Romantyzm contra pozytywizm

Pozytywizm nie kwestionuje całkowicie romantyzmu : część idei kontynuuje, część zmienia.

romantyzm : pozytywizm :
- uczucia, wiata, serce - wiedza, scjentyzm, rozum
- walka drogą powstań i spisku - praca u podstaw, praca organiczna, równouprawnienie
- poeta - wieszcz Żydów, emancypacja kobiet
- dominacja poezji - utylitaryzm sztuki
- marzycielstwo, fantazja, cierpienie - dominacja prozy; praktycyzm, rozwaga, reformy

a) bohater :
* B. Prus - S. Wokulski : „Lalka” (nieszczęśliwie zakochany, rozdarty wewnętrznie, samotny, wyobcowany ze środowiska, konspirator i powstaniec)
* E. Orzeszkowa - Z. Korczyński : „Nad Niemnem” ( ośmieszenie typu romantycznego artysty)
* H. Sienkiewicz - A. Kmicic : „Potop” ( typ romantycznego bohatera - przypomina Jacka Soplicę)

b) idea walki
* „Nad Niemnem” - symbol mogiły powstańców - bohaterowie otoczeni są hołdem
* Lalka” - działalność konspiracyjna i udział w powstaniu styczniowym S. Wokulskiego
* „Gloria victis” E. Orzeszkowej - hołd złożony powstańcom
* „Omyłka” B. Prus - obraz powstania listopadowego ( stary człowiek) i styczniowego
* A. Asnyk - hołd złożony bohaterom wielkiej sprawy
* M. Konopnicka - piszę : wierzę wbrew nadziei - jest to deklaracja romantyczna: „Rota”

c) miłość
* B. Prus - S. Wokulski : „Lalka” ( klęska miłości romantycznej)
- obraz miłości, której historia kończy się szczęśliwie :
* E. Orzeszkowa „Nad Niemnem” - Jan Bohatyrowicz i Justyna Orzelska
* H. Sienkiewicz „Potop” - Oleńka Billewiczówna i Andrzej Kmicic

d) pejzaż
* E. Orzeszkowa „Nad Niemnem” - przyroda jako tło do wyrażenia ludzkich uczuć, jako element idealizacji polskiego krajobrazu: zaścianek Bohatyrowiczów

Wniosek : pozytywiści zapragnęli pójść własną drogą i ułożyli własny program. Część postaw i idei romantycznych poddali krytyce. Nikt jednak nie potrafił szydzić z tradycji romantycznej - chociażby z powstań narodowych.