Hodowla roślin

HODOWLA ROŚLIN jest to nauka o ulepszaniu dziedzicznych cech roślin uprawnych oraz działalność praktyczna zmierzająca do wytworzenia lepszych jakościowo odmian. W odróżnieniu od innych nauk o roślinach, zmierzających do zwiększenia plonów przez stworzenie odpowiednich warunków środowiska, hodowla roślin dąży do tego celu przez zmiany samych roślin i dostosowanie ich do istniejących warunków środowiska. Ulepszaniem roślin, nie opartym na podstawach naukowych, zajmowano się już w czasach najdawniejszych. Przełomowym momentem w rozwoju hodowli roślin było wprowadzenie wyboru roślin na podstawie wartości ich potomstwa, pozwalającego na oddzielenie dziedzicznych cech roślin od wpływu środowiska. Szybki rozwój hodowli roślin nastąpił na przeł. XIX i XX w. Współczesna hodowla roślin opiera się na znajomości praw genetyki i korzysta z innych nauk, jak fizjologia roślin, cytologia, biochemia, fitopatologia, czy biometria.


ODPORNOŚĆ ROŚLIN, czyli właściwość organizmu roślinnego umożliwiająca jego przetrwanie w stresowych warunkach środowiska, jest wynikiem:
1) właściwości tkanek i komórek, które decydują o podatności lub wytrzymałości osobnika na działanie stresu;
2) zdolności do reperacji powstałych uszkodzeń;
3) zdolności do adaptacji.
Odporność roślin na określony czynnik stresowy jest zwykle cechą uwarunkowaną wieloma genami, ale może też być cechą monogeniczną. Ekspresja genów odpowiedzialnych za odporność roślin zależy od czynnika środowiskowego i od pewnych substancji chemicznych (np. niektórych fitohormonów). Odporność roślin na czynniki abiotyczne to odporność polegająca na zdolności organizmu do unikania czynnika stresotwórczego (przystosowania rozwojowe lub strukturalne) oraz odporność związaną z tolerowaniem czynnika lub jego skutków w komórkach i tkankach. Odporność roślin na choroby to: odporność roślin wrodzona bierna (aksenia) uwarunkowana budową histologiczną oraz biochemiczna i fizjologiczna, właściwościami rośliny, odporność roślin wrodzona czynna (obronność), czyli zdolność do reakcji obronnej przy wnikaniu lub rozprzestrzenianiu się czynnika chorobotwórczego (np. wytwarzanie gum, warstwy korka itp.), oraz odporność roślin nabyta, powstała w wyniku przebycia choroby. U roślin można wytworzyć odporność przez wprowadzenie do nich substancji chemicznych, np. niektórych aminokwasów lub regulatorów wzrostu. W rozwijającej się, o dużym praktycznym znaczeniu, hodowli odmian odpornych wykorzystującej zarówno bierną, jak i czynną odporność roślin, stosuje się różne metody hodowlane, m.in. selekcję z dużej populacji, krzyżowanie wsteczne, hodowlę rodowodową, selekcję czystych linii, selekcję masową i cykliczną, hodowlę tkanek i komórek in vitro.


STACJA HODOWLI ROŚLIN (SHR)- specjalistyczne gospodarstwo rolne, którego zadaniem jest wytwarzanie nowych odmian roślin uprawnych lub prowadzenie hodowli zachowawczej odmian już istniejących, polegającej na utrzymywaniu właściwych dla tych odmian cech i produkowaniu elitarnego materiału siewnego lub szkółkarskiego do dalszego rozmnażania.


KRZYŻOWANIE ROŚLIN, w hodowli roślin jest uzyskiwaniem mieszańców o pożądanych cechach (np. wysoka plenność, odporność na choroby) w wyniku zapylania kontrolowanego wybranych roślin lub swobodnego zapylania po wysiewie, zmieszanych nasion różnych form, np. żyta. U niektórych uprawnych roślin obcopylnych, np. kukurydzy, krzyżuje się homozygotyczne linie wsobne w celu otrzymania wartościowego potomstwa pierwszego pokolenia, tzw. mieszańców pojedynczych, lub mieszańców podwójnych w przypadku krzyżowania mieszańców pojedynczych. Krzyżowanie form stosunkowo odległych stosuje się w celu otrzymania poliploidów.


LECZNICZE ROŚLINY, liczne gatunki roślin, zaliczane do różnych grup systematycznych i występujące we wszystkich szerokościach geograficznych, od prawieków stosowane w lecznictwie. Najczęściej są to lądowe rośliny kwiatowe, pozyskiwane zarówno ze stanowisk naturalnych, jak i z upraw. Do połowy XIX w. (Gdy zaczęto stosować syntetyczne leki chemiczne) leki pochodzenia roślinnego były niemal wyłącznym środkiem walki z chorobami. Rośliny są ponadto źródłem ważnych składników pokarmowych, których brak bywa często przyczyną zaburzeń w odżywianiu i przemianie materii (choroby przewodu pokarmowego, serca, nerwice itp.). O wartości leczniczych surowców roślinnych decydują zawarte w nich substancje czynne o różnej budowie chemicznej i działaniu fizjologicznym. Występują one w zespołach, co sprzyja wielostronnemu zastosowaniu. Do roślin leczniczych zalicza się z flory światowej ok. 16 tysięcy gatunków. Wykorzystuje się różne ich organy: łodygi, liście, korzenie, kłącza, kwiaty, owoce, nasiona itp. Obecnie stosuje się w medycynie ok. 1000 gatunków roślin naczyniowych, oraz stale zwiększającą się liczbę gatunków grzybów produkujących antybiotyki. Ze względu na zubożenie i ochronę środowiska naturalnego coraz więcej roślin leczniczych pochodzi z upraw (obecnie w Polsce z upraw otrzymuje się ok. 60 gatunków, a ze zbiorów ze stanowisk naturalnych ok. 100 gatunków roślin na ogólną liczbę ok. 2000 gatunków występujących w znacznych ilościach na terenie kraju). Coraz większe znaczenie ma hodowla, dostarczająca odmian roślin leczniczych otrzymywanych drogą selekcji roślin, uzyskiwanie nowych odmian oraz aklimatyzacja gatunków pochodzących z innych stref klimatycznych. Nadzieją na zwiększenie zasobów roślin leczniczych są próby hodowli tkankowych, dające tkanki roślinne o dużej zawartości ciał czynnych farmakologicznie.