Johann Wolfgang Goethe, który pozostał w pamięci potomnych przede wszystkim jako wielki poeta, zajmował się pracą w dyplomacji, pragnął natomiast stać się uznanym naukowcem. Kult Goethego poety narodził się już za jego życia (uczyli się od niego i polemizowali z nim romantycy), zresztą on sam pracowicie współtworzył własną legendę. Autor Cierpień młodego Wertera to postać łącząca wiek XVIII z XIX. Urodził się 28 sierpnia 1749 r. we Frankfurcie nad Menem, w rodzinie mieszczańskiej. Przyszły poeta, co ważne, niebędący romantykiem, wyraźnie odcinający się od tej formacji, w wieku 16 lat rozpoczął studia prawnicze w Lipsku. Uczynił to na życzenie ojca (troszczącego się o dobre wykształcenie syna), a nie w związku z własnymi zainteresowaniami. W trakcie studiów poeta zetknął się z życiem towarzyskim, kulturalnym i naukowym, odkrył również swoje powołanie poetyckie. Naukę przerywa Goethemu choroba (dokończy ją później w Strasburgu, gdzie pozna jednego z najważniejszych myślicieli niemieckich tego czasu – Herdera, a także zetknie się z kulturą francuską). Po ukończeniu studiów Goethe wraca do Frankfurtu, rozpoczyna praktykę adwokacką, szybko jednak z niej rezygnuje i poświęca się literaturze. W tym okresie Niemcy przeżywają kryzys ekonomiczny, społeczny, a także kulturowy. Do głosu dochodzą wszakże twórcy spod znaku Sturm und Drang (Burzy i naporu – tytuł dramatu Klingera), wyrażający swoimi utworami protest przeciw przeżytkom rzeczywistości feudalnej, występujący przeciw panowaniu w literaturze klasycyzmu francuskiego, pragnący stworzyć nowoczesną kulturę narodową. Reprezentują oni liberalne dążenia mieszczaństwa, zaznaczają się w ich twórczości elementy preromantyczne (inspirowane sentymentalizmem, tendencjami mistycznymi czy historyzmem). Poeta pisze utwory uznane za reprezentatywne dla Sturm und Drang: Gtz von Berlichingen (utwór o buntowniku), hymny (Prometeusz sławiący twórczość człowieka), a także ballady (np. Król Olch ukazujący tajemnicę i grozę natury) i pieśni. Powstają wówczas również Cierpienia młodego Wertera. W 1775 r. poeta osiada w Weimarze, czyniąc z niego centrum kultury niemieckiej (jest tajnym radcą legacyjnym na dworze księcia, prowadzi teatr). Następuje w życiu poety czas klasyki (weimarskiej); w obu tych okresach towarzyszy Goethemu swoją twórczością i przyjaźnią Schiller. W powstających wtedy utworach poeta głosi idee pełnego, harmonijnego rozwoju osobowości człowieka związanego z kulturą, historią, społeczeństwem; człowieka – twórcy wartości (cykl powieści o Wilhelmie Meistrze). Goethe zajmuje się także przyrodoznawstwem (biologią i fizyką), usiłuje ogarnąć całość ówczesnej wiedzy ludzkiej. Jego życie obfituje w liczne i burzliwe miłości (znajdujące swój oddźwięk w twórczości poety), a także w podróże (szczególnie ważne były wyjazdy do Włoch, które były dla Goethego znakiem kultury Południa; poetyckim zapisem spotkania człowieka Północy z życiem Południa są Elegie rzymskie). Dziełem życia poety – spajającym elementy kolejnych faz jego twórczości – jest Faust, pisany w latach 1773-1831. Goethe zmarł 22 marca 1832 r. Warto podkreślić, że jego dzieło ma niezwykłą moc mitotwórczą, zawiera różne modele symbolicznych biografii człowieka nowożytnego.
FAUST
Oto zgłębiłem już sekrety
Ach, filozofii, prawa, medycyny
I teologii też, niestety,
Żmudne poświęcił snu godziny.
Lecz chociaż tyle się trudziłem,
To głupi jestem, tak jak byłem!
Magistrem tytułują mnie, doktorem!
I dziesięć lat już moich uczniów sforę
Wodzę za nos raz tędy, raz owędy,
W skos, wspak i nie wiem już, którędy –
Widzę, że wiedzieć nic nam nie jest dane!
(...)
Więc teraz tylko już na magię liczę,
Że dzięki duchom, slowom ich i siłom,
Objawią mi się sprawy tajemnicze;
Żebym nie ględził w pocie czoła
O tym, o czym nic nie wiem zgoła.
Chcę pojąć, na czym stoi świat,
Jego przyczyny i zalążki,
Poznać wewnętrzny jego ład
I w kąt odrzucić wszystkie książki.
(J.W. Goethe Faust; tłum. J.St. Buras)
Cierpienia młodego Wertera (1774) należą do tych utworów poety, które zbliżają jego twórczość do romantyzmu. Powieść ta osiągnęła niezwykłą popularność wśród romantyków, o czym świadczy moda na ubieranie się w stylu bohaterów powieści, pielgrzymki do rzekomego grobu bohatera, fala „werterowskich” samobójstw oraz ogromna liczba przekładów i dyskusji poświęconych utworowi, a także pojawiające się w tekstach literackich aluzje i próby naśladowcze. Powieść Goethego wyraża zarówno rozterki niemieckiego Sturm und Drang, jak i późniejsze niepokoje epoki romantyzmu (jest ponadto dziełem niezwykle osobistym w biografii twórczej poety). Zadecydowała o tym kreacja tytułowego bohatera (bohatera pokoleniowego), człowieka dystansującego się od społeczeństwa, posiadającego bogate życie emocjonalne (wyraźny wpływ sentymentalizmu) oraz wyobraźnię (jest artystą malarzem), odrzucającego racje rozumowe, żyjącego własnym życiem wewnętrznym, wbrew otaczającej go rzeczywistości (na pograniczu stanów chorobowych, niezrównoważenia psychicznego). Werter jest bohaterem doświadczającym „bólu istnienia” (Weltschmerz). Pragnie nieskończoności i pełnej wolności, pozostaje jednak uwięziony w kondycji ludzkiej, zarówno pod względem metafizycznym (ciało więzi ducha), jak i społecznym (rzeczywistość feudalna oraz tradycyjna moralność). Wyjściem staje się dla bohatera samobójstwo, początkowo postrzegane przez niego jako droga uzyskania wolności, ostatecznie okazujące się ucieczką ze świata nierozwikłanych sprzeczności (bohater wiąże nadzieje z religią, jednocześnie znajduje „honorowe” rozwiązanie, nie chce bowiem niszczyć czyjegoś szczęścia). Cierpienia młodego Wertera są zarówno powieścią o wielkiej i tragicznej, niespełnionej miłości, jak i powieścią o społecznej rzeczywistości Niemiec drugiej połowy XVIII w., gdzie panuje jeszcze system feudalny. Powieść ma przy tym swoje zakorzenienie w autentycznych wydarzeniach (miłość Goethego do zaręczonej Charlotty Buff oraz samobójstwo przyjaciela poety – Carla Wilhelma Jeruzalema – z powodu nieszczęśliwej miłości oraz afrontu towarzyskiego). Goethe nawiązał w swoim utworze do popularnej ówcześnie (rodem z sentymentalizmu) konwencji powieści w listach (pisanych przez Wertera do przyjaciela Wilhelma oraz Lotty i Alberta), dodając jeszcze fragment pamiętnika bohatera (siebie przedstawił jako wydawcę owych tekstów). Chwyt taki miał przydać autentyczności ukazywanej historii. Jednocześnie taka kompozycja utworu służy oddaniu psychiki bohatera: list i pamiętnik prezentują subiektywną wizję świata Wertera. Listy bohatera nie respektują zasad epistolografii, mają zróżnicowany charakter, oddają jego rozterki, w miarę rozwoju akcji stają się coraz krótsze.
24 listopada
Ona czuje, co cierpię. Dziś spojrzenie jej przeszyło do głębi moje serce. Zastałem ją samą. Nie rzekłem nic, a ona spojrzała na mnie. I nie widziałem w niej już jedynie wdzięcznej urody ani blasku doskonałego ducha; wszystko to znikło sprzed mych oczu. Daleko wspanialsze padło na mnie spojrzenie: pełne wyrazu najgłębszego współczucia, najsłodszej litości. Czemuż nie mogłem rzucić się do jej stóp? Czemuż nie śmiałem na jej szyi wycisnąć tysiąca pocałunków? Szukała ucieczki w grze na fortepianie i wplotła słodkim, cichym głosem harmonijne dźwięki do swej muzyki. Nigdy jej wargi nie były tak urocze i rzekłbyś, że otwierały się pragnąc pić owe słodkie tony wypływające z instrumentu (...). Ba, gdybym ci mógł to opowiedzieć!
(J.W. Goethe Cierpienia młodego Wertera; tłum. L. Staff)
Powieść rozpoczyna się w chwili, kiedy bohater – w tajemniczych okolicznościach – opuszcza dawne środowisko, zrywa z bolesną przeszłością (chodzi najprawdopodobniej o zagadkową Eleonorę), pragnie samotności i kontaktu z naturą (ucieka od cywilizacji). Przebywa w Walheim, gdzie obcuje z ludźmi prostymi i dziećmi, jest przekonany o istnieniu w świecie dobra. Spotyka Lottę, postrzeganą przez niego jako ucieleśnienie wszelkich cnót. Oto pierwsza część utworu, zawierająca sentymentalną wizję rzeczywistości – harmonijnego ładu, w którym człowiek odnajduje swoje miejsce (bohater, doświadczając natury, przeżywa niemal mistyczne doznania religijne).
Druga część powieści – symetryczna w stosunku do pierwszej – ukazuje zburzenie wizji świata jako ładu. Werter zostaje „wygnany” ze swojej Arkadii (usiłuje wracać do dawnych ulubionych miejsc, jednak wszędzie napotyka ślady zniszczenia), gubi się w uczuciach do Lotty (zaręczonej z Albertem, choć, jak się zdaje, odwzajemniającej uczucie bohatera). Niepowodzeniem kończy się podjęta przez Wertera próba kariery urzędniczej. Bohater postrzega naturę jako siłę niszczącą, wrogą człowiekowi, a świat jawi się mu jako chaos.
Wydawnictwo Park
