Rzeki i ich znaczenie w krajobrazie

Ogólnym określeniem powierzchniowych wód płynących w formie skoncentrowanej pod wpływem siły ciężkości korytem naturalnym lub sztucznym, o określonym obszarze zasilania są cieki. Do cieków naturalnych zaliczamy: strugi, strumyki, potoki oraz rzeki.

Każdy ciek ma określony obszar zasilania (powierzchniowy i podziemny), ograniczony działem wodnym (tj. linią rozdzielającą kierunki odpływu wód do różnych cieków), czyli dorzecze. Rzeka jest takim naturalnym ciekiem, który powstał z połączenia potoków (strumieni, strug) lub wypływa z czoła lodowca, jeziora, źródła (wywierzyska), rzadziej z obszaru zabagnionego; jest zasilany powierzchniowo i podziemnie wodą z opadów spadłych w jego dorzeczu. Ma ukształtowane w wyniku działania jego siły erozyjnej koryto, którym płynie pod wpływem siły grawitacyjnej.

Obszar Polski leży niemal w całości (99,7%) w zlewisku Morza Bałtyckiego, głównie w dorzeczach dwóch rzek - Wisły i Odry. Do Bałtyku uchodzą także rzeki odwadniające polskie pojezierza: Rega, Parsęta, Wieprza, Słupia, Łupawa, Łeba, Reda, Pasłęka, Bauda (bezpośrednio) oraz Łyna i Węgorapa leżące w dorzeczu Pregoły, a także Czarna Hańcza i Szeszupa należące do dorzecza Niemna. Niewielki fragment Południowo-Zachodniej Polski (0,08% jej powierzchni) znajduje się w zlewisku M. Północnego; są to obszary drenowane przez Izerę i Orlicę leżące w dorzeczu Łaby. Na południu i południowym wschodie Polski też niewielkie obszary są odwadniane do M. Czarnego (0,20% pow. Polski) za pośrednictwem Dunaju (do jego dorzecza należy Orawa) i Dniestru (w skład jego dorzecza wchodzi Strwiąż, którego górny bieg leży w granicach Polski).

W górach i na wyżynach układ sieci rzecznej nawiązuje na ogół do struktury geologicznej, a zwłaszcza do przebiegu głównych form ukształtowania powierzchni oraz odporności skał. Na nizinach układ sieci rzecznej wiąże się z historią plejstoceńskich zlodowaceń, gdy podczas glacjałów dominował równoleżnikowy system odpływu skierowany ku M. Północnemu. Świadectwem tego są pradoliny: Wieprza i Krzny, wrocławsko-magdeburska, warszawsko-berlińska, Noteci i Warty, czy pradoliny pomorskie. W okresie polodowcowym powstały dolne biegi Wisły i Odry, oraz doliny rzek uchodzących do Bałtyku.

Złożona geneza sieci rzecznej Polski, wykorzystywanie przez rzeki odcinków pradolin pochylonych ku zachodowi oraz odcinków dolin o przebiegu południkowym pochylonych ku północy sprawiają, że główne polskie rzeki mają łamany przebieg i rozwinęły swe dorzecza asymetrycznie, z przewagą dopływów prawych.

Taki układ sieci rzecznej, w połączeniu z niskimi działami wodnymi, stwarza korzystne warunki do budowy kanałów łączących systemy rzeczne.

Ustrój wodny polskich rzek wynika z cech klimatu. Na ogół rzeki te mają ustrój złożony, śnieżno-deszczowy z dwoma okresami wezbrań, wiosennym spowodowanym roztopami i letnim, wywołanym obfitymi opadami. Niskie stany wód (niżówki) są obserwowane w całej Polsce jesienią.

Niekiedy wezbrania przybierają rozmiary powodzi; zwłaszcza gwałtowny charakter wezbrań cechuje rzeki karpackie. Głównymi sposobami na zmniejszenie fali wezbraniowej są: budowa zbiorników retencyjnych na rzekach, racjonalne zagospodarowanie dolin rzecznych, a także całych dorzeczy.

Profil podłużny rzeki rzadko odznacza się harmonijnym kształtem. Składa się on z odcinków o różnym nachyleniu i różnej długości, a nierzadko występują w nim gwałtowne załamania w postaci progów i wodospadów, które są szczególnie częste w górnym biegu rzeki.

Rzeki zasilane są przez wody podziemne, deszczowe i roztopowe. Ze względu na czas istnienia dzielimy je na:
- stałe - zasilanie w określonych porach roku, np. w okresie deszczowym, ale płynące cały rok
- okresowe - płynące regularnie w porze deszczowej, wysychające w porze suchej, w Polsce raczej nie występujące ze względu na strefę klimatyczną w jakiej mieszkamy.

W obrębie rzek wyróżnić można trzy odcinki:
- górny - jest tu największy, niezrównoważony spadek rzeczny, z tego powodu rzeka może transportować znaczne ilości materiału, pochodzącego ze zboczy koryta, w czasie transportu ma miejsce erozja denna, wgłębna, która żłobi dno, prowadząc do powstania wąskich i stromościennych dolin ,w których rzeka często zajmuje całe dno, erozja ta szybciej postępuję w skałach miękkich i luźnych, skały twarde tworzą progi w dnie, a na rzece powstaje bystrzyca lub wodospady, rzeka dążąc do wyrównania spadku niszczy te progi wskutek erozji wstecznej ( spadająca z duża energią woda podcina próg u podstawy, a skała powyżej ulega skruszeniu, przez co próg się cofa), erozja wsteczna rozwija się tez wokół źródeł, jeżeli przekroczy dział wodny może doprowadzić do zdobycia innej rzeki, materiał niesiony przez rzekę po drodze jest rozkruszany i zaokrąglany, tworząc otoczaki.

- środkowy - spadek maleje, lecz przybywa wody, przeważa działalność transportująca nad erozja wgłębną, dominuje erozja i akumulacja boczna, które powodują poszerzanie koryta, wklęsły brzeg jest podcinany i przesuwany przez szybki prąd - najgłębsze miejsce koryta, a na wypukłą część zostają nanoszone osady (aluwia) - ławica piaszczysta - tutaj prędkość prądu jest znacznie mniejsza i głębokość rzeki mniejsza , koryto rzeki wygina się raz w jedna, raz w druga stronę, powstają zakola rzeczne zwane meandrami, czasami może dojść do odcięcia zakola i tworzy się staro rzecze, z czasem zarastające roślinnością. Może też dojść do powstania terasy, kiedy tzw. baza erozyjna ulegnie zmianie (np. z powodu ruchów skorupy ziemskiej), rzeka znowu wcina się w dno, a resztki dawnego dna pozostają na zboczu tworząc terasę ( kształt wielkich schodów wciętych w zbocza doliny). Osady składane w czasie powodzi na terasach tworzą żyzne gleby - mady. Rzeka w środkowym odcinku niesie żwir i piasek.
- dolny - niewielki spadek wody, mała prędkość, rzeka niesie muły, dominuje akumulacja
- ujście rzeki - zależy od ukształtowania dna zbiornika, do którego uchodzi i ruchów wód morskich:

- ujście deltowate - powstaje gdy zbiornik jest płytki i brak w nim silnych prądów i spływów. Materiał rzeczny osadza się przy brzegu, nadbudowuje dno zbiornika, niekiedy do powierzchni wody. Rzeka wydłuża swój bieg, rozdziela się na ramiona, a z osadów na powierzchni buduje stożek napływowy zwany deltą.

- ujście lejkowate - fala przypływów wdziera się w koryto rzeki, niszczy je i rozszerza, nadając kształt lejka. Takie ujście powstaje tez wtedy gdy rzeka wpada do głębokiego zbiornika.

Różnorodność biologiczna dolin rzecznych jest integralnie związana z wielkością koryta i dynamiką sezonowego przepływu wody w rzece oraz geomorfologią terenu. Pod działaniem wód przepływowych w korycie rzeki i wpływu ich na wody podziemne wytwarza się duża różnorodność siedlisk wodnych w samej rzece oraz lądowych w bliższym i dalszym jej sąsiedztwie.

W krajobrazie dolin rzecznych można wyróżnić cały szereg charakterystycznych form morfologicznych jak koryto rzeki, terasy zalewowe i nadzalewowe. Środkowe i dolne odcinki dużych rzek przepływających przez tereny nizinne zwykle charakteryzują się szeroką doliną - od kilku do kilkunastu kilometrów. Rzeki takie tworzą liczne zakręty i rozgałęzienia. W korycie występują łachy, a w dolinie starorzecza. W rozwiniętych dolinach rzecznych występuje mozaika środowisk lądowych i wodnych tworząc warunki dla występowania zróżnicowanych zespołów roślinnych. Warunki te w znacznym stopniu ogranicza obwałowanie większości dużych rzek, stąd też najcenniejsze środowiska pod względem przyrodniczym pozostają zazwyczaj tylko w międzywalu. Rzeki obfitujące w wodę, szybko płynące, a także rzeki mające mały spadek i przeciążone niesionym materiałem często zmieniają swój bieg. W korycie tworzy się wiele ramion, obejmujących różnej wielkości wyspy i wysepki, które są stale przekształcane. Po każdym wezbraniu wód zmienia się rozkład strug i trudno wskazać, która z nich jest korytem głównym. Taką rzekę nazywa się zdziczałą, warkoczową lub roztokową. Na danym obszarze wszystkie wody płynące tworzą pewien system rzeczny. W systemie tym jeden z cieków uchodzi za rzekę główną. Jest to na ogół ten ciek, który prowadzi najwięcej wody w ciągu roku (jest najzasobniejszy w wodę), bądź jest najdłuższy, lub którego źródła są położone najwyżej, ewentualnie ten, którego kierunek biegu wskazuje, że jest rzeka główną. Kryterium długości cieku nie zawsze jest przestrzegane przy wyborze rzeki głównej w danym systemie rzecznym. Przykładów jest wiele: Bug jest dłuższy od Wisły, Warta od Odry.

W dzisiejszych czasach największe znaczenie ma funkcja ekologiczna dolin rzecznych.

Duże doliny rzeczne tworzą duże korytarze ekologiczne umożliwiające przemieszczanie zwierząt w skali kraju i kontynentu. Często są to (lub mogą być) jedyne drogi rozprzestrzeniania gatunków, ze względu na postępującą fragmentaryzację środowisk i liczne niepokonalne dla zwierząt bariery związane z urbanizacją i rozwojem infrastruktury.
W Polsce, jak i w wielu innych krajach, które opowiedziały się za zrównoważonym rozwojem i przyjęły kierunek utrzymywania równowagi między rozwojem gospodarczym a środowiskiem przyrodniczym, winno być oczywistym, że postrzeganie rzek wyłącznie w kategoriach zasobów wodnych musi ulec zmianie.

Rzekę i jej dolinę należy traktować jako jeden system ekologiczny mający wpływ na różnorodność siedlisk i biocenoz. W związku z tym zarówno metody regulacji rzek, jak też zagospodarowania dolin i ochrony przeciwpowodziowej muszą ulec zmianie.

Oceniając doliny rzeczne pod kątem możliwości spełniania funkcji ekologicznych zwracano uwagę na te cechy i elementy, które z samej natury ekosystemu doliny rzecznej powinny w dolinie występować i te, które zaburzają naturalny charakter rzeki i jej doliny. Jestem zdania że rzeki w większej części powinny być pozostawione w stanie nienaruszonym i ingerencja człowieka w ich bieg jest niewskazana. To my ludzie przyszliśmy w większości mieszkać i budować w doliny rzeczne a nie rzeka przyszła do nas, i to my musimy dostosować się do niej. Musimy dbać o nie aby przyszłe pokolenia miały co podziwiać, dzisiejsza rabunkowa gospodarka nie ma prawa regulować tych specyficznych środowisk.