Dwa wizerunki szlachcica Sarmaty u Paska i Krasickiego.

Jan Chryzostom Pasek (1636 – 1700)
Jest postacią realną, stąd na jego przykładzie możemy zbudować bardzo prawdopodobny obraz szlachcica Sarmaty XVII wieku. Pochodził z niezamożnej rodziny szlacheckiej, kształcił się w kolegium jezuickim w Rawie. Jako 20-latek wyruszył na wyprawę wojenną z oddziałami Czarneckiego, pchnięty raczej ciekawością świata i perspektywą zdobycia łupów, niż obowiązkiem walki za Ojczyznę. W jego Pamiętnikach opisy żołnierskiego życia są bardzo rozległe i bogate, trudno tez pozbyć się wrażenia, że Pasek niejednokrotnie hiperbolizuje znaczenie swojej osoby dla wydarzeń historycznych. Obok opisów batalistycznych funkcjonuje bardzo wybujały wątek obyczajowy, a więc ciągłe pijatyki, pojedynki, stypy z popisami krasomówczymi i poszukiwania najwłaściwszej kandydatki na żonę, przypominające wymianę handlową. W końcu - po kilkunastu latach burzliwego żołnierskiego życia – Pasek osiada w majątku swej żony. Chwali co prawda ciche i spokojne życie na wsi, ale – bardziej z zapisów sądowych niż z Pamiętników – dowiadujemy się, że był awanturnikiem i pijanicą, a ucisk i niedolę chłopów traktował jako naturalny stan rzeczy.

Mikołaj Doświadczyński
Bohater powieści Ignacego Krasickiego urodził się w średniozamożnej rodzinie szlacheckiej. Od wczesnego dzieciństwa rozpieszczany przez matkę, edukację pobierał początkowo w domu, później jednak został wysłany po nauki do miasta. Edukacja jednak nie była tym, co zajmowało Mikołaja najbardziej, pojawiło się bowiem wiele nieznanych wcześniej rozrywek i uciech. Nasz bohater spędza czas głównie na procesowaniu się, pijatykach i hazardzie, jednak w pewnym momencie życia ląduje na wyspie Nipu, utopijnej krainie idealnie szczęśliwego życia społecznego, w której wiara w Boga nie jest instytucjonalna, wszyscy są równi wobec prawa, a jedyną formą zwierzchności jest władza rodziców nad dziećmi. Po ok.. 3 latach Doświadczyński powraca do Polski, ale już odmieniony, jakby trochę mądrzejszy. Żeni się z przyjaciółką z dzieciństwa i przeprowadza uwłaszczenie chłopów, dzięki czemu zwiększa się wydajność ich pracy, a jego majątek stale się rozrasta. Mikołaj ma również zamiar kandydować do sejmu Rzeczypospolitej, a pośród swoich prac społecznych szczególny nacisk położyć na edukację.