostentacyjnie zrywał z tradycją antyczną. Wiele odbiorców było oburzonych, wielu zbulwersowanych. Na początku. Z czasem koncepcja Szekspira zdobywała sobie coraz większe grono zwolenników, aż w końcu uznano jego geniusz powszechnie, a jego sława znacznie przekroczyła granice Anglii. Jednak zanim to nastąpiło w Anglii rozgorzał spór o przestrzeganie zasad dramaturgii. Reguły antycznej tragedii zostały zebrane przez Arystotelesa i zawarte w jego "Poetyce". Jednym z grona zwolenników starożytnej estetyki był Sir Philip Sidney, siostrzeniec hrabiego Leicestera, blisko wiązany ze środowiskiem dworskim, znany uczony i filolog. Dla niego arystotelesowska teoria tragedii stanowiła wzór godny przestrzegania, klasyczny kanon piękna (" Apology for Poety

Teatr elżbietański to nowe treści, nowe teksty i nowe środki scenicznego wyrazu. Dramaty szekspirowski wymagały innej realizacji, sceny zbiorowe czy elementy fantastyki wymagały symbolicznego, umownego sposobu przedstawiania. Zerwanie z zasada jedności miejsca wymagało zmiany scenografii. Widz, musiał nadążyć za zmianami przestrzeni, musiał wiedzieć, gdzie akcja się toczy. Toteż o miejscu informowały zbaczacie elementy dekoracji, jednak nie było możliwe odtwarzanie detali miejsca akcji, ponieważ za chwile ulegało ono zmianie. Tak zrodziła się idea dekoracji symultanicznych, mająca swe korzenie jeszcze w teatrze średniowiecznym. W momencie zmiany miejsca akcji wprowadzano tylko detale świadczące o tym przejściu. Bohaterowie stali się postaciami bardziej wyrazistymi, przedstawiciele różnych stanów posługiwali się zróżnicowanym językiem, charakterystycznym dla swojego pochodzenia. Spektakle były bardziej widowiskowe, więcej uwagi przykładano do kostiumów, zrezygnowano z masek, sceny zbiorowe czy na przykład pojedynki znacznie uatrakcyjniały widowisko teatralne
Renesansowa nobilitacja roli artysty w ogóle zaznaczyła się też w zawodzie aktora. W Anglii elżbietańskiej tendencję tę nasiliła jeszcze ogromna popularność i uznanie dla talentu Szekspira. Teatr cieszył się powodzeniem na dworze, był to rodzaj rozrywki intelektualnej preferowanej przez arystokracje. Sztuki sceniczne fascynowały też mieszczan, choć wśród niższych warstw większą popularnością cieszyły się komedie.

Przełom wieków to okres prężnej działalności teatrów w Anglii. Szekspir przyjechał do Londynu w 1590 roku, już wtedy w stolicy funkcjonowały trzy teatry, przyciągające rzesze widzów. Organizacja spektakli nie była wówczas zbyt sprawna, wystawianie sztuki sygnalizowało wciągnięciem na maszt teatru odpowiedniej chorągwi. Czarna zapowiadała tragedię, biała byłą zapowiedzią komedii. Tak powiadomiona publiczność ściągała tłumnie. Rozwój teatru polegał na formowaniu się zawodowych zespołów teatralnych w miejsce dotychczasowych trup. Wcześniej zespoły teatralne stanowiły wędrowne trupy, przemieszczające się z miasta do miast w poszukiwaniu widzów, a właściwie gapiów, ponieważ przedstawienia często odbywały się na ulicach. Rosnące zainteresowanie dla sztuki teatralnej pozwalało zakładać stałe teatry miejskie. Zarówno dla widów jak i dla aktorów stwarzało to wiele bardziej dogodne warunki. Szekspir zaczynał jako aktor - amator. Początkowo występował na deskach, niewiele można na ten temat odnaleźć, wynika sta, ze jako aktor nie zabłysnął talentem, toteż z czasem zrezygnował z występów i poświęcił się pisaniu i reżyserowaniu. W końcu założył własny teatr "Glob", który jak sama nazwa wskazuje posiadał scenę pod gołym niebem.

Przełamanie zasad antycznej tragedii nie było jedynym kierunkiem zmian, rozochoceni reformatorzy pozwalali sobie na odważne wystąpienia, które postanowiono ukrócić przez wprowadzenie cenzury. W efekcie ograniczono możliwość swobody twórczej, zmuszając twórców do większej oględności i symboliki.

Teatr elżbietański – rozkwit kulturalny w Anglii w II połowie XVI wieku.

Teatr publiczny w 1576 roku w Londynie; budynek okrągły lub wieloboczny, bez zadaszenia, z podwyższoną sceną, otoczony galeriami dla bogatszych widzów; scenografia uboga (zastępowały ją napisy, np. tu jest las); kostiumy bardzo bogate, role kobiece grali chłopcy bez zarostu.

Cechy dramatów Szekspira – nieprzestrzegania zasady 3 jedności, wprowadzenie scen zbiorowych, brak chóru, pomieszanie kategorii estetycznych, zmienność nastroju, wprowadzenie sił nadprzyrodzonych, wyznaczenie przyrodzie roli współbohatera akcji, grały kobiety.

15. Twórczość Szekspira.

Twórczość Szekspira to przede wszystkim teksty przeznaczone do wystawiania na scenie. To upodobanie dramatu wynikało zapewne ze znajomości sztuki scenicznej (był aktorem) i z potrzeby dostarczania widzom nowych, świeżych utworów podejmujących zagadnienia bliskie każdemu człowiekowi, interesujące w aspekcie moralnym i psychologicznym. Jest autorem trzydziestu sześciu dramatów, a być może jeszcze kilku czy kilkunastu. Autorstwo czternastu przypisywanych mu sztuk teatralne jest jednak niepewne. Poza utworami przeznaczonymi do wystawiania na scenie pisywał poematy i sonety. Ta część dorobku literackiego nie zdobyła sobie większego uznania i można ją uznać za peryferyjną, dodatkową.

Twórczość dramatyczna Szekspira zaskakuje różnorodnością formalną i tematyczną. Znajdujemy tu tragedie i komedie, utwory o podłożu psychologicznym i o charakterze baśniowym. Objętościowo obszerny cykl tworzą dramatyczne kroniki historyczne, których tytuły wskazują na osobę głównego bohatera, króla uwikłanego w intrygi polityczne i walkę o władzę (m. in. Ryszard III, Henryk IV, Henryk VIII). Zagadnienie władzy i związana z nim problematyka moralna pojawiają się w znanej „tragedii władzy” pt. Makbet. Rys historyczny maj ą także tragedie Juliusz Cezar, Antoniusz i Kleopatra, przedstawiające udramatyzowane fakty z dziejów Rzymu.

Także współcześnie, kilka wieków po napisaniu, wielką popularnością cieszą się komedie Szekspira (np. Poskromienie złośnicy, Wieczór Trzech Króli). Zawdzięczają to przede wszystkim przejrzystej, zręcznie skomponowanej intrydze odnoszącej sie do zagadnień powszechnie znanych i bliskich każdemu odbiorcy. W dorobku Szekspira są też dzieła, które trudno jednoznacznie zakwalifikować do komedii czy tragedii. Przykładem może tu być utwór Miarka za miarkę jednoczący w sobie żywioł komediowy i tragiczny.

Ciekawą propozycją dla teatrów są do dziś tak zwane baśnie dramatyczne ujmujące poruszane zagadnienia poprzez czerpane z tradycji motywy fantastyczne, niesamowite, tchnące tajemniczością i dobrze komponujące się z poetyckim językiem autora (Sen nocy letniej).

Romeo i Julia to utwór najczęściej określany mianem „tragedia miłości”. Zalicza się go do dramatów psychologiczno-poetyckich. W tej grupie znajdują się najsłynniejsze dzieła Szekspira: Hamlet, Makbet, Otello, Król Lear.

W kręgu zainteresowań wybitnego dramaturga pojawiły się przede wszystkim wielkie namiętności będące motoryczną siłą życiową. Emocje i ambicje, jakim podlega każdy człowiek, z większą mocą ujawniają się tam, gdzie możliwości jednostki mierzy się w wielkiej skali. Dlatego też zagadnienie władzy, pragnienie jej posiadania jej posiadania, utrwalania, rozszerzania wpływów, a przede wszystkim walka o władzę to tematyka utworów przedstawiających królów i okoliczności, w jakie byli uwikłani. Patologiczne niekiedy podejście do panowania, żądza władzy prowadząca do obłędu, popychająca do najohydniejszych zbrodni, sytuuje główną postać wobec wyborów natury moralnej. Szczególne okoliczności – wymykanie się władzy lub możliwość jej utraty – prowadzą do decyzji niezgodnych z zasadami etyki. Ta sytuacja wywołuje wewnętrzne rozdarcie, niepokój bohatera. Kariera władcy rozpoczęta od morderstwa dokonanego na rywalu kończy się (zgodnie z reguła koła) tym samym. Ofiarą jest niegdysiejszy zabójca. Dramatyczne kroniki królewskie, choć zakorzenione tematycznie w historii, prowadzą do ogólnego, syntetycznego spojrzenia na problemy władzy, stanowią wielką metaforę walki o dominację polityczną.

Władza i zbrodnia, miłość i śmierć – to zagadnienia, które często goszczą na kartach dramatów Szekspira. Towarzyszą im refleksja natury filozoficznej, psychologicznej charakterystyki postaci. Autora fascynuje człowiek wobec zagrożenia, a także uwarunkowania społeczne prowadzące do spiętrzenia emocji. Badania recepcji teatralnej tych dramatów wskazują na stałe zainteresowanie nimi ze strony publiczności, a przecież minęło kilkaset lat od czasu ich powstania. Ciągle żywotne kwestie, jakie zostały tu poruszone, i uniwersalny charakter utworów to podstawowe atuty, dla których powstają kolejne, tradycyjne i nowatorskie, a nawet eksperymentalne inscenizacje dramatów Szekspira.

16. Cechy dramatu nowożytnego.

Cechy dramatu szekspirowskiego na podstawie Makbeta: Szekspir wprowadził innowacje, odstające od zasad tragedii klasycznej.

Są to:

- Złamanie klasycznej reguły trzech jedności. W Makbecie nie została zachowana jedność miejsca-akcja rozgrywa się w komnatach pałacowych, na leśnej polanie, na polu bitwy. Nie zachodzi tu także jedność czasu. Akcja jest wielowątkowa: mamy do czynienia z tematem walki dobra ze złem, lecz także z politycznym (walka o władzę), psychologicznym(przemiany psychiki postaci), udziałem istot fantastycznych w toku akcji.

- Szekspir odstąpił także od zasady, wg której na scenie mogło znajdować się najwięcej trzech aktorów. Dramat nowożytny zwiększa ilość osób na scenie-dopuszcza dopuszcza nawet pokazywanie scen batalistycznych. Przykładem takich `tłumnych ujęć` jest choćby scena przedstawiająca ucztę na zamku.

- Następną cechą jest rezygnacja z zasady decorum- czyli odpowiedności. Odpowiedniość wg wymogów klasycznych polegała na tym, że dobór osób i stylu musiał odpowiadać gatunkowi sztuki. Tragedia była tzw. gatunkiem wysokim-nie pokazywała zatem postaci o charakterze komediowym, pochodzących z ludu, nie uwzględniała stylu farsowego. Tymczasem Szekspir wprowadza humor.

- Cechą nową jest także zmienność charakteru postaci. Widać to na przykładzie samego Makbeta. Jego psychika ukazana na początku utworu wydaje się diametralnie różna od tej przedstawionej na końcu. Przechodzi przemianę od pewnego rodzaju łagodności, uległości wobec Lady Makbet, przez narastające uczucia ambicji, żądzy władzy, strachu... Z kolei Lady Makbet - na początku jawi się jako kobieta silna psychicznie, zdaje się być motorem działań swego męża, później nie jest w stanie unieść ciężaru zdarzeń-popada w obłąkanie. W dramacie klasycznym taka przemiana charakterystyk nie występowała- postacie były raczej reprezentantami danego typu przez cały czas trwania sztuki.

- W tragediach Szekspira nie ma już chóru, ale w akcji współuczestniczą siły nadprzyrodzone.

17. Tragizm bohaterów Szekspira.

Szekspir jako pierwszy poszerza i wzbogaca pojęcie tragizmu William Szekspir. Pokazuj, że tragizm bohatera zależy nie tylko od niezrozumiałego, ślepego fatum, ale także od konkretnych działań ludzkich. Bohaterowie tragedii Szekspira podlegają nie tylko siłom przeznaczenia, ale także własnym żądzom i namiętnościom oraz uwarunkowaniom środowiskowym. Hamlet oraz Romeo i Julia przypominają greckich bohaterów w tym, że stają w obliczu sytuacji bez wyjścia.

Hamlet musi wybrać między ukaraniem stryja i matki i pomszczeniem śmierci ojca, a na pozór spokojnym życiem, ze świadomością, że na tronie zasiada morderca ojca. Kochankowie z Werony mają do wyboru swoje szczęście i zerwanie z rodzicami lub rezygnację z miłości w imię posłuszeństwa wobec rodziców. Przyczyną tragizmu nie jest tutaj jednak fatum ani inna nadprzyrodzona siła. Te sytuacje tragiczne stworzyli ludzie Hamlet nie może podjąć właściwej decyzji, nie dlatego że jest ona trudna, ale dlatego że jest słaby wewnętrznie, niezdecydowany, sam nie wie czego chce. Hamlet nie chce zabijać, bo zabić to zburzyć porządek moralny.

Bohater czuje się rozdarty – z jednej strony kocha domagającego się zemsty ojca, z drugiej strony kocha też matkę, ale potępia ją za niestałość. Młody Hamlet został postawiony wobec problemu, który go przerasta. Nie wie jaką podjąć decyzję. Myśli nawet o samobójstwie, ale obawia się tego, co czeka go za grobem. Okrutny los Romea i Julii również nie został zdeterminowany przez przeznaczenie, ale jest wynikiem ludzkich działań – absurdalnej nienawiści między dwoma rodami, która stała się przyczyną nieszczęścia dwojga młodych.

18. Dramat antyczny – dramat Szekspira.

Próba porównania.

- trójjedność czasu, miejsca, akcji, nie ma jedności czasu - akcja toczy się w ciągu 17 lat, miejsca, pałac, wrzosowisko, akcji, wiele wątków
- trzech aktorów i chór - dowolna ilość aktorów, sceny zbiorowe, brak chóru
- podział na stasimony i epejsodiony - podział na akty i sceny
- akcja przyczynowo-skutkowa - akcja przyczynowo-skutkowa
- styl, język podniosły - język nie zawsze podniosły, monolog Odźwiernego
- na początku sztuki prolog, na końcu dokonuje się katastrofa - występuje prolog, otwiera dramat, dokonuje się katastrofa
- wiersz: iloczas - różne style, wiersz biały, proza
- akcja rozgrywa się w wyższych sferach, na scenie obecni ludzie z wyższych stanów - na scenie obecni i królowie i ludzie z niższych sfer o Odźwierny
- temat zaczerpnięty z Homera lub mitologii - temat zaczerpnięty ze starych legend, kronik
- nie ma tego - wprowadzenie przyrody, mówi się o jej zachowaniu aby np. spotęgować nastrój grozy
- motywacja boska, człowiek jest zły lub dobry z woli bogów - każdy jest "kowalem swego losu"
- człowiek jest jednoznacznie określony, ma określone cechy jest np. dobry, zły - człowiek przeobraża się na naszych oczach, Makbet, lady Makbet, są monologi wewnętrzne dla dopełnienia obrazu bohatera
- wyraźne oddzielenie fantazji od realiów, oddzielnie przedstawiony świat bogów i oddzielnie świat ludzi - wątki: fantastyczne i realistyczne, przeplatają się między sobą i się na siebie nakładają
- sceny gwałtów, sceny zabójstwa relacjonowane są przez jednego z aktorów - zabójstwo dokonuje się na oczach widzów
- uboga dekoracja - zmienna dekoracja
- role grane tylko przez mężczyzn w maskach - role grane bez masek, role kobiece odgrywane przez młodych chłopców

19. Monolog i dialog jako forma wypowiedzi.

Monolog to wypowiedź jednego podmiotu, będąca całością znaczeniową i formalną, w przeciwieństwie do dialogu, składającego się z wypowiedzi niesamodzielnych.

Monolog wyraża myśli i uczucia mówiącego. Wyodrębnia się różne rodzaje monologów, występujących w dziełach literackich:
* wypowiedzi relacjonujące przeżycia podmiotu, będące swoistą autocharakterystyką, wygłaszane do samego siebie;
* wypowiedzi o charakterze narracyjnym;
* wypowiedzi kierowane do konkretnych realnych adresatów (wykład, przemówienie).

Przykładowe monologi literackie to: Wielka Improwizacja Konrada w III części Dziadów A. Mickiewicza, monolog Kordiana na szczycie Mont Blanc z dramatu J. Słowackiego, monolog Hamleta z dramatu W. Szekspira, Testament Mój Juliusza Słowackiego.

Dialog - jest to wypowiedź wielopodmiotowa - rozmowa dwóch lub większej liczby osób.

Dialog jako gatunek literatury stosowanej, utwór literacki, złożony jest z odrębnych wypowiedzi na wspólny temat; nie ma jednak charakteru dzieła dramatyczno-scenicznego i jest zapisany. W starożytności dialogi były podstawową formą wypowiedzi na temat filozofii, np. dialogi Platona. Popularnym również w renesansie, przykładem z tego okresu jest Krótka rozprawa między trzema osobami, Panem, Wójtem a Plebanem Mikołaja Reja.

Dialogiem nazywa się również rozmowę dwóch lub więcej osób w obrębie innego dzieła literackiego: powieści, opowiadania, noweli itd.

Gatunkiem literatury stosowanej jest też "rozmowa", czyli dialog ustny, związany z konkretną sytuacją życiową.

20. obywatelska refleksja renesansu (topos Matki – Ojczyzny, odpowiedzialność rządzących).

W „O miłości ku Ojczyźnie i o pierwszej chorobie Rzeczpospolitej, która jest z nieżyczliwości ku Ojczyźnie” Skarga nazwał ojczyznę matką, porównał ojczyznę do organizmu biologicznego i znalazł 6 chorób, na które cierpi Rzeczpospolita.

Skierował to do posłów, którzy powinni być lekarzami i uzdrowić kraj
1. choroba – nieżyczliwość ludzka ku Rzeczpospolitej, chciwość domowego łakomstwa = prywata
2. choroba – niezgody i rozterki sąsiedzkie = brak porozumienia, brak jedności, zgody narodowej
3. choroba – naruszenie religii katolickiej i przysada heretyckiej zarazy = Mowa o luteranach itp., nieprzestrzeganie zasad wiary i odstępstwa od niej
4. choroba – dostojności królewskiej i władzy osłabienie = osłabienie autorytetu króla i władzy królewskiej
5. choroba – niesprawiedliwe prawo
6. choroba – grzechy i złości jawne, które się przeciw Panu Bogu podniosły i pomsty od niego wołają = Upadek moralny społeczeństwa, nieprzestrzeganie przykazań

Kazanie poświęcona jest prywacie. Zostaje poprzedzone mottem, które pochodzi z Biblii. Mówi on o nakazie, który zostawił Chrystus, czyli o miłowaniu bliźniego, życia w zgodzie, spokoju. Sięgnięcie do Biblii ma wzmocnić argumentację. Biblia była autorytetem. Odwołanie się do Mojżesza, Posłowie jako przywódcy powinni zachowywać się tak jak on, muszą zabiegać o Dobro całego narodu, muszą go bronić.

Odwołanie się do przykazania „Czcij ojca swego i matkę swoja”. Nakaz miłości ojczyzny pochodzi od Boga. Wszystko co mamy zawdzięczamy ojczyźnie, dlatego powinniśmy ją kochać i szanować.

Korzyści jakie Szlachta otrzymała od ojczyzny:
- władza królewska
- potężne, wielkie państwo
- wolność
- bogactwo, dostatek
- poczucie bezpieczeństwa

Szlachta nie odpłaca Rzeczpospolitej dobrem za dobro. Traci swój Majątek na własne przyjemności, a powinna wg Skargi przeznaczać na kościoły, na obronę kraju, na budowanie zamków obronnych. Szlachta nie wypełnia swoich obowiązków, nie dba o bezpieczeństwo Rzeczpospolitej.

Ojczyzna – okręt

Poprzez tą metaforę Skarga chce powiedzieć, że Ojczyzna jest okrętem, na którym wszyscy płyniemy. Jeżeli nie będziemy o niego dbać, zatykać dziur, wylewać wody to on utonie a my razem z nim.

Występują :
- metafory (ojczyzna – Matka, okręt)
- porównania
- pytania retoryczne
- wykrzyknienia

21. Retoryczne środki perswazji i ekspresji.

1. Retoryka (gr. ῥητορική rhetorike, od wyrazu ῥήτωρ rhetor "mówca") – krasomówstwo, sztuka wymowy, umiejętność dobrego i rzetelnego przekonywania słuchaczy, czyli przekazywania treści perswazyjnych.

Teoria retoryki opierała się na obserwacji możliwości perswazyjnych ludzkiej mowy, a środki retoryczne nie były wynajdywane przez teoretyków, lecz pochodziły z przemówień sławnych oratorów. Zadaniem teoretyków było natomiast opracowywanie wskazówek przydatnych w układaniu mowy, a także klasyfikacja zabiegów retorycznych – przy czym zasady klasyfikacji, np. tropów i figur retorycznych, różniły się w zależności od autora. Według Arystotelesa, retoryka służy wynajdywaniu tego, co w mowie może mieć znaczenie przekonujące.
Przeciwieństwem sztucznej retoryki jest parezja – wypowiedź oparta na szczerości i otwartości.

2. Perswazja (łac. persuasio) - sztuka przekonywania kogoś do własnych racji. Różni się od manipulacji tym, że przekonanie danej osoby do czegoś nie zaszkodzi jej w późniejszym czasie.

W działaniu perswazyjnym wykorzystuje się trzy techniki oddziaływania na odbiorcę: apelowanie o zajęcie określonego stanowiska i podjęcie określonego działania; sugerowanie pożądanych interpretacji i ocen; racjonalne uzasadnianie słuszności prezentowanych poglądów.

Perswazja to także jedna z metod negocjacji, pozwalająca dojść do konsensusu, czyli porozumienia. Poprzez wspólne przeanalizowanie zaistniałego konfliktu, czy to w relacjach partnerskich, czy już na wyższych szczeblach, jest szansą na rozwikłanie konfliktu na korzyść obu stron. Jest niezbędnym czynnikiem łagodzącym spory i nie powinna wywoływać negatywnych skojarzeń, w przeciwieństwie do manipulacji.

Kiedy jednak może zaszkodzić jednej ze stron wtedy właściwym określeniem będzie manipulacja.

1. Ekspresja - sposób uzewnętrzniania przeżyć, ich zewnętrzny wyraz. Odnosi się przede wszystkim do uzewnętrzniania przeżyć emocjonalnych. Podstawowe środki ekspresji to: mimika twarzy, gesty, ruchy ciała.

2. Ekspresja - jest pojęciem bardzo starym, używanym jeszcze w starożytności. Już starożytni Grecy dla określenia wyrazu uczuć w tańcu używali słowa „mimesis”, które potem zmieniło swe znaczenie. Dla Greków w/w dyscypliny nie były prawdziwą sztuką. „Przez sztukę rozumiano produkcję rzeczy, a nie wyrażanie uczuć, umiejętność wytwarzania opartą na znajomości i posłuszeństwie regułom. Zaliczano do niej malarstwo, rzeźbę, architekturę, natomiast taniec, muzyka, poezja służyły zadaniom kulturowym, moralnym i leczniczym.”1

Samo słowo „ekspresja” używane w większości języków europejskich wywodzi się od łacińskiego słowa „exspressio”, które oznacza czynność wyciskania soku. Metaforę tę zastosowano do zjawisk psychicznych- wyrażania, „wyciskania przez nie śladów”2 na otoczeniu fizycznym. Z czasem połączono oba pojęcia ekspresji- greckiego „mimesis” i łacińskiego „expressio”. Pojecie to jednak zostało chwiejne, niejednoznaczne.
Wszystkie dzieła , niezależnie od tego kto je stworzył- sławny artysta, czy uczeń w szkole- posiadają w mniejszym lub większym stopniu wyraz ekspresyjny. Niezależnie od twórcy- mniej lub bardziej świadomie- prace odzwierciedlają duszę twórcy, jego nastrój w chwili tworzenia dzieła. Równocześnie dzieła w jakimś stopniu wpływają na psychikę odbiorcy sztuki, a także pośrednio na jego charakter, wrażliwość.

Sztuka posiada też właściwości kształcące, pomaga zrozumieć świat, zrozumieć drugiego człowieka, a nawet świat zwierząt.

Ekspresja jest nieodłącznym elementem sztuki. Jest pojęciem bardzo szerokim, używanym zarówno w języku naukowym jak i potocznym. Według wielu myślicieli prawdziwą funkcją sztuki jest wyrażanie uczuć i organizowanie międzyludzkiego porozumienia.

BAROK

1. Wyjaśnij nazwę epoki.

Barok (z por. barocco – "perła o nieregularnym kształcie", lub z fr. baroque – "bogactwo ozdób") – główny kierunek w kulturze środkowo i zachodnioeuropejskiej, którego trwanie datuje się na zakres czasowy: od końca XVI wieku do XVIII wieku. Barok obejmował wszystkie przejawy działalności literackiej i artystycznej, a także filozofię i architekturę. U jego podstaw leżał sprzeciw wobec renesansowego klasycyzmu, głęboka religijność, mistycyzm i egzystencjalny niepokój.

W epoce zwanej barokiem wykształciły się dwa zasadnicze nurty myślowe: racjonalizm, który zakładał, że mądrość uzyskać można jedynie dzięki potędze umysłu oraz empiryzm, którego z kolei założeniem było poznawanie świata dzięki zmysłom, doświadczeniu, umysł odgrywał tutaj mniejsze znaczenie.

Początkowo sporadycznie używana nazwa barok była terminem o charakterze pejoratywnym. W XVIII wieku oznaczała ona wszelkie dziwactwa i zwyrodnienia (m.in. nowych tendencji w rzeźbie Michała Anioła), jakie pojawiały się w sztuce XVI-XVII wieku. Myśl epoki Oświecenia, która jako pierwsza zrodziła mocny fundament ukształtowanej później krytyki literackiej, nie uznawała bowiem działalności artystów barokowych za przejaw nowej epoki. Przykładem może być dzieło Jacoba Burckhardta Der Cicerone (1855), które wprost nazywa barok zwyrodniałą formą renesansu. Opinia taka utrwaliła się na długi czas, zwłaszcza w dziedzinie literatury; należne miejsce sztuce baroku przywróciły dopiero badania XX-wieczne.

2. Podaj ramy chronologiczne epoki.

Początki epoki baroku łączy się z powstaniem w Rzymie pierwszego barokowego kościoła Il Gesu i przebudową Rzymu wedle nowego planu urbanistycznego za pontyfikatu papieża Sykstusa V w latach 80-XVI wieku. Barok powstał więc w Rzymie. Wieczne Miasto – siedziba papieży i zarazem ostoja kontrreformacji, była około 1600 roku najważniejszym ośrodkiem artystycznym w Europie. Z Rzymu styl barokowy rozprzestrzeniał się na terenie całej Europy, a wraz z działalnością misyjną jezuitów dotarł nawet do Ameryki Łacińskiej, stając się w ten sposób pierwszym „światowym” stylem w sztuce.

3. Wizja świata i człowieka w baroku.

Koniec odrodzenia zaznaczał się kryzysem renesansowych ideałów. Świat objawiał się człowiekowi jako nietrwały, a życie niezwykle kruche. Tę myśl kontynuowała epoka baroku, której nazwę można rozumieć nie tylko w sposób dosłowny. W języku portugalskim „barocco” oznacza wyjątkową perłę o kapryśnych kształtach, które nie dają się ująć w reguły. Dysharmonia będąca zaprzeczeniem porządku, niejasność i paradoks stały się wyznacznikami nowego okresu. Człowiek epoki baroku miał świadomość wewnętrznego rozdarcia. Z jednej strony zauważał piękno świata, z drugiej – przemijanie. Nauka odkrywała nieskończoność, której nie można ująć za pomocą rozumu. Cechami sztuki stały się: niepokój i ruch, obce były jej ład i harmonia renesansowego klasycyzmu. Barokowy wzorzec piękna ukształtował się w oparciu o indywidualizm, ekspresję i zmysłowość.

4. Cechy barokowej estetyki.

Twórcy baroku pragnęli zdumiewać odbiorcę niezwykłością pomysłu, oryginalnym konceptem, który często wspierał się na kontraście. W ten sposób zapisywano w XVII wieku antynomie (przeciwieństwa) dostrzeganie w świecie. Kierunkiem, który zaznaczał się w poezji, by konceptyzm. Łączył się z marinizmem, nurtem nazwanym tak od nazwiska włoskiego poety Giambattisty Marina, który twierdził, że poeta musi zaskakiwać czytelnika wyszukanym pomysłem.

Sztuce pokazywano dynamikę przestrzeni, ekspresywne gesty, zaznaczano efekty świetlne. W literaturze stosowano hiperbolę, czyli wyolbrzymienie, alegorię, oryginalne metafory i epitety.

W Polsce istniały dwa modele kultury: ziemiański (tworzony przez szlachtę, oparty na wartościach rodzimych) i dworski (nawiązujący do wzorców europejskich). Przedstawicielami tego ostatniego są Jan Andrzej Morsztyn i Daniel Naborowski.

5. Motyw przemijania w epoce baroku.

Barok fascynował się przemijaniem, nicością i śmiercią. Czas stał się wrogiem człowieka, który mierzył się ze skończonością bytu, co inspirowało twórców epoki. Przemijanie ciała i nieśmiertelność duszy wyznaczały dramatyczne pytania: czas wszystko unicestwia, a może wydobywa to, co najcenniejsze? Śmierć jest początkiem czy końcem? Twórczość tego okresu wyrażała wielekroć poczucie absurdu ludzkiego losu, skazanego na przemijanie i poszukiwanie sensu. Wątpliwości pozwoliły zdefiniować barok jako epokę sprzeczności, antytez. Epokę, w której człowiek w poczuciu nietrwałości świata może zachować bierność lub używać, ale jest w stanie wypracować równowagę ducha – jak czynił to Daniel Naborowski.

6. Nurt sarmacki w baroku.

Szlachta w Polsce wytworzyła własny typ kultury, który – oparty na wspólny poczuciu potęgi i tradycji rodowej – nazywany został sarmatyzmem. Źródłem były podania o starożytnym narodzie Sarmatów, od których szlachta wywodziła swój rodowód. Były to oczywiście legendy, które nie znalazły potwierdzenia historycznego. Idea sarmatyzmu ukształtowała portret walecznego, dumnego i dbałego o rodzimą tradycję szlachcica. Czasem pojęcie to nabrało cech ujemnych, łączono je z niechęcią do reform, zacofaniem, ograniczeniem i nadużyciem praw. Obraz szlachcica Sarmaty zawarł w „pamiętnikach” Jan Chryzostom Pasek. Wacław Potocki podjął krytykę szlachty nadużywającej prawa.

7. Epistolografia siedemnastowieczna.

Listy Jana III Sobieskiego do ukochanej Marysieńki

8. Cechy charakterystyczne epoki baroku.

Styl polskiej literatury barokowej ukształtował się w dwóch odmianach: dworskiej i sarmackiej. Nurt dworski znalazł inspiracje w marinizmie, który nakazał poetom zdumiewać czytelników, dlatego z upodobaniem sięgano do kunsztownych porównań i przenośni. Barokową właściwością staje się stosowanie szyku przestawnego i budowanie skomplikowanych wieloczłonowych zdań. Twórcy baroku sarmackiego odwołują się do wzorców retorycznych, których uczą szkoły jezuickie. Charakterystyczne jest używanie makaronizmów – włączanie w tekst polski wyrazów i zwrotów obcych, najczęściej łacińskiej, jak też włoskiej i francuskiej.

Cechy stylu barokowego odnaleźć można w literaturze, ale również w listach, czyli w epistolografii. Najsłynniejsze pozostawił król Jan Sobieski, który pisał je do ukochanej żony Marysieńki.

9. Miłość jako temat literatury XVII wieku.

Miłość w poezji siedemnastowiecznej to z jednej strony miłość metafizyczna ku Bogu (Sęp-Szarzyński), metafizyczna tęsknota i lament nad losem człowieka, którego duchową tęsknotę wywołuje niezaspokojona miłość dopóki dusza nie ujrzy wiekuistego piękna - Boga. A. Morsztyn - autor erotyków, jego erotyki nie dotykają głębszych uczuć. Bohater Morsztyna cierpi ostentacyjnie, głośno, nie zna uczucia rezygnacji, zmierza do zaspokojenia swojej namiętności. W cierpieniu miłosnym nie odnajduje rozkoszy (jak w sonetach Petrarki). Celem Morsztyna jest olśnienie czytelnika formą i bogactwem środków artystycznych. Pisząc o miłości posługuje się konceptem - wyszukanym, oryginalnym pomysłem.

W sonecie "Do trupa" porównuje nieszczęśliwego kochanka do trupa. Treść wiersza uboga forma bogata: sonet, hiperbolizacja, kontrast, metafora. Bardzo częstym motywem konceptu jest palenie się, rozsypywanie się z miłości. Częste motywy omdlenia, konania z miłości, także dużo opisów urody kobiecej. Tematyka erotyczna skupia się na zewnętrznych elementach miłości. Słownictwo o silnym ładunku emocjonalnym ma oddać moc przeżyć, ogromna ilość epitetów. Nie traktuje uczucia poważnie lecz jako zabawę.

10. Bóg w liryce barokowej.

Natura ludzka sprawia, że człowiek celem swego życia czyni dążenie do zdobywania ziemskich dóbr, będących niczym innym jak tylko marnością, która w rezultacie oddala ludzi od Boga. Jednak z drogiej strony nie należy odrzucać wszystkiego co ziemskie. Człowiek w życiu może się bawić, jednak powinien pamiętać, iż jedyną stałą wartością jest Bóg. Należy więc zachować umiar i znaleźć „złoty środek”, należy prowadzić pobożne, uczciwe życie, mając w pamięci, iż za grzechy jakie będziemy popełniać czeka nas kara.

11. Liryka barokowa np. J.A. Morsztyn, D. Naborowski

Liryka:
- pieśń
- sonet
- wiersz miłosny
- fraszka
- carmen figuratum (wiersze napisane w różnych kształtach, np. dzwonu)

Poezja barokowa znajduje się na granicy między rozważaniami metafizycznymi, a pochwałą „światowych rozkoszy”. Poeci podkreślają więc przede wszystkim dualistyczny wymiar ludzkiej egzystencji, ścierającej się między potrzebami ducha i ciała. Okazuje się, że bardzo blisko siebie stają tu opozycje: miłość i śmierć, grzech i mistyczne uniesienie. Poeci, by wyrazić tak skrajne punkty widzenia posługują się paradoksem, przerzutniami, zawiłą składnią, opartą na inwersji, elipsami i metaforami. Stosowano także antytezy, gradacje, anafory, zaskakujące pointy. Wszystko po to, by pokazać złożoność ludzkiej egzystencji, której nie sposób scharakteryzować jednym słowem. Jan Andrzej Morsztyn jest reprezentantem poezji sławiącej urodę życia, inspirowaną marinizmem (nazwa od włoskiego poety Marina, inaczej konceptyzm – szokowanie odbiorcy konceptem, pomysłem). Reprezentuje nurt dworski w polskiej poezji barokowej, obok Daniela Naborowskiego (wiersze: Marność, Krótkość żywota, Do Anny, Cnota grunt wszystkiemu). Morsztyn stosował koncept jako narzędzie poznawania świata. Podkreślał związek miłości i szczęścia z cierpieniem i śmiercią. Sonet Do trupa podkreśla bliskość stanu zakochania ze śmiercią. Seria porównań człowieka zakochanego z martwym ma wstrząsnąć czytelnikiem, przypomnieć mu o odwiecznym memento mori.

12. Narodziny nowożytnej komedii. Wyznaczniki gatunku, kreacja postaci, typy komizmu.

Molier stał się w kulturze europejskiej symbolem komedii. Większość jego dzieł do dziś wystawianych jest z wielką ochotą, historie w nich zawarte cieszą się nieprzemijającą popularnością i miłością widzów. Molier stworzył nowy gatunek komedii, nową wartość wśród gatunków dramatycznych, stąd jej ogólny schemat, typ dramatu nazwano od jego imienia- komedią molierowską. Typ molierowskiej dramaturgii tworzą komedie charakterów, tzn., że przeważa w nich komizm postaci- groteskowych, z wyolbrzymionymi cechami, rysowanych grubą kreską reprezentantów pewnych ogólnych cech, zalet lub przywar. To bardziej ludzkie typy niż silnie zindywidualizowane postaci (wskazują na to same tytuły komedii: "Skąpiec", "Świętoszek"). Molier tworzył dramat mieszczański, z tej więc warstwy społecznej wywodzą się jego bohaterowie. Podobnie tematyka związana jest ze współczesnym autorowi życiem codziennym francuskiego miasta. Językowo komedie Moliera pisane są wartkim wierszem (rymy, mowa rytmiczna, wiązana), językiem lekkim i łatwym, odpowiednim do tematyki, charakteru utworu i kondycji występujących w nim postaci. Co ważne w przypadku komedii charakterów- język postaci również jest zróżnicowany, podkreślający jeszcze bardziej cechy uwypuklane przez zachowanie, imię, strój itd. Język staje się jednym z elementów charakterystyki bohatera dramatu.
Wybór typu komedii charakteru wynika także z celu, funkcji tych utworów, którą było wytykanie wad mieszczaństwa, typowych dla czasów Moliera, ale na dłuższą metę zupełnie uniwersalnych, takich jak głupota, obłuda, chciwość, dewocję, itd.

OŚWIECENIE

1. Filozoficzne kategorie epoki: racjonalizm, empiryzm.

Racjonalizm – twórcą racjonalizmu był Kartezjusz („Rozprawa o metodzie”), przywiązywał on szczególną wagę do roli rozumu w poznawaniu prawdy, był zwolennikiem systematycznego, rozumowego ładu w dochodzeniu do prawdy, odrzucał wszelkie uprzedzenia i przesądy; przedstawicielami tego kierunku byli Wolter oraz Denis Diderot.

Empiryzm (empiria – doświadczenie) – prekursorem był angielski filozof Francis Bacon; kładł nacisk na rolę doświadczenia w procesie poznawania świata, odrzucające to wszystko, czego nie da się potwierdzić praktycznie.

2. Krytyczna refleksja nad kondycją człowieka.

Oświecenie, które rozpoczęło się od optymizmu, przeżyło terror rewolucji francuskiej, która wybuchła w 1789 roku. Z racjonalizmu zrodziły się deizm i ateizm. Deiści godzili się na istnienie Boga, ale odrzucali prawdy łączące się z wiarą oraz dogmaty, ateiści nie uznawali istnienia Boga. Przekonanie o możliwościach poznawanych rozumu nie tłumaczyło wszystkich wątpliwości, pojawiły się krytyczne refleksje, które próbowano przezwyciężać humorem.

Krytyczną ocenę człowieka i świata przedstawił Ignacy Krasicki w swoich satyrach. Ulubionym gatunkiem oświeceniowych racjonalistów stała się powiastka filozoficzna, uprawiali ją Denis Diderot i Wolter, którzy byli twórcami francuskiej „Encyklopedii” sumującej dorobek oświecenia.

3. Warszawa w czasach oświecenia.

W drugiej połowie XVII i na początku XVIII wieku Warszawa pogrążona była w głębokim zacofaniu. Kraj w tym okresie znalazł się na kulturalnym, społecznym i moralnym dnie. Mimo to udało się w latach 30-tych XVIII wieku dokonać przewrotu umysłowego, który w latach 40-tych zaowocował powstaniem licznych instytucji naukowych i kulturalnych.

Ksiądz Stanisław Konarski rozpoczął reformę szkolnictwa od założenia nowoczesnej uczelni Collegium Nobilium w 1740 roku. Była to szkoła wychowująca synów szlachty przy pomocy nowoczesnych metod. Wprowadzono przedmioty takie jak historia, prawo, ekonomia i języki nowożytne - w tym polski.

Kontynuując reformy edukacyjne w 1773 roku stworzono pierwszą w Europie państwową instytucję do spraw szkolnictwa – Komisję Edukacji Narodowej. Wspierała ona rozwój szkół elementarnych i dbała o poziom nauczania. W 1775 roku powołała Towarzystwo do Ksiąg Elementarnych, które zajmowało się opracowywaniem podręczników. Napisano wówczas pierwszy polski podręcznik gramatyki – „Gramatyka języka polskiego”.

W 1766 roku król założył Szkołę Rycerską zwaną Korpusem Kadetów, która przygotowywała do służby wojskowej. Jej uczniami była młodzież szlachecka. Głównym zadaniem było wychowywanie uczniów w duchu kultury oświecenia i wpajanie obowiązku służby ojczyźnie.

Dzięki mecenatowi króla w 1765 roku powstał pierwszy w Polsce teatr publiczny – Teatr Narodowy. Miał odgrywać ważną rolę w nauczaniu obywateli. Pierwszym dyrektorem tej sceny był Franciszek Bohomolec,. Jednak do jej największego rozkwitu przyczynił się Wojciech Bogusławski. Nazywa się go ojcem teatru polskiego.

Warszawa posiadała również jedną z najlepszych europejskich oper publicznych. Pierwszym polskim dziełem tego gatunku był „Cud mniemany, czyli Krakowiacy i Górale”.

Z inicjatywy Stanisława Augusta Poniatowskiego od 1 marca 1765 roku zaczęto wydawać pierwsze polskie czasopismo „Monitor”. Poruszało ono tematykę społeczną, polityczną i oświatową. Na jego łamach propagowano idee oświecenia, walczono z ciemnotą i zacofaniem. Głównym przedmiotem krytyki stała się obyczajowość szlachecka – pijaństwo, marnotrawstwo i okrucieństwo wobec poddanych. Innym czasopismem o charakterze typowo literackim były „Zabawy Przyjemne i Pożyteczne”, które rozwijały zamiłowanie do książek i szerzyły znajomość twórczości najwybitniejszych pisarzy.

Dzięki mecenatowi króla rozwijało się malarstwo i sztuka. Stanisław August sprowadził na swój dwór wybitnego malarza Bernardo Belotto zwanego Canaletto. Ten wspaniały artysta uwiecznił na swoich płótnach XVIII wieczną Warszawę. Jego obrazy przyczyniły się do rekonstrukcji zniszczonej podczas II wojny stolicy.

Czasy stanisławowskieto bardzo interesująca epoka. Zrewolucjonizowała ona sposób myślenia o człowieku i społeczeństwie. Przyczyniła się do rozkwitu kultury, nauki i sztuki.

4. Dydaktyczny charakter oświeceniowej satyry i bajki. Cechy gatunkowe.

Bajka – wierszowana alegoryczna opowieść o zwierzętach lub ludziach, niekiedy o roślinach czy przedmiotach, która służy do wypowiedzenia pewnej nauki moralnej o charakterze ogólnym i powszechnym, dotyczącej stosunków między ludźmi; prawda ta wypowiadana jest bezpośrednio, zwykle jako pointa na końcu utworu, niekiedy już na początku, bądź też jest tylko sugerowana czytelnikowi; postacie działające wyposażone są w pewne cechy jednoznaczne i niezmienne (wilk - drapieżnik, lis – zdrajca); bajkę charakteryzuje na ogół dyscyplina językowa i dążenie do łatwego nawiązania kontaktu z odbiorcą, co może się wyrażać potocznością języka i stylem gawędziarskim.

Podział bajek:
* narracyjna – stanowiąca jakby zwięzłą nowelę o nieskomplikowanej akcji i z niewieloma postaciami
* epigramatyczna – przeważnie czterowersowa, rysująca pewną elementarną sytuację, a na jej tle paralelizm lub kontrast postaw

W okresie oświecenia bajka stała się jednym z głównych gatunków, służyła dydaktyce i moralizmu.

Satyra – utwór o celu dydaktycznym, wytykający i ośmieszający wady i występki zarówna natury ludzkiej, jak i życia zbiorowego – obyczajowego, społecznego, politycznego; istotą satyry jest krytyka, posługuje się więc ona często deformacją, groteską, wyostrzeniem atakowanych cech; w Polsce satyra rozwinęła się zwłaszcza w okresie oświecenia, przy czym stała się środkiem konkretnej krytyki społeczno-obyczjowej.

5. Literatura polityczna doby oświecenia.

Za jej inicjatora uchodzi: Stanisław Leszczyński, autor politycznego traktatu "Głos wolny wolność ubezpieczający". W okresie wczesnego oświecenia powstał, uznawany za jedno z najwybitniejszych dzieł publicystycznych, traktat Stanisława Konarskiego "O skutecznym rad sposobie". W jasnym, logicznym stylem napisanym utworze autor, odrzucając sarmacką ideologię Polski, wskazuje możliwości przebudowy państwa przez samych obywateli (między innymi zniesienie liberum veto, reforma sądownictwa i wojska).

Stanisław Staszic (1755-1826) związany z domem Zamoyskich (nauczyciel synów ordynata) z chwilą rozpoczęcia obrad Sejmu Czteroletniego osiadł w Warszawie, zajął się pracą naukową i działalnością pisarską. Jest uważany za ojca polskiej geologii. Ponadto był prezesem Towarzystwa Przyjaciół Nauk i członkiem Izby Edukacyjnej, a także współorganizatorem uniwersytetu w Warszawie i Szkoły Akademiczno-Górniczej w Kielcach. Zasłynął jako autor dzieł "Przestrogi dla Polski" i "Uwagi nad życiem Jana Zamoyskiego".

W dziełach tych postulował:
• konieczność upaństwowienia szkolnictwa i rozszerzenia edukacji młodzieży o problemy moralności społecznej, przedmioty praktyczne oraz nauki przyrodnicze i historię;
• utworzenie republikańskiego rządu;
• nową koncepcję narodu, rozumianego jako zbiorowość wszystkich stanów, nie tylko szlacheckiego, ale też mieszczańskiego i chłopskiego;
• konieczność sprawowania władzy przez lud, którego przedstawicielem byłby sejm;
• ograniczenie roli króla;
• zniesienie liberum veto;
• zlikwidowanie wolnej elekcji;
• wzmocnienie obronności kraju poprzez zreformowanie armii.

6. Dwa różne prądy artystyczne w epoce oświecenia: sentymentalizm, klasycyzm.

Klasycyzm – wyznaczał poezji cele utylitarne, stawiał przed nią zadania dydaktyczno-moralizatorskie, wyrastające z przekonania o ogromnej roli słowa jako narzędzia oddziaływania na społeczeństwo.

Sentymentalizm – traktował literaturę jako sposób pokazania wewnętrznego życia człowieka oraz kształtowania autentycznych, odrzucających pozory, więzi międzyludzkich, co również prowadziło do moralizatorstwa; głównym ideologiem sentymentalizmu był francuski pisarz Jan Jakub Rousseau; termin sentymentalizm upowszechnił się dzięki powieści angielskiego pisarza Lawrence’a Sterne’a „Powieść sentymentalna”; nawiązując do wielu nurtów myśli filozoficznej (m.in. empiryzmu i sensualizmu), sentymentalizm kładł nacisk na analizę jednostkowej sytuacji człowieka, na tkwiące w nim wewnętrzne sprzeczności; analizował też sytuację, podkreślając negatywna rolę sztucznie tworzonych barier i przedziałów stanowych.

7. Rodzaje i gatunki literackie epoki oświecenia.

* bajka
* satyra
* poemat heroikomiczny
* komedia
* sielanka
* powieść
* esej
* felieton
* poemat opisowy
* komedia dell'arte
* oda

8. Komizm i jego rola w twórczości Ignacego Krasickiego.

Krasicki jest mistrzem poezji intelektualnej, jego utwory przepełnione są komizmem. Komizm charakteryzuje się elastycznością, oznaczającą ujmowanie i przedstawienie postaci lub zdarzeń w sposób wywołujący śmiech i wesołość. Najprostszą forma komizmu jest komizm sytuacyjny, wynikający ze zbiegu okoliczności.

9. Krasicki jako obserwator i krytyk społeczeństwa polskiego.

Ignacy Krasicki, był bez wątpienia najwybitniejszym pisarzem polskiego oświecenia. Pisał wiele artykułów, rozpraw i felietonów, które następnie zamieszczał w redagowanym przez siebie, pierwszym polskim czasopiśmie pt. “Monitor”. Poza tym będąc już w sile wieku, poeta pisał bajki, satyry i powieści poświęcone głównie krytyce polskiego społeczeństwa.

W “Bajkach”, Krasicki porusza problemy nie tyle zachowania, co charakteru Polaków. W utworze pt. “Wstęp do bajek” ukazuje ludzi, którzy wbrew swej pozycji i naturze nie ulegają życiowym pokusom, np.: “Był młody, który życie wstrzemięźliwe pędził”, czy “Był złodziej, który nie kradł; Szewc, który nie pijał”. Słowa wieńczące utwór utwierdzają nas jednak w przekonaniu, że sytuacje takie nie są możliwe w realnym świecie. W bajce pt. “Kruk i lis” autor potępia jedną z najgorszych wad człowieka, jaką jest pycha. Bajka opowiada o kruku, który siedzi na drzewie z kawałkiem sera w dziobie. Widzący go lis postanawia odebrać mu ser. Najpierw prawi mu komplementy, potem prosi by mu zaśpiewał. Ptak zachwycony pochwałami otwiera dziób, wypuszcza ser, z którym lis ucieka. Kolejną ludzką wadę, ukazuje Krasicki w “Filozofie”. Jest nią wszechobecny egoizm. Bajka opowiada o pewnym człowieku całe życie głoszącym ateizm. Gdy jednak zmorzyła go choroba zwrócił się nie tylko do Boga, ale i do “upiorów”.

Z kolei w epickim utworze pt. “Groch przy drodze” poeta próbuje udowodnić czytelnikowi, że nadmierna ostrożność może, wbrew pozorom, bardzo zaszkodzić. Ukazuje w utworze gospodarza, który przy drodze zasadził groch, a za nim żyto. Gdy zorientował się, że każdy kto przechodzi drogą podjada groch, zamienił go z żytem miejscami. Było to jednak fatalne posunięcie, bowiem na czas żniw gospodarz “Znalazł i groch stłoczony i zjedzone żyto”.

Wśród bajek poety znajdują się i te, mające charakter patriotyczny. Na przykład w “Ptaszkach w klatce” poprzez rozmowę między dwoma czyżykami, Krasicki apeluje do ambicji młodych, aby wygody życia nie zastąpiły im wolności.

Kolejnym gatunkiem literackim uprawianym przez Krasickiego jest satyra. Poeta krytykuje w nich “grzechy” bardziej przyziemne niźli w Bajkach.

W satyrze “Do króla” narrator obarcza tytułowego bohatera licznymi wadami. Mówi, że jest zbyt młody jak na króla, nie jest królewskim synem, rządzi zbyt łagodnie. Na końcy wyraża swój ironiczny żal: “Źle to więc, żeś jest Polak, źle, żeś nie przychodzień”. Utworem tym poeta stara się ośmieszyć nie króla, lecz ludzi, którzy powyższymi cechami do obrzucają.

10. Pisarstwo Krasickiego – gatunki, styl, bohaterowie, tematy.

Najwybitniejszy przedstawiciel czasów stanisławowskich, czołowy reprezentant nurtu klasycznego opartego na wzorach francuskich.

Charakterystyczną cechą jest rozpiętość gatunkowa jego twórczości. Jest twórcą liryki "Hymn do miłości ojczyzny", pisał również bajki, satyry, poematy heroikomiczne, powieści, a także listy poetyckie ("Do ks. Adama Naruszewicza"), komedia "Krosienko", epos historyczny "Wojna chocimska", dialog "Rozmowy zmarłych", "Życie znanych mężów na wzór Platona", napisał także encyklopedię "Zbiór potrzebnych mądrości", a także dzieło krytyczno-literackie "O rymotwórstwie i rymotwórcach" - pierwsza w Polsce historia literatury powszechnej i polskiej - rozważania teoretyczne. Krasicki realizował literaturę jako narzędzie społecznej edukacji i takiej koncepcji służyły gatunki literackie o charakterze satyrycznym i moralizatorskim. W bajkach i satyrach w sposób lekki i ironiczny wypowiada gorzkie prawdy o świecie i panujących w nim stosunkach. Charakterystyczna dla polskiej satyry jest bezimienna krytyka ludzkich błędów. "Hymn do miłości ojczyzny" - określa obowiązki każdego obywatela wobec ojczyzny, mówi o konieczności służenia jej, aż do oddania życia włącznie - każda ofiara złożona ojczyźnie dla jej wolności przynosi chlubę.

11. Stosunek do sarmatyzmu w piśmiennictwie oświecenia.

Wypaczenie wzniosłych ideałów sarmatyzmu spowodowało tym samym zmianę znaczenia terminu. Począwszy od Oświecenia pojęcie sarmatyzmu nabrało negatywnego wydźwięku. Odnosiło się nie do zespołu cnót rycerskich lecz oznaczało kult narodowych wad, jak: megalomania, egoizm stanowy, zacofanie, konserwatyzm, ksenofobia narodowa, fanatyzm, warcholstwo, pieniactwo, awanturnictwo, rubaszność, krewkość.

12. Komedia polska w XVIII wieku.

W obrąbie rodzaju dramatu w oświeceniu najbujniej rozwinęła się komedia. Jest to Utwór o pogodnej tematyce i żywej akcji zamkniętej rozwiązaniem pomyślnym dla bohaterów. Gatunek ten posługuje się komizmem sytuacyjnym, charakterologicznym i językowym. Komedia powstała w starożytnej Grecji, zaś wśród komediopisarzy ówczesnych największą sławą cieszył się Arystofanes. Komedią rzymską rozsławili: Plaut i Terencjusz. Komedia nowożytna kontynuowała rodzaje komedii starożytnej: komedią sytuacji (w niej komedią intrygi), komedią charakterów i komedią satyryczną (w niej komedią obyczajową i polityczną). Francuski komediopisarz Molier uformował wzór realistycznej komedii sytuacyjnej, charakterologicznej i obyczajowej.

W Polsce Gatunek ten rozwinął się najbujniej w XVIII wieku, kiedy to niemal wszyscy Ludzie pióra próbowali swych sił właśnie w komedii.

13. Walka z wpływami cudzoziemskimi w literaturze polskiego oświecenia.

"Żona modna"

Satyra "Żona modna" poeta tworzy obraz oświeconej szlachcianki, która chce być modna, jest kapryśna, zapatrzona w dobra materialne i uwielbia zabawę w doborowym towarzystwie. Bardzo łatwo traci majątek męża i zaopatruje się w mnóstwo niepotrzebnych przedmiotów, według niej modnych i niezbędnych. Wszystko to jest pokazane z humorem. Zabawne jest to, ze owa modnisia brzydzi się staroświeckim dworem i chce go jak najszybciej przyozdobić, aby "przeszedł warszawskie pałace". Nie lubi kaprysów męża i nie rozumie jego zachowania. Cała ta sytuacja wywołuje śmiech, jednak satyra porusza bardzo ważny problem, a mianowicie marnotrawienia majątków i pieniędzy w momencie najbardziej kryzysowym dla polskiej gospodarki.

Praca również w załączniku.