Powstanie listopadowe

Zrywem niepodległościowym bardzo bogato odnotowanym w literaturze jest powstanie listopadowe. Mówi się o nim wiele w twórczości romantyków, kreuje nowych bohaterów, pokazuje znaczące bitwy, dokonuje bolesnych rozrachunków. W Reducie Ordona Adama Mickiewicza zostaje wykreowana, wbrew prawdzie historycznej, postać bohaterskiego obrońcy, który wysadził redutę, by zginąć pod gruzami wraz z wrogami (faktycznie Ordon przeżył powstanie). Do poruszającego utworu wieszcza powróci po latach Stefan Żeromski w Syzyfowych pracach, ukazując scenę lekcji, na której Bernard Zygier czyta zdziwionym uczniom Redutę Ordona – dla niektórych jest to nie lada przeżycie. Lekcja ta odmienia postawę Marcina Borowicza, który od momentu wysłuchania patriotycznego tekstu czuje się Polakiem – synem uciskanego narodu. Innego bohatera, a raczej bohaterkę powstania utrwala Mickiewicz w wierszu Śmierć Pułkownika. Opisuje on postać „dziewicy-bohatera”, Emilii Plater, która w męskim przebraniu brała udział w walce i zginęła.
Sowiński w okopach Woli to z kolei utwór Juliusza Słowackiego, w którym poeta przywołuje postać bohaterskiego starca „o drewnianej nodze”, który do ostatniej kropli krwi walczył z Moskalami w powstaniu. Słowacki pokazuje też w Kordianie, w części zwanej Przygotowaniem, noc sylwestrową 1799 roku, w którą diabły i czarownice powołują w kotle do życia przyszłych przywódców polskiego powstania. Są wśród nich: generał Józef Chłopicki, Adam Jerzy Czartoryski, generał Jan Skrzynecki, Joachim Lelewel czy – podejrzewany o zdradę – generał Jan Krukowiecki. Mowa też o starcu – Julianie Ursynie Niemcewiczu, któremu zarzucano przesadny konserwatyzm. Zarzuty przeciw przywódcom są różne: chwiejność charakteru, niemoc decyzyjna, niewykorzystywanie sprzyjających sytuacji i dobrych planów, zbytni konserwatyzm, wreszcie zdrada. Fakt, że historię Polski tworzą diabły, daje do myślenia... Na uwagę zasługują również wiersze powstańcze Juliusza Słowackiego: Hymn, nawiązujący do zabytku średniowiecznej poezji polskiej, Oda do wolności i mniej popularny, ale najwybitniejszy pod względem artystycznym Kulik.
Aluzje i bezpośrednie nawiązania do powstania listopadowego znajdziemy przede wszystkim w twórczości młodopolskiego poety, malarza i dramaturga Stanisława Wyspiańskiego. W Weselu (zwanym dramatem narodowym) mowa o planowanym zrywie niepodległościowym, do którego nie doszło ze względu na „uśpienie” uczestników i brak współpracy pomiędzy szlachtą a chłopstwem. Symbolem tego „uśpienia” jest chocholi taniec, a chłopskiej lekkomyślności – zgubienie złotego rogu przez Jaśka. Już bezpośrednio o wydarzeniach początku lat 30. XIX wieku w Polsce mówią dramaty Stanisława Wyspiańskiego: Noc listopadowa, symbolicznie pokazująca wybuch powstania listopadowego, oraz Warszawianka – dramat ukazujący echa klęski pod Olszynką Grochowską.