Powstanie
Miasto okupowane
Miasto w warunkach ekstremalnych to także miasto wojenne, okupowane.Pierwsze bombardowania opisuje Antoni Słonimski: „Uwaga! Uwaga! Przeszedł! Koma trzy!” Ktoś biegnie po schodach. Trzasnęły gdzieś drzwi. Ze zgiełku i wrzawy Dźwięk jeden wybucha i rośnie, Kołuje jękliwie, Głos syren – w oktawy Opada – i wznosi się jęk: „Ogłaszam alarm dla miasta Warszawy!” (Antoni Słonimski, Alarm ) Akcentowana jest dynamika alarmu, zagrożenie i.. ogrom zniszczeń. Nieco mniej dynamicznie i bardziej...
Miasta rewolucyjne, powstańcze
Miasto w chwili rewolucji, powstania, zrywu, buntu przedstawiają też np. utwory romantyków. W Kordianie Juliusza Słowackiego odnajdziemy obraz konspirującej Warszawy. Z jednej strony stolica oddaje cześć carowi koronowanemu właśnie na króla, z drugiej zaś spiskowcy spotykają się w podziemiach warszawskiej katedry. Klimat buntu odnajdziemy też w Kwiatach polskich Juliana Tuwima, przedstawiających rewolucyjną robotniczą Łódź. Miasta rewolucyjne przedstawiają także filmy – arcydzieła...
Powstanie
Nie dużo nas było, może osób kilka, bo inni ludzie na swoich podwórkach zgromadzali się i, tak samo jak my, kupkami stojąc, wszyscy ku stronie piasków obróceni, stuków i grzmotów słuchali, co tam toczyły się i turkotały, to dłużej, to krócej, to prędko, to pomaleńku, jakby z całego nieba pioruny zebrały się i w te miejsce biły. Słowik już wtenczas nie śpiewał, tylko gdzieniegdzie podejmowały się znad boru chmury wszelakiego ptastwa i jak zwariowane, z przeraźliwymi krzykami latały nad...
Powstanie w getcie – relacja żołnierza ŻOB-u
Nieco inną perspektywę stwarza relacja Żyda, żołnierza ŻOB-u, lekarza Marka Edelmana, który w książce Hanny Krall Zdążyć przed Panem Bogiem opowiada swej rozmówczyni o tym, co działo się w getcie warszawskim w dniach powstania. Jego zdaniem decyzja o podjęciu walki powstańczej w skazanym przez hitlerowców na całkowitą zagładę warszawskim getcie była jedynie wyborem sposobu umierania.
Inne powstania
Wszystkich powstań, utrwalonych w polskiej literaturze, wymienić nie sposób, między innymi o powstaniach śląskich traktują liczne filmy, np. nakręcone przez Kazimierza Kutza. Nie można też zapominać o innych zrywach patriotycznych, które znalazły żywe odbicie w tekstach kultury. Zamieszki z lat 70. i 80. znalazły odzwierciedlenie w filmie Andrzeja Wajdy Człowiek z żelaza , bunt Solidarności ukazał przewrotnie w groteskowej komedii Zawrócony Kazimierz Kutz, tragedię śląskich górników...
Powstanie w getcie
Głębokie piętno na literaturze polskiej odcisnęło powstanie polskich Żydów w warszawskim getcie. Deheroizacja bohaterów następuje w Zdążyć przed Panem Bogiem Hanny Krall – reportażowej opowieści o powstaniu w getcie warszawskim. Wywiad-rzeka z członkiem ŻOB-u, cudownie ocalałym po upadku getta Markiem Edelmanem, lekarzem, ukazuje bohaterów getta jako zwyczajnych ludzi....Np. słynny przywódca powstania Anielewicz traktowany jest z przymrużeniem oka – zostaje wybrany wodzem, bo...wszyscy...
Powstanie warszawskie
Patetyczny obraz walki w powstaniu warszawskim utrwaliły pieśni powstańcze, takie jak Hej, chłopcy, bagnet na broń , Marsz Mokotowa i wiele innych. Zupełnie inny, zdeheroizowany obraz powstania warszawskiego, nakreślony z perspektywy uciekającego cywila, chroniącego się przed bombami, przebiegającego przez piwnice, zdobywającego pożywienie – jednym słowem – walczącego o przetrwanie – utrwalił z perspektywy lat Miron Białoszewski w Pamiętniku z powstania warszawskiego . Z kolei tom...
Konfederacja barska
Wiadomo, że w konfederacji barskiej brał udział bohater Pana Tadeusza , chluba zaścianka Dobrzyńskiego, Maciek nad Maćkami. Konfederatem barskim był też Cześnik Raptusiewicz, bohater Zemsty Aleksandra Fredry, i Ksawery Horsztyński – tytułowy (choć nie główny) bohater nieukończonego dramatu Juliusza Słowackiego ( Horsztyński ). O dniach konfederacji barskiej mówi też inny dramat Słowackiego– Ksiądz Marek . Córka rabina z Baru, Żydówka, karczmarka Judyta przyjmuje od księdza Marka...
Tragiczne pomyłki
Wśród zdrajców ojczyzny odnajdziemy też w literaturze polskiej piękne postaci, które popełniły tragiczną omyłkę, wprowadzone w błąd bądź zaślepione osobistą klęską. Wprowadzony w błąd, wręcz omotany i zmuszony do przysięgi przez księcia Janusza Radziwiłła zostaje jego wierny sługa, szlachcic z fantazją, dobry dowódca i dzielny żołnierz Andrzej Kmicic. Gdy dowiaduje się o sojuszu księcia z królem szwedzkim przeciwko Polsce, jest już za późno, nie może złamać danego słowa i odstąpić od...