Konstytucja 3 maja

3 maja 1791 roku uchwalono pierwszą w Europie i drugą na świecie - po Stanach Zjednoczonych - ustawę zasadniczą. Jej autorami byli: król Stanisław August Poniatowski, Hugo Kołłątaj, Ignacy Potocki, Stanisław Małachowski. Ostateczną redakcję Konstytucji historycy przypisują księdzu Kołłątajowi. Ustawa powstawała w czasach, gdy wydawało się, że Polska jest już na dnie upadku, po pierwszym zaborze, w sytuacji osłabienia władzy. Z perspektywy czasu można też powiedzieć, że samo jej uchwalenie nie przyniosło I Rzeczpospolitej wymiernych korzyści - Konstytucja obowiązywała raptem kilka lat. Jednak jej znaczenie symboliczne a także wpływ na kolejne akty prawne tworzone przez władze niepodległej Polski zarówno w okresie II jak i III Rzeczpospolitej jest nie do przecenienia.
Centralizowała ona kraj, znosząc odrębność państwową między połączoną Koroną a Litwą i wprowadzając jednolity rząd, skarb oraz wojsko. Wprowadziła także trójpodział władzy. Utrzymała poddaństwo ale jednocześnie pozbawiła szlachtę prawa najwyższej zwierzchności wobec poddanych, którzy od tej pory podlegali przede wszystkim prawu prawa oraz opiece rządu krajowego. Skutkowało to między innymi tym, że umowy chłopów z dziedzicami o zamianę pańszczyzny na czynsz teraz nie mogły zostać unieważniane przez szlachtę.
Dokładnie określono również rolę i sposób funkcjonowania Sejmu. Parlament ma się składać z dwu izb - poselskiej liczącej 204 posłów wybieranych na sejmikach oraz Senatu, którego rola została znacznie zmniejszona w stosunku do wcześniejszych uprawnień. W ławach rządowych w izbie poselskiej mieli ponadto zasiadać plenipotenci miast w liczbie 24, wybierani przez zgromadzenie miejskie wydziałowe. Zniesiono "liberum veto" - decyzje miały zapadać większością głosów. Nad wykonywaniem ustaw i uchwał sejmowych, jak i nad całością spraw kraju, czuwał marszałek sejmu. Funkcję tę miał on sprawować aż do zebrania się następnego sejmu prawodawczego. Kadencje obu izb wynosiły 2 lata.
Władzę wykonawczą powierzono Straży Praw, w skład której weszli król, prymas i 5 ministrów. Straż Praw przejmowała nadzór nad wszystkimi urzędami za pośrednictwem komisji wielkich: Wojska, Skarbu, Policji, Edukacji Narodowej. Nowością była odpowiedzialność członków rządu przed Sejmem. Oddzielono władzę sądowniczą od ustawodawczej (Sejmu) i wykonawczej (króla), powierzając ją oddzielnym instytucjom - sądom. Powstał też sąd sejmowy, którego zadaniem było rozpatrywanie spraw przeciwko narodowi i królowi. Konstytucja 3 maja znosiła obieralność króla. Rzeczpospolita miała zostać monarchią dziedziczną i tylko w razie wymarcia całej rodziny królewskiej szlachta miała wybierać nowego władcę i ojca nowej dynastii.
Rocznicę uchwalenia konstytucji 3 Maja zaczęto pochodzić jako święto narodowe od 1919 roku. Również po II wojnie światowej w 1946 roku celebrowano rocznicę uchwalenia konstytucji majowej, jednak później władze komunistyczne zakazały jakichkolwiek prób obchodzenia rocznicy. Bardzo dbano zwłaszcza o to, aby najpóźniej następnego dnia po Święcie Pracy flagi narodowe zostały usunięte z budynków użyteczności publicznej oraz domów prywatnych – za pozostawienie flagi groziły surowe kary.
W 1990 roku Sejm przywrócił 3 maja jako święto narodowe. Rocznica uchwalenia Konstytucji 3 Maja należy, obok 11 listopada, do najlepiej rozpoznawanych przez Polaków dat związanych z polską państwowością.