Upadek republiki rzymskiej od spisku Katyliny do podbicia Egiptu przez Oktawiana Augusta

Upadek republiki rzymskiej od spisku Katyliny do podbicia Egiptu przez Oktawiana Augusta

W II połowie II w. p.n.e. w Republice Rzymskiej dostrzegamy pierwsze przejawy kryzysu politycznego. U jego podstaw leżało niedostateczne dopasowanie instytucji politycznych Rzymu do zmieniających się warunków politycznych jak i zmiany w strukturze społeczeństwa rzymskiego. Między III a I w. p.n.e. struktura społeczeństwa rzymskiego składała się z nobilów, arystokracji posiadającej wielkie majątki ziemskie, ekwitów bogatych przedsiębiorców, dostawców wojskowych, dzierżawców podatków, wolnych chłopów uprawiających własne, niewielkie działki ziemi, odbywających służbę wojskową, proletariatu obywateli rzymskich, nie posiadających majątku, ani nie trudniących się niczym, zamieszkujących Rzym i żyjących na koszt państwa lub bogaczy rzymskich (nobilów i ekwitów), oraz niewolników których liczba w wyniku zaborczych wojen stale rosła, co doprowadziło do powstania w Rzymie niewolnictwa produkcyjnego i oparcia prawie wyłącznie gospodarki na tej grupie społecznej.
Napływ taniego zboża z prowincji, olbrzymie łupy i rzesze niewolników, , to wszystko doprowadziło do zrujnowania chłopów którzy powoli stawali się coraz bardziej nie opłacalni. Proces ten został zresztą zapoczątkowany już w czasie II wojny punickiej, która na wiele lat oderwała chłopów od ziemi. Po powrocie z wojny zastawali oni swe gospodarstwa zniszczone lub zagarnięte przez arystokrację. Chłopi, którzy utracili swe ziemie przenosili się do miasta, zasilając szeregi proletariatu. Nadmierny wzrost liczby proletariuszy naruszył stabilność państwa ponieważ nadmierne stało się przekupywanie ich przez polityków, którzy pragnęli zapewnić sobie ich głosy. Upadek warstwy wolnych chłopów, na których opierała się armia doprowadził do kryzysu wojskowego.
Widząc pogłębiający się kryzys próbowano odbudować warstwy wolnych chłopów, bracia Grakchowie postanowili wprowadzić pewne reformy. Tyberiusz Grakchus jako trybun ludowy w 133 r. p.n.e. zaproponował aby ustalić górną granicę ziemi, jaką mogą posiadać wielcy właściciele, a nadwyżki rozparcelować między chłopów i proletariuszy. Rozpoczęto już parcelację gdy grupa senatorów zabiła Tyberiusza i wielu jego zwolenników. Następnie Gajusz Grakchus, trybun ludowy w 123 r. p.n.e. brat Tyberiusza, pozyskał sobie ekwitów i wznowił reformę rolną. Gajusz zamierzał również założyć nowe osady w Italii i prowincjach gdzie mogliby osiąść chłopi rzymscy. W 121 r. p.n.e. doszło w Rzymie do krwawych walk, w których zginęło ok. 3 tys. zwolenników reform. Gajusz nie chcąc wpaść w ręce wrogów kazał się zabić oddanemu niewolnikowi. Od czasu reform braci Grakchów społeczeństwo rzymskie podzieliło się na dwa obozy Popularów zwolenników reform i przeciwników Senatu oraz Optymatów przeciwników reform i zwolenników Senatu.
Innym powodem upadku republiki była reforma Mariusza który stworzył armię zawodową. Ochotnicy zaciągani na 16 lat otrzymywali stały żołd, a po zakończeniu służby działkę ziemi. Ponieważ spełnienie tego ostatniego było możliwe jedynie dzięki wstawiennictwu wodza, żołnierze wiązali swe losy ze swymi dowódcami- doszło do sytuacji w której armia walczyła dla wodza, a nie dla Rzymu.
Pierwsza próbą zmiany ustroju były rządy L. Korneljusza Sulli, który zdobył władze w Rzymie w wyniku wojny domowej, otrzymując urząd dyktatora na czas nie określony. Jego działalność nie miała na celu poprawy stosunków w Rzymie lecz jedynie utrwalenia władzy arystokracji senatorskiej.

Ustrój rzymski nie prosperował dobrze na tak wielkim obszarze. Na początku I w .p.n.e. wszyscy mieszkańcy Italii otrzymali obywatelstwo rzymskie, lecz nie osiągnęli w ten sposób zbyt wiele, ponieważ ustrój republiki Rzymskiej uniemożliwił im udział w wyborach urzędników, co powodowało wyzyskiwanie prowincji. Opisuje takie postępowanie Cyceron : ?Wszystkie prowincje są w żałobie, narzekają wszystkie wolne ludy, wszystkie
nawet postronne królestwa wyrzucają nam naszą chciwość i bezprawia. Nie ma już żadnego miejsca w obrębie oceanu, tak odległego i nieznanego, dokąd by samowola i niesprawiedliwość naszych urzędników w tych czasach się nie przedarła. Nie może już naród rzymski bronić się dalej, nie mówię przeciw gwałtowi i silę oręża, ale przeciw skargom, łzom i narzekaniom wszystkich narodów?. Z listu do Kwintusa który był bratem Cycerona i namiestnikiem w Azji Mniejszej dowiadujemy się: ?Trudno opowiedzieć, Rzymianie, w jakiej nienawiści jesteśmy u postronnych narodów z przyczyny bezprawia i samowoli urzędników, których z władzą wojskową w tych ostatnich latach do nich posłaliśmy, Czy myślicie, że w tych krajach była dla nich jaka świątynia dość czcigodna, jakie miasto nietykalne, jaki dom dość dobrze zamknięty i obwarowany. Szukają zaraz miast zamożnych i bogatych i aby je złupić, wymyślają przyczynę wojny. Czy wy myślicie, że posyłacie wojsko na obronę sprzymierzeńców przeciw nieprzyjaciołom, czy pod pozorem walczenia z nieprzyjacielem przeciw sprzymierzeńcom i przyjaciołom? Jestże jakie miasto w Azji, które by nie tylko wodza i legata, ale nawet trybuna wojskowego żądze i życzenia zaspokoić mogło??
W I w. p.n.e. Arystokracja starała się wszelkimi sposobami utrzymać supremację polityczną i ekonomiczną którą błędnie utożsamiała z interesem państwa. Główną przyczyną powstawania opozycji był brak zgody senatu na oddanie pod parcelację domen państwowych w Italii, w których owa warstwa czerpała znaczne zyski. To postępowanie spowodowało wiele przemian społecznych i politycznych skierowanych przeciwko senatowi co jednocześnie jakby przepowiadało rewolucję władzy w państwie.
Przykładem moralnego upadku Arystokracji była działalność Lucjusza Sergiusza Katyliny. Opisuje go Sallustjusz: ?Lucjusz Katylina był potomkiem szlachetnego rodu, posiadał wielką silę duszy
i ciała, ale charakter zły i przewortny. Już od lat młodzieńczych lubował sobie w wojnach domowych, w mordach, grabieżach, w rozterkach obywatelskich i w tej szkole młodość swoja wyćwiczył... Duch śmiały, chytry, niestały, w każdej rzeczy zawołany hipokryta i kuglarz; cudzego mienia chciwy, własnego marnotrawca, w namiętnościach niepohamowany; dość posiadał wymowy, mądrości mało. Rozkiełznany duch ciągle pożądał rzeczy niepomiernych, niepodobnych, zbyt wysokich. Po rządach samowładnych Sulli opanowała go nieposkromiona żądza ujęcia steru rządu w Rzeczypospolitej i nie przebierał w środkach wiodących do tego celu, byleby tylko zdobyć sobie panowanie.
Dręczył go z każdym dniem coraz bardziej niedostatek i sumienie, wyrzucające mu zbrodnie.
W tak ogromnym i tak zepsutym społeczeństwie Katylina... otacza się wszelkich złoczyńców i zbrodniarzy szeregami jakby świtą przyboczną. Bo każdy bezwstydnik, cudzołożnik, gracz, ludzie, którzy rozrzutnością, obżarstwem i rozpustą dobra ojczyzny roztrwonili i którzy dla okupienia swego złoczyństwa lub zbrodni wielkich długów narobili, nadto z całego świata mężobójcy, świętokradcy, skazani wyrokiem sądu lub za zbrodnie sądu się bojący, nadto ci, których ręka i język krzywoprzysięstwem lub krwią współobywateli żywiła, wreszcie wszyscy, których złoczyństwo, nędza, sumienie dręczyło - ci to byli Katyliny towarzyszami i przyjaciółmi od serca?? w czasach Sulli Katylina wzbogacił się uczestnicząc w proskrypcjach lecz potem stracił swój majątek i popadł w długi, próbując ratować swój byt nawiązał kontakt z byłymi sullańczykami którzy chcieli ponownie dojść do władzy i ponownie zbić majątek(na skutek sojuszu Pompejusza z popularami utracili jakiekolwiek wpływy w państwie). ?Na tych to przyjaciołach i wspólnikach oparł swoje rachuby, Katylina. Równocześnie ponieważ na całym świecie ogromne było zadłużenie, a większa część żołnierzy sullańskich, zmarnowawszy to, co mieli, w żywej mając pamięci swoje zwycięstwa i dawne grabieże, domowej wojny sobie życzyła, powziął plan owładnięcia orężem Rzeczą pospolitą. W Italii nie było żadnego wojska; Gnejusz Pompejusz na krańcach świata wojnę prowadził; miał wiele widoków, gdyby się o konsulat ubiegał; senat wcale się nie miał na ostrożności: wszystko było w bezpieczeństwie i pokoju, ale to właśnie sprzyjało Katylinie. Obiecywał Katylina nowe układy z wierzycielami, proskrypcje bogaczy, urzędy, dostojeństwa kapłańskie, grabieże i wszelkie inne rzeczy, które wojna i samowola zwycięzców ze sobą prowadzi.?
Spisek który miał uknuć Katylina został wykryty w 65r. lecz spiskowcy nie ponieśli kary, do dziś istnieją spekulacje historyków nad wiarygodnością pierwszego sprzysiężenia Katyliny. Ruch Katyliny popierało nieoficjalnie dwóch wpływowych polityków, Krassus i Juliusz Cezar w obawie przed rosnącym znaczeniem Pompejusza.
W 63r. w wyborach o konsulat na ten rok ubiegał się i Cyceron i Katylina. Pomimo poparcia udzielonego przez Krassusa nie wygrał wyborów i przegrał z Cyceronem. Postanowił opanować Rzym na drodze zamachu stanu.
?L. Katylina, przepadłszy dwukrotnie przy ubieganiu się o konsulat, uknuł sprzysiężenie wraz z pretorem Lentulusem Cetegiem i wielu innymi, by zamordować konsulów i senat, podpalić miasto i opanować Rzecz pospolitą.?
Cyceron natomiast chcąc podziękować i przypodobać się senatowi za wybór przeciwstawiał się wszystkim reformom sprzecznym z dążeniami senatu. Przykładem może być wniosek Serwiliusza Rullusa który wystąpił z projektem Lex Agraria, prawa rolnego, przewidującym powołanie pięcioosobowej komisji której podlegałoby ager publicus zarówno z Italii jak i z prowincji. Wracając do Spisku Katyliny Cyceron uważał to za swoją szczególną zasługę. ?M. Cyceron, który sobie wyłącznie zawdzięczał swoje wyniesienie, człowiek w nowości swego rodu najświetniejszy, a jak w życiu znakomity, tak talentem najwybitniejszy - on bowiem sprawił, że nie zostaliśmy pokonani w twórczości umysłowej przez tych, których w walce orężnej zwyciężyliśmy - wówczas jako konsul wykrył spisek Sergjusza Katyliny, Lentulusa, Cetega i innych mężów z obu stanów dzięki szczególniejszemu męstwu, nieugiętości, czujności i troskliwości. Katylina w obawie przed władzą konsula uszedł z miasta, Lentulus, były konsul i pretor po raz wtóry, Cetegus i inni mężowie o sławnych nazwiskach za zgodą senatu na rozkaz konsula zostali w więzieniu straceni... .
Katylina, który niemniej energicznie dalej prowadził swe usiłowania... wałcząc bardzo dzielnie w bitwie(Pistoria, pod Etruriią), wyzionął ducha.? Wyrok śmierci na spiskowców którym odmówiono prawa Apelacji wzburzył opinię przeciwko Cyceronowi.
Zwycięstwo nad Spiskowcami przyniosło zyski wyłącznie optymatom i senatowi którego pozycja znowu umocniła się, jednak senat niepokoił się powrotem Pompejusza ze wschodu. ?Gnejusz Pompejusz był synem Gn. Pompejusza, który jako konsul (w r. 89) w wojnie ze sprzymierzeńcami świetnych czynów dokonał... Odznaczał się urodą nie tą
w prawdzie, która zwraca na się uwagę w kwiecie wieku, ale pewną dostojnością i powagą, która godząc się z jego wielkością i wybitnym stanowiskiem, towarzyszyła mu do ostatniego dnia życia; cechowała go bezwzględna nieskazitelność i niezwykłą prawość; mówcą był średnim; władzy bardzo pożądał, byleby mu ja oddawano jako wyraz czci i uznania, a nie umiał jej siłą zdobywać; w wojnie był bardzo doświadczonym wodzem, w czasie pokoju najskromniejszym obywatelem, dopóki się nie obawiał, że mu ktoś dorówna; w przyjaźni stały i wierny, w razie starć przykrych dawał się przejednać, z wielka łatwością przyjmował zadosyćuczynienie; potęgi swojej nigdy lub rzadko tylko używał
niepowściągliwie; wolny był od wszelkich niemal błędów, chyba że się za największy policzy, iż w państwie republikańskim i panującym nad światem, mając wszystkich obywateli równych sobie co do prawa, oburzał się, widząc, że mu ktoś dorównuje godnością.?
?(W r. 61) Pompejusz zwyciężywszy wszystkie ludy, z którymi się zetknął... wrócił do Italii. Bardzo wielu twierdziło, że. z wojskiem wkroczy. do stolicy i położy kres wolności Rzeczy pospolitej według własnego uznania. Im bardziej się tego ludzie obawiali, tym milszy był powrót tak wielkiego wodza w charakterze zwyczajnego obywatela. Rozpuściwszy bowiem wszystko wojsko w Brundyzjum, nie zatrzymując nic. prócz tytułu imperatora, z osobistym swoim orszakiem, który zwykł był zawsze wodzić ze sobą, wrócił do miasta.?
Senat potraktował go jak normalnego obywatela. Pompejusz liczył na zaopatrzenie armii czego odmówił mu senat, tak samo jak i uznania jego poczynań na wschodzie, pozostawiając prawo do triumfu. Postępowanie to mogłoby na lata umocnić znaczenie senatu gdyby nie Gajusz Juliusz Cezar zjawił się pod Rzymem. ?Pochodził Cezar z wielce znakomitej rodziny Juljuszów i ród swój... wywodził od Anchizesa i Wenery. Urodą wyróżniał się wybitnie miedzy wszystkimi obywatelami; posiadał nadzwyczajną bystrość umysłu; w hojności swojej posuwał się do niesłychanej rozrzutności; duchem przerósł ludzką naturę... i wielkością myśli, szybkością w wojowaniu, jako też wytrwałością wobec niebezpieczeństw był najzupełniej podobny do Aleksandra W., tylko że był trzeźwy i nie był tak porywczy. Snu i pokarmu używał dla podtrzymania życia, a nie dla przyjemności. Spokrewniony był blisko z G. Marjuszem, a równocześnie był zięciem Cynny??. Cezar pomyślnie zarządzał Hiszpanią Dalszą( ?Jako pretor (w r. 62) otrzymawszy losem prowincje Hiszpanię jakiś czas zatrzymywany był w Rzymie przez wierzycieli, którym skutkiem swych ambitnych zabiegów winien był sumy o wiele przekraczające wartość jego majątku. Miał się wówczas wyrazić, że potrzebuje 25 milionów, aby nic nie mieć.?), Spodziewał się zgody senatu na odbycie triumfu oraz chciał ubiegać o urząd konsula, lecz senat nie ufał mu gdyż był on zwolennikiem popularów. Poczynanie senatu sprawiło że Juliusz Cezar postanowił znaleźć sobie sojuszników aby złamać opór senatu. Znalazł ich w osobie Krassusa i Pompejusza. Z jego inicjatywy doszło w 60r. do porozumienia miedzy nimi nazwanego triumwiratem. Opisuje to Kassjusz Dion grecki historyk żyjący na przełomie II i III wieku po Chrystusie: ?Przy ubieganiu się o ten urząd(konsula) zjednał sobie(Cezar) między innymi Pompejusza i Krassusa, chociaż wówczas jeszcze żyli w nieprzyjaźni... tak że zyskał ich poparcie i jednogłośnie został wybrany. Nie poprzestając na tym, pojednał ich ze sobą nie dlatego, żeby chciał im przynieść korzyść, ale ponieważ widział, że są bardzo możni i wiedział dobrze, że bez pomocy ich obu lub jednego z nich nie dojdzie do żadnego wpływu, a choćby się przyłączył do któregokolwiek z nich, to właśnie dlatego znajdzie w drugim przeciwnika i więcej od niego szkody poniesie, aniżeli korzyści od pierwszego. Pompejusz zaś, nie mając tyle siły, ile się spodziewał, a widząc, że Krassus jest potężny, a Cezar wzrasta w znaczenie; bał się by nie został przez nich zupełnie obalony i spodziewał się, że przez obecny związek z nimi odzyska górujące stanowisko. Krassus natomiast sądził, że jego ród i bogactwo da mu nad wszystkimi przewagę, a ponieważ miał o wiele mniejsze znaczenie od Pompejusza i przypuszczał, że Cezar dojdzie do wielkiej potęgi, chciał ich obu wzajemnie sobie przeciwstawić, żeby żaden z nich do zbytniej potęgi nie doszedł, oczekując, że podczas gdy oni równymi siłami będą się zwalczać, on sam tymczasem będzie ciągnął korzyść z przyjaźni jednego i drugiego i dojdzie do większego poważania niż oni obaj. Tak więc i z takich powodów zawarli ci trzej mężowie przyjaźń i przysięgą ją utrwaliwszy, kierowali państwem według własnej woli; dawali sobie wzajemnie i przyjmowali, czego tylko pragnęli... Po ich porozumieniu pogrodzili się też najbliżsi ich zwolennicy i robili ze swej strony bezkarnie, co chcieli, w nich mając wzór we wszystkim... Uczciwie i bez względu na własna korzyść nikt wówczas nie zajmował się sprawami państwa oprócz Katona.? W 59r. Cezar został obok kandydata senatu wybrany na konsula. Przeprowadził na zgromadzeniu ludowym uchwałę potwierdzającą zarządzenia Pompejusza na Wschodzie oraz dalsza dotyczącą zaopatrzenia jego żołnierzy. Przeprowadził prawo lex Julia de repetundis nakładające surowe kary na namiestników przekraczających swoje uprawnienia finansowe w prowincjach co znacznie odciążyło wyzysk ludności prowincjonalnej. Dokonał również parcelacji domen państwowych w Kampanii na czym skorzystała biedota. Zarządził protokołowanie i zapisywanie sprawozdań z posiedzeń senatu i zgromadzeń ludowych. Na wniosek trybuna Publiusza Watyniusza Cezar po upływie kadencji konsula miał otrzymać w zarządzanie Galię przedalpejską wraz z Ilirą na pięć lat, oraz mógł zaciągnąć trzy legiony. Senat natomiast na wniosek Pompejusza dodał mu Galię Narbońska oraz czwarty legion. Po upływie Konsulatu Cezar pozostał w sąsiedztwie Rzymu. W tym czasie trybun Publiusz Klodiusz uaktywnił się ze swoim ruchem miejskiego plebsu. W okresie swojego trybunu przeprowadził on ustawe o bezpłatnym rozdawaniu zboża dla ludu rzymskiego co obciążyło bardzo skarb państwa i stało się obciążeniem dla ludności prowincjonalnej. Ważną jego ustawą była to mówiąca o zniesieniu obowiązku przestrzegani auspicjów, czyli interpretacji wróżb przez senat który posługiwał się nią kiedy potrzebował unieważnienia uchwał ludowych. Oskarżył też on Katona młodszego i Cycerona o skazanie obywateli rzymskich zamieszanych w spisek Katyliny, co spowodowało ucieczkę Cycerona z Rzymu z obawy o swoje życie oraz pod pretekstem przejęcia w zarząd Cypru usunięcia Katona. Posunięcie to nie spodobało się Pompejuszowi który odwołał wygnanie Cycerona. W podzięce otrzymał on nowe tytuły takie jak pieczę nad zaopatrzeniem Rzymu w zboże. Zbliżenie się Pompejusza do senatu było spowodowane sukcesami Cezara w Galii który podbił Belgię, Bretanię oraz Akwitanię(58-56r.). W 56r. w Luce odnowiono Triumwirat, który tym razem działał już otwarcie. Ustalił on że w roku 55 konsulat mają objąć Pompejusz i Krassus, po odbyciu Konsulatu Pompejusz miał otrzymać Hiszpanię Bliższą i Dalszą w zarządzanie na pięć lat, Krasus na pięć lat Syrię natomiast Cezar wciąż zarządzać Galicją. Po roku urzędowani Pompejusz pozostał w Rzymie, Krassus ruszył do Syrii z zamiarem podbicia państwa Partów. Jego wyprawa w 54r Stała się klęską legiony nie potrafiły podołać taktyce partów która używała konnicy, natomiast sam dowódca został zamordowany co równało się z końcem triumwiratu. Sytuacja w Rzymie była napięta, nieustające walki na ulicach Rzymu, co spowodowało ogłoszenie Pompejusza w 53r. jedynym konsulem który starał się wyeliminować Cezara uchwalając osobistą kandydaturę na konsula, oraz zrzeknięcia się prowincji i wojska co oznaczałoby schyłek Juliusza Cezara. W styczniu na fałszywą wieść o zbrojnym marszu Cezara na Rzym senat powierzył obronę republiki Pompejuszowi.
?(Na posiedzeniu senatu w początkach 49 r.) postawi (jeden z senatorów) wniosek. żeby Pompejusz wyruszył do swoich prowincji dla usunięcia powodu do wojny; zapewniał, że Cezar się obawia, iż Pompejusz dwa legiony, które mu wydarł, przeznacza na jego zgubę i dlatego zatrzymuje je pod Rzymem. Na to konsul Lentulus oświadczył, że wniosku tego nie podda nawet pod głosowanie... Wobec tego oświadczenia konsula, obawy przed wojskiem Pompejusza i groźbą jego przyjaciół wielu senatorów wbrew swojej woli, ale pod przymusem, poszło za wnioskiem Scypjona, aby Cezar rozpuścił wojsko do dnia oznaczonego, a jeśli tego nie zrobi, ma być uważany za wroga Rzeczy pospolitej. Założyli przeciw temu ?veto? trybunowie ludu M. Antonjusz i Kw. Kassjusz, ale natychmiast wytoczono kwestię, czy dopuszczony jest sprzeciw trybunów, padały ciężkie oświadczenia, im gwałtowniej i bezwzględniej kto mówił, tym więcej
chwalili go nieprzyjaciele Cezara.
Kiedy się senat rozwiązał wieczorem, wszyscy jego członkowie zostali zaproszeni przez Pompejusza. Ten wyraził im uznanie i utwierdził ich na przyszłość; powolnych ganił i podburzał. Wielu zewsząd z dawnych żołnierzy Pompejusza zostało powołanych do szeregów obietnicą nagród i stanowisk, przyzwano też wielu z 2 legjonów, które oddał Cezar; zaroiło się miasto...ściągnięto do senatu wszystkich przyjaciół konsulów, krewnych Pompejusza i tych, którzy od dawna utrzymywali nieprzyjazne stosunki z Cezarem, a ci głosami swojemu i tłumnemu zebraniem zastraszyli słabszych, umocnili wahających się, odebrali największej części senatorów możność wolnej decyzji. L. Piso , cenzor
i pretor L. Roscjusz, wyrazili gotowość wyjazdu do Cezara, aby go o tych wypadkach zawiadomić, żądali sześć dni zwłoki dla załatwienia tego. Niektórzy stawiali wniosek, aby wysłać jeszcze posłów do Cezara, którzy by mu przedstawili wolę senatu.
Oparto się jednak temu wszystkiemu, wszystkiemu sprzeciwiali się w swych mowach konsuli, Scypjon i Katon. Katonem powodowała dawna nienawiść do Cezara i rozgoryczenie, że przepadł przy wyborach na konsula, Lentulusem ogrom jego długów i nadzieja wojska, prowincji; chełpił się między swoimi, ze będzie drugim Sullą, że weźmie nieograniczoną władzę w swe ręce. Scypjona pociągała taż sama nadzieja prowincji i wojska, był przekonany, że ze względu na pokrewieństwo dzielić je będzie z Pompejuszem... Pompejusz sam podburzony przez nieprzyjaciół Cezara, ponieważ nie chciał by mu ktokolwiek dorównywał w godności, zerwał przyjazne stosunki z Cezarem i połączył się ze wspólnymi nieprzyjaciółmi, których największą część sam przysporzył Cezarowi w owym czasie, kiedy był jego zięciem. Równocześnie obawiając się niesławy, że dwa legiony, zamiast wysłać do Azji i Syrii, użył dla podniesienia swojej potęgi i panowania, starał się doprowadzić do wojny.
Z tego powodu działano we wszystkim porywczo i w zupełnym zamieszaniu. Ani krewnym Cezara nie dano czasu, by go zawiadomić, ani trybunom ludu nie powalono uchylić się od niebezpieczeństwa...ale zmuszono ich już siódmego dnia myśleć o swym ocaleniu... Powzięto ową uchwałę senatu stosowaną tylko w najgroźniejszej sytuacji; Niechaj konsulowie, pretorowie, trybunowie ludu i prokonsulowie znajdujący się w pobliżu miasta dają baczenie, aby Rzecz pospolita żadnej nie poniosła szkody. Spisano te uchwały 6 stycznia... Trybunowie ludu uciekli zaraz z miasta i podążyli do Cezara, który wówczas bawił w Rawennie i oczekiwał odpowiedzi na swe bardzo skromne żądania. W najbliższych dniach... w całej Italii zarządzono pobór wojskowy, nakazano dostawienie broni, zażądano od miast sum pieniężnych i ze świątyń je zabierano, naruszono wszystkie boskie i ludzkie prawa. Dowiedziawszy się o tym Cezar, przemówił do żołnierzy... a zapewniwszy sobie życzliwość wojska, ruszył z jednym legionem na Ariminium i zastał tam trybunów ludowych, którzy do niego uciekli; równocześnie wezwał resztę legionów z leży zimowych i kazał im ciągnąć za sobą. M. Antonjusza z 5 kohortami wysmal do Arrecjum, sam z 2 kohortami zatrzymał się w Ariminium i zarządził tam pobór wojskowy, pojedynczymi kohortami zajął Pisaurum, Fanum i Ankonę.
Kiedy o tym doniesiono do Rzymu, tak wielki strach padł nagle, że konsul Lentulus... uciekł natychmiast z miasta, za nim poszedł jego kolega Marcellus i przeważna część urzędników. Gn. Pompejusz dzień przedtem wyruszyli z Rzymu do legionów otrzymanych od Cezara, które rozmieścił na leże zimowe w Apulii. Pobór wojskowy w stolicy przerwano; z tej strony Kapui nikt nie czuł się bezpieczny. Dopiero w Kapui się zatrzymywali i zbierali.?

?(Po bitwie pod Farsalos uszedł Pompejusz do Larissy). Z Larissy równie pospiesznie popędził ku morzu i wsiadł na mały statek, poczym napotkawszy przepływający okręt, popłynął na Mitylene. Zabrał stąd żonę Kornelję i z 4 trój-wiosłowcami, które przybyły do niego z Rodos i Tyru... popłynął ku wschodowi, zdążając do króla Partów, przy którego pomocy spodziewał się podjąć walkę. Krył jednak swój zamiar, aż dopiero kolo Cylicji z ciężkim sercem wyjawił go przyjaciołom. Ci wzywali go, by się strzegł przed królem partyjskim zaczepionym niedawno przez Krassusa i pysznym jeszcze z powodu jego zniszczenia...; radzili mu jechać do Egiptu, który był niedaleko i przedstawiał wielkie państwo, a nadto i bogate, zasobne w okręty, zboże i pieniądze; królowie zaś jego, chociaż w chłopięcym wieku, po ojcu byli przyjaciółmi Pomejusza. Wobec tego popłynął
więc Pompejusz do Egiptu.
W Egipcie właśnie wypędzona została Kleopatra, która panowała wspólnie z bratem i około granicy Syrji gromadziła wojsko; brat jej Ptolemeusz dla przeszkodzenia napadowi Kleopatry, rozłożył się obozem koło góry Kassjum. Jakoż zrządzeniem losu wiatry tutaj właśnie przyniosły Pompejusza. Zobaczywszy na ladzie wiele wojska, zatrzymał swe okręty. Przypuszczając, jak było w istocie, że jest tam król, wysłał ludzi, którzy by donieśli o jego przybyciu i odwołali się do przyjaźni, jaka go łączyła z ojcem króla. Ten miał wówczas zaledwie 13 lat, opiekunami jego byli Achillas, dowodzący wojskiem, i Potejnos eunuch, zarządzający finansami. Ci złożyli radę w sprawie Pompejusza. Obecny na niej retor Teodotos z Samos, nauczyciel chłopca, podał niegodziwą radę, by zabić podstępnie Pompejusza dla zjednania sobie Cezara. Przyjęto jego zdanie i wysalano po Pompejusza mamą łódź pod pozorem, że morze jest płytkie i niedostępne dla wielkich okrętów. Do łodzi wsiadło kilku ludzi ze służby królewskiej i Rzymianin Sempronjusz,
który służył wojskowo u króla, a dawniej wojował pod Pompejuszem. Ten zaniósł Pompejuszowi powitanie od króla i poprosił go, aby z nim popłynął do chłopięcego przyjaciela. Równocześnie całe wojsko ustawiło się w szeregach wzdłuż wybrzeża, niejako na część Pompejusza, w środku widoczny był król, odziany w płaszcz purpurowy.
Pompejusz miał wątpliwość, patrząc na wojsko uszykowane i tę łódź marną, widząc, że nie przybył sam król, ani też nie przysłał nikogo ze znacznych. Mimo to powtarzając do siebie wiersz Sofoklesa: ?Kto do tyrana przybywa, jego jest niewolnikiem, choćby jako wolny poszedł?, wsiadł do łodzi. Ponieważ w czasie przeprawy wszyscy milczeli, jeszcze więcej wzmogli się jego podejrzenie. Zwróciwszy się więc do Sempronjusza, w którym może istotnie poznał Rzymianina i jednego ze swoich dawnych żołnierzy, lub też tylko przypuszczał, ponieważ on jeden stał według przepisów wojskowej karności, nie pozwalających siedzieć wobec wodza, zapytał: ?Czy ja cię nie znam, towarzyszu
broni?? Ten skinął zaraz głową w odpowiedzi, a gdy się Pompejusz odwrócił, pierwszy żądał mu cios, za nim inni. Żona Pompejusza i przyjaciele, widząc to z daleka, podnieśli okrzyk boleści i ręce wznosząc do bogów, o pomstę prosili za unieważnienie układu. Następnie czym prędzej odpłynęli z nieprzyjacielskiego wybrzeża.
Głowę Pompejusza odcięli siepacze Potejnosa, zachowując ją dla Cezara... resztę ciała pogrzebał ktoś w piasku i wzniósł skromny pomnik.?
W 48r. Zwolennicy Cezara wybrali go na dyktatora, w 46r. przedłużyli jego kadencję na 10lat aby następnie w 44r uczynić ją dożywotnią.
?Na podstawie uchwały senatu nosił Cezar podczas wszystkich uroczystości szaty triumfalne, nadto stale i wszędzie zdobił głowę wieńcem wawrzynowym. Nosił tytuł imperatora już nie w starem tylko znaczeniu... ale nadano mu go wówczas jemu pierwszemu i po raz pierwszy raz na zawsze, jakby jakie imię, tak jak go jeszcze i teraz noszą władcy. Posunięto się do tego stopnia pochlebstwa, że przyznano uchwalą ten tytuł dzieciom jego i potomkom, chociaż nie miał wcale dzieci i był już stary. Stąd określenie to podobnie jak i nazwa Cezar, przeszło na wszystkich późniejszych cesarzy, jako cecha nieograniczonej władzy. Powzięli inne jeszcze uchwały, w których wprost jedynowładcą go mianowali. Oddano mu wybór urzędników nawet tych, których lud wybierał i wybrano go konsulem na lat 10 podobnie jak przedtem dyktatorem. On jedynie miał zarządzać skarbem państwowym, a nikt zresztą inny, chyba że on to komuś zlecił.
Ponieważ Cezar nie przyjął prawa mianowania urzędników, byli oni według starego zwyczaju wybierani pozornie przez lud, w istocie jednak byli wyznaczani przez niego , namiestnicy byli wysyłani do prowincji bez losowania. Liczba innych urzędników pozostała taka jak poprzednio, tylko pretorów wybierano teraz 14, a kwestorów 40. Zrobił to dlatego, ponieważ wielu wiele obiecał a nie miał innego sposobu ich zadowolić. Wielu ponadto do senatu wprowadził, nie zważając wcale, czy ktoś był żołnierzem lub synem wyzwoleńca, tak ze ogólna liczba członków senatu doszła do 900.
Prócz tego wydawał różne prawa i przesunął dalej sakralna granicę miasta, czyli tzw. pomoerium. Działalność jego zatem wydawała się pod pewnym względem podobna do Sulli. przez to jednak, że nie prześladował przeciwników, którzy wojnę przeżyli, lecz zapewnił im bezkarność... a nawet dopuścił ich do urzędów, wdowom po poległych oddal posagi, a dzieciom zwrócił część majątku ojcowskiego, działał w chlubnym przeciwieństwie do krwiożerczości Sulli. Zyskał też sławę przez to, że kazał odbudować Kartaginę i Korynt. Odbudował również wiele innych miast w Italii i poza Italią, niektóre nawet świeżo założył.
Uporządkował również kalendarz, który z winy pontyfików skutkiem dowolności we wtrącaniu miesięcy przestępnych znalazł się w takim zamieszaniu, że ani uroczystości żniw nie przypadają na lata, ani święto winobrania na jesień; przystosował rok
do obiegu słońca, tak że liczył 365 dni, a co 4 lata dodawano dzień jeden; natomiast miesiąc przestępny został zniesiony. Aby zaś na przyszłość od najbliższego l -go stulecia kalendarz ściśle się godził z porami roku, wtrącił między listopadem a grudniem 2 miesiące, tak że rok ten, w którym przeprowadzono te zarządzenia, liczył 15 miesięcy
wraz miesiącem przestępnym, który według starego zwyczaju przypadł właśnie na ten rok.?
Znacznie zmniejszył też liczbę osób uprawnionych do otrzymania zaopatrzenia ze skarbu państwa z 320 tysięcy do 150, obawiając się o swoje życie ograniczył swobody zrzeszania się obywateli w związki zawodowe, rozpoczął akcję kolonizacyjna w Italii i prowincjach, namiestnictwo w prowincjach miał pełnić po zakończeniu urzędu w Rzymie konsul na okres dwóch lat a pretor na okres jednego roku. Cezar mianował sobie nadzwyczajne urzędy takie jak naczelna komenda wojskowa, dziedziczny tytuł imperatora, prawo wysuwania kandydatów na urzędy, oddawano mu również hołdy jako bogu co sprawiło mu wrogów. Wystawił tez lud na próbę delikatnie sugerując im aby ogłosili go monarcha kiedy zobaczył niechęci w mianowaniu go wyrzekł się tytułu pomimo tego iż do tego dążył. Doprowadziło to do uknucia przez grupę senatorów spisku mającego na celu zamordowanie Cezara i przywrócenie republiki. Zamachu dokonano w senacie 15 marca 44r. w dzień id marcowych.
Wśród spiskowców znajdowali się Decimus Juliusz, Brutus, Marek Juliusz Brutus oraz Gajusz Kasjusz Longinus. Spiskowcy popełnili błąd w obalaniu Cezara nie posiadali oni żadnego programu politycznego, liczyli na ślepy los zdarzeń, co wykorzystał konsul Marek Antoniusz który odczytał testament Cezara. ?Otwarto następnie testament Cezara, w którym adoptował Gajusza Oktawiusza, wnuka swojej siostry Julji... Ojciec jego G. Oktawiusz pochodził, choć nie z patrycjuszowskiej, to jednak nader świetnej rodziny rycerskiej. Wybrany pretorem na pierwszym miejscu miedzy najwybitniejszymi mężami... ożenił się z Acją (Attia) córką Julji, po roku pretury otrzymał losem prowincję Macedonię, lecz kiedy wracał, by się ubiegać o konsulat, umarł, pozostawiwszy małoletniego syna. Tego wychowanego u ojczyma Filipa
G. Cezar, brat jego babki, umiłował jak swego syna, a kiedy miał lat 18. wziął ze sobą do Hiszpanii (w r. 45) i mimo chłopięcego wieku zaszczycił udzieleniem godności kapłańskiej pontyfika. Po ukończeniu wojen domowych dla wykształcenia w sztukach wyzwolonych wysłał młodzieńca niepospolitych zdolności na naukę do Apollonji, zamierzając
wkrótce wziąć go ze sobą na wojnę z Getami, a potem z Partami. Kiedy temu doniesiona o śmierci wuja... podążył. pospiesznie do Rzymu i w Brundyzjum dowiedział się szczegółów zabójstwa, jako też testamentu.
Licząc zaledwie 19 lat Oktawiusz przyjął spadek i spłacił legaty poświęcając osobisty majątek, oraz zaczął na własną rękę od werbunku wojska., wspierał go Cyceron niechętnie nastawiony do Antoniusza. Widząc jak słabe jest znaczenie senatu zażądał od senatu konsulatu po uzyskaniu odmowy zajął bez walki Rzym i sam się ogłosił konsulem. W 43r pod naciskiem wojsk którzy nie chcieli wojny domowej doszło do porozumienia pomiędzy Oktawianem Antoniuszem i popierającym Antoniusza Lepidusem. Na mocy porozumienia podzielili imperium poprzez siebie. Antoniusz otrzymał Galię Przedalpejską i Zaalpejska, Lepidus Galię Narbońska oraz obie Hiszpanie, Oktawianowi przydzielono Afrykę. Tymczasem wrogowie Triumwiratu Brutus i Kasjusz sprzymierzeni z Sykstusem Pompejuszem przerwali dostawy zbóż z Afryki powodując głód i wzrost ceny na zboże w Rzymie. W 42r. połączone siły Oktawiana i Antoniusza rozgromiły Antytriumwiratów pod Filippi których wodzowie popełnili samobójstwo. Dokonano po tym nowego podziału, Oktawian otrzymał część Lepidusa który otrzymał w zamian Afrykę a Antoniusz udał się na wschód, aby zaspokoić żądania żołnierzy, Oktawian natomiast miał zdobyć w Italii ziemię dla weteranów. Oktawian znalazł wiele problemów, podsycana ludność przez zwolenników Antoniusza mogła skończyć się dla Oktawiana tragicznie który musiał wysiedlić 18 miast ale w końcu przełamał trudności gdyż Antoniusz nie poczynił żadnego kroku. W 41r brat Antoniusza wzniecił wojnę przeciwko Oktawianowi, którą w 40r. zwycięsko zakończył Oktawianw oblegając Peruzjię w Etrurii, opanował też Galickie prowincje Antoniusza. Widząc poczynania Oktawiana Antoniusz wraz z Sekastusem Pompejuszem chciał ruszyć zbrojnie na Italię lecz doprowadzono do ich pogodzenia. W 40r. przyznano Oktawianowi zachód, Antoniusz wschód, Lepidus Afryka, natomiast Italia miała pozostać dobrem 3 triumwirów z którego i tak korzystał tylko Oktawian. Aby pomieszczać szyki Oktawianowi Antoniusz uznał w posiadaniu Pompejusza Sycylii Sardynii i Korsyki., lecz pomimo temu Oktawian odniósł nad nim zwycięstwo, odstawił Lepidusa który nie odgrywał już żadnej roli politycznej oraz coraz bardziej dążył do pokonania Antoniusza. W tym Celu zastosował on propagandę iż Antoniusz w swoim testamencie zapisał wschodnie prowincje Kleopatrze, co wzburzyło całą Italią. Antoniusz chciał zaatakować pierwszy lecz ubiegł go Oktawian zamykając jego flotę w zatoce w 31r. pod Akcjum. Antoniusz zbiegł za Kleopatrą do Egiptu gdzie oboje popełnili samobójstwo. Pozostałe wojska Antoniusza przyłączyły się do Oktawiana i ruszyła na Egipt który w 30r. stał się wyłączna dziedziczną własnością Oktawiana.
W 28r. otrzymał Oktawian tytuł honorowego obywatela od czego nazwano potem system tych rządów pryncypatem, w 27r. zrezygnował ze wszystkich tytułów senatu aby zachować pozory republiki po czym otrzymał urząd prokonsula który dawał mu komendę nad wojskami, jego władza wzrosła kiedy senat nadał mu przydomek Augusta ? Boskiego.


Bibliografia

Wolski J. Historia powszechna Starożytność 2007 ss 368-384
Sallustjusz, Spisek Katyliny. 5. 1 - 7; 14, 1 - 4; 16. 11 - 5; 21, 2.
Liwjusz, Per. 102.
Wellejusz Paterkulus II, 34, 3-4; 35. 4.
Wellejusz Paterkulus II, 41.
Wellejusz Paterkulus II. 40.
Wellejusz Paterkulus II 59
Kassjusz Dion. XXXVII 54. 3
Cezar, Wojna domowa. I, 2-14
Kassjusz Dian. XLIII, 43, 1; 44. 2-3; 45, 1-2; 47. 1-3; 50, 1-3