Sarmatyzm

Sarmatyzm - stanowi jedno z najbardziej złożonych pojęć z zakresu dziejów kultury dawnej Polski. Odnosi się go do zespołu zjawisk obyczajowych oraz duchowej i umysłowej kultury Rzeczypospolitej szlacheckiej od schyłku XVI w. aż po czasy rozbiorów Polski, a nawet poza nie. Określenie sarmatyzmu wprowadzili do literatury po raz pierwszy dopiero w dobie Oświecenia publicyści skupieni wokół czasopisma "Monitor".Określenie to nosiło wówczas charakter wyraźnie negatywny, było terminem oznaczającym zespół cech wstecznych i konserwatywnych. Pisarzy późniejszych, szczególnie doby romantyzmu urzekła znowu barwność i bujność obyczajowości sarmackiej, będącej dla nich symbolem minionej przeszłości.

Opierając się na XVI- wiecznych historykach twierdzono, że szlachta polska wywodzi się od starożytnych Sarmatów spokrewnionych z rodem walecznych Scytów - jeźdźców zbrojnych w łuki i miecze. Legenda głosi, że jedno z ich plemion przywędrowało z okolic Morza Czarnego nad Wisłę, założyło tu swoje osady, zdominowało tubylców i dało początek polskiemu rycerstwu, z którego z czasem ukształtowała się warstwa szlachecka. Od nazwy starożytnego plemienia obszarowi dawnej Rzeczypospolitej, poszerzonej o znaczne wpływy na kresach wschodnich nadano miano Sarmacji. Ten rodowód szlachta polska przyjęła z entuzjazmem. Dodawał blichtru, usprawiedliwiał jej nieograniczoną wolność osobistą, przyznawał wyjątkowy status w państwie. Ideologia sarmatyzmu zdominowała przeróżne sfery życia: politykę, kulturę, umysłowość i obyczajowość. Rozszerzała się powierzchowna, bogata w barok. rytuały religijność, umacniało przekonanie o roli Polski jako "przedmurza chrześcijaństwa"; niechęć do cudzoziemców znalazła uzasadnienie ideologiczne � konieczność odcięcia się od Europy, w której zdradzano ideały wolności rycerskiej (obawa przed absolutyzmem i tyranią dominującą w ustrojach krajów sąsiadujących). Idealizując swojskość sięgano do folkloru, czyniono starania o zbliżenie kultury i obyczajowości szlacheckiej i chłopskiej. W piśmiennictwie pojawiły się przekonania, że Sarmaci to naród wybrany (podobnie jak Żydzi w Starym Testamencie), że ich ustrój jest kreowany przez Boga, a więc najlepszy i nienaruszalny (stąd megalomania i samouwielbienie), że przeciwstawiana wzorom obcym prostota rodzimych obyczajów to narodowy klejnot. Konserwatywna w intencji pochwała tradycyjnej prostoty miała bogatą dokumentację w literaturze ziemiańskiej (m.in. J. Paska i W. Potockiego ) w autoportretach przekazywanych także jako wzór zachowań w rozwijającym się wówczas pamiętnikarstwie, w surowych portretach szlacheckich (m.in. portrety trumienne), w upowszechnianych również przez literaturę ("zabawy orackie") wzorach obyczajów, rozrywek, zabaw, życia towarzyskiego. Teoria sarmacka w XVI w. pełniła nadto wielorakie funkcje polityczne: była legendarną motywacją praw Polski do mocarstwowości i niezależności, zwracała uwagę w kierunku przyjętej przez Jagiellonów wschodniej polityki i ekspansji państwa, uzasadniała wreszcie już dokonany związek Królestwa Polskiego i Wielkiego Księstwa Litewskiego, zespolonych definitywnie aktem unii z r. 1569 w jednolity organizm, zwany później Rzeczpospolitą Obojga Narodów (choć w istocie narodów tych było więcej, a w Wielkim Księstwie Litewskim żywioł ruski górował zdecydowanie nad litewskim). W zakresie ideologii społecznej mit sarmacki budził ducha rycerskiego, wcielał ideały energii i męstwa oraz w szczególny sposób podkreślał odrębność narodową przez swoistą egzotykę surowego obyczaju, prostoty, a nawet i pewnego okrucieństwa barbarzyńskiego ludu konnych wojowników.

Początkowo pojęcie sarmatyzmu miało jak najbardziej pozytywny wydźwięk. Utożsamiano je z zespołem największych cnót rycerskich, takich jak:


Z rejestru wymienionych zalet wynika, że ideologia sarmatyzmu opierała się na bardzo szlachetnych i wzniosłych założeniach. Niestety, ich realizacja pozostawiała wiele do życzenia. Szlachta polska nie potrafiła właściwie wyważyć proporcji, zachować umiaru, kult cnót rycerskich przyjął w rezultacie najbardziej skrajne formy. Wartości przestały być w obiektywnym rozumieniu walorami, nabrały cech największych przywar i ułomności ludzkiego charakteru.

Wypaczenie wzniosłych ideałów sarmatyzmu spowodowało tym samym zmianę znaczenia terminu. Począwszy od Oświecenia pojęcie sarmatyzmu nabrało negatywnego wydźwięku. Odnosiło się nie do zespołu cnót rycerskich lecz oznaczało kult narodowych wad, jak: megalomania, egoizm stanowy, zacofanie, konserwatyzm, ksenofobia narodowa, fanatyzm, warcholstwo, pieniactwo, awanturnictwo, rubaszność, krewkość.