Romantyzm po romantyzmie

Pozytywiści zanegowali poprzednią formację, jednak uczynili to w specyficzny sposób. Sprzeciwili się przede wszystkim myśli politycznej romantyków i jej realizacjom. Z krytyką spotkał się także mistycyzm oraz nadmierny indywidualizm i subiektywizm romantyków. W dziedzinie literatury polemizowano z przerostem uczuciowości i wyobraźni oraz z fragmentaryzmem formy romantycznej.

Pozytywizm, dostrzegając w romantyzmie ważne ogniwo kształtowania się tradycji patriotycznej i przez to nie mogąc poddać go pełnej krytyce, dokonał jednocześnie znamiennego „przekładu” romantyzmu na własne kategorie, ustalając własną hierarchię wartości – kanon dzieł romantyków i ich interpretacji. Dla przykładu: Mickiewicz był dla pozytywistów głównie autorem Pana Tadeusza, a więc utworu utrzymanego w konwencji realistycznej, utworu „etnograficznego”. Mniej natomiast cenili pozytywiści Farysa czy Dziady, w których występuje bohater romantyczny, jednostka zbuntowana, gdzie dochodzą do głosu tendencje wizjonerskie, pojawia się temat niezwykłej miłości, szaleństwa czy mesjanizmu (znamienne, że Dziady będzie czytał bohater „epoki przejściowej” – Wokulski z Lalki Prusa).

Prawdziwym odnowieniem tradycji romantycznych stała się epoka Młodej Polski, określana również mianem neoromantyzmu. Poetą szczególnie cenionym stał się wówczas Słowacki, odkryto twórczość Norwida. Młoda Polska nawiązywała zarówno do tradycji niepodległościowych romantyzmu (także do Mickiewiczowskiego mesjanizmu), jak i do jego metafizycznej filozofii i koncepcji człowieka czynu. Źródłem inspiracji stała się również literatura romantyczna i związana z nią koncepcja poety Tyrteusza i artysty. Twórcy epoki toczyli wszakże swoje polemiki z romantykami. Przykładem może być Wyspiański, dostrzegający w romantyzmie tradycję ciążącą nad współczesnością, odpowiedzialną za osłabienie ducha narodu żywiącego się romantycznymi mitami i w ten sposób oddalonego od problemów teraźniejszości.

Współczesność – począwszy od dwudziestolecia międzywojennego – kształtuje swoje oblicze w sporze z romantyzmem, z proponowanym przez niego modelem polskości (z postawami tyrtejskimi, mesjanizmem). Taki spór pojawił się już w twórczości poetów Skamandra, po wojnie w utworach W. Gombrowicza, T. Różewicza czy S. Mrożka.

Źródłem wzorców (postaw egzystencjalnych i poetyckich) stał się natomiast romantyzm dla twórców okresu wojny i okupacji, np. dla K.K. Baczyńskiego.

O wartości polskiej formacji romantycznej świadczy jej wewnętrzne zróżnicowanie. Każdy z czterech wielkich romantyków wpisuje się w inny kod epoki – można mówić o osobnych, choć toczących ze sobą dialog i spokrewnionych, romantyzmach Mickiewicza, Słowackiego, Krasińskiego i Norwida.

Stał się romantyzm źródłem mitów, które określiły nowożytną świadomość polską, dały również wzorce zachowań indywidualnych, pozwoliły przetrwać narodowi czasy niewoli (np. mesjanizm czy wzorce osobowe bohaterów historycznych).

Romantyzm dokonał ponadto gruntownego odrodzenia języka literatury pięknej, dając jej nowe konwencje. Zainicjował powracającą w kulturze świadomość awangardy, nowej sztuki tworzonej z myślą o nowym człowieku.

Wydawnictwo Park