„Stosunek władzy świeckiej i duchowej w świetle wypowiedzi cesarzy i papieży”

Zarówno cesarstwo i papiestwo miało ambicję by przejąć panowanie nad światem co doprowadzało ich do licznych sporów. Papiestwo wierzyło, iż biskup Rzymu jest następcą św. Piotra (najważniejszego wśród apostołów, któremu Chrystus powierzył kierowanie swym kościołem na ziemi). Fakt ten miał być wystarczającym powodem, aby objąć rolę głowy Kościoła katolickiego. Papież Grzegorz I Wielki utrwalił prymat papiestwa przede wszystkim w kwestiach prawnych, zaś Mikołaj I (858-67) mimo dążeń większości cesarzy z dynastii Karolingów do zwierzchnictwa nad papiestwem wysuwał roszczenia do prymatu papiestwa. W wieku XI nastąpił jednak wielki kryzys zwany sporem o inwestyturę. Spowodował on wielką zmianę w sytuacji kościoła. Papiestwo kontrolowane przez Henryka III uzyskało możliwość uwolnienia się spod wpływów arystokratycznych frakcji Rzymu. Aby wzmocnić pozycję konstytucyjną papiestwa w kraju, potwierdzono wybór papieża przez kardynałów, oraz w okresie niepełnoletniości syna Henryka III – Henryka IV (1056-1106) papiestwo zawarło sojusz z Normanami z południowych Włoch, aby stworzyć przeciwwagę dla wojsk cesarza.
Jednym z najbardziej wsławionych papieży był Grzegorz VII - Hildebrand (1020-85, papież 1073-85). Za Mikołaja II został archidiakonem kościoła rzymskiego, zajmując drugie miejsce po papieżu. Głęboka żarliwość i niezłomna wola, przekonanie o słuszności idei naprawy kościoła, a następnie podporządkowanie mu wszelkiej władzy świeckiej łączyły się z uporem i brutalnością wobec ludzi stawiających mu opór co wkrótce gdy nie było już Henryka III pozwoliło mu zostać papieżem. W trakcie swojego pontyfikatu zreformował kościół wprowadzając go na zupełnie nowe tory. Uważany był za przywódcę pozostawiając po sobie opinię człowieka wytrwale dążącego do wytyczonego celu i obdarzonego wizją, jak powinien być zarządzany Kościół zachodni. Przez blisko 20 lat pracował w kurii papieskiej, wyróżnił się też jako członek potężnej grupy, która powoli stworzyła ideę scentralizowanej reformy mającej na celu obalenie granic politycznych i zapanowaniem nad interesami poszczególnych środowisk duchownych Zachodu. W swojej działalności politycznej był głęboko zainteresowany sprawą reformy moralnej, szczególnie niepokoiła go symonia, pozbawiał godności każdego duchownego który nabył stanowisko za pieniądze oraz nieprzestrzeganie celibatu zakazywał on żonatym duchownym sprawowanie jakichkolwiek funkcji kościelnych, a także mianowanie na urzędy kościelne przez osoby świeckie. Symbolem tego stał się akt inwestytury, dzięki któremu król mógł wręczyć insygnia urzędu biskupowi. Jego niepokój budziły także zasady świeckiej kontroli na niższym szczeblu. Głównym punktem tzw. gregoriańskiego ruchu reformatorskiego stała się więc hierarchiczna kontrola nad własnymi wyższymi urzędami Kościoła. (przekazywanie władzy w prostej linii od papieża przez kardynałów i metropolitów do biskupów, wybieranych w wolnych wyborach. Idee te były jednak sprzeczne z praktyką, cesarze i królowie bowiem nawykli do wybierania własnych biskupów. Byli to zazwyczaj wpływowi ludzie posiadający wielkie majątki ziemskie. Na synodze w 1075 prócz ponowienia edyktu o symonii, zabronił duchownym przyjmować inwestytury z rąk świeckich, panującym zaś nadawać godności kościelne, zagroził także ekskomuniką. Grzegorz po wyborze na papieża zamierzał urzeczywistnić swoją wizję wolnego i zreformowanego Kościoła. Doprowadziło to do większych konfliktów nazywanych sporem o inwestyturę. Była to walka o czy władza zwierzchnia należeć będzie do papieża. Po wystąpieniu na synodze młody Henryk IV nie mógł pozostać głuchy na cele Grzegorza, ten jednak w ramach taktyki wysłał do Henryka bardziej umiarkowany list z propozycją kompromisu. Grzegorz swoje zamierzenia zawarł w dokumencie o nazwie Dictatus papae. Był to rodzaj memorandum, zawierającego 27 krótkich stwierdzeń, poświęconych teokratycznym zasadom i polityce, indeks dokumentów i argumentów, potrzebnych kurii rzymskiej w walce z cesarstwem. Stwierdzenia mają różny charakter od pozytywnych i kategorycznych do spraw szczegółowych. Dwa z nich mają dominującą rolę: papież ma wyższą władzę niż cesarz i przysługuje mu prawo złożenia go z tronu jeśli okazał się niegodnym (miał prawo do cesarskich insygniów), ma on także wyższą władzę w hierarchii kościelnej od biskupów i metropolitów. Wynika z niego twierdzenie o nieomylności Kościoła rzymskiego i zwierzchnictwa papiestwa. Teoria z Dictatus papae papiestwa scentralizowanego i centralistycznego szybko została wprowadzona w praktyce. Pomiędzy grudniem 1075, a marcem 1077 powstały liczne waśnie pomiędzy Grzegorzem i królem niemieckim Henrykiem IV. Wynikły one z królewskiej akceptacji dla ekskomunikowanych biskupów, nie wprowadzenia reformy moralnej oraz sporu o zasadę wyboru na kluczowe arcybiskupstwo w Mediolanie. Przerodziły się one w dramatyczną konfrontację i użycie siły. Zainicjował ją król, który w odpowiedzi na list Grzegorza z przepowiedzianą mu klątwą w styczniu na zgromadzeniu niemieckich możnych w Wormacji (1076) przy silnym poparciu swoich biskupów, ogłosił detronizację Grzegorza. Był to jednak błąd, akt wormacki nie zachęcił bowiem opozycji antypapieskiej do działania. W odpowiedzi papież na synodzie odbywającym się w okresie Wielkiego Postu w Rzymie, zdetronizował króla nakładając na niego ekskomunikę i zwalniając jego chrześcijańskich poddanych z przysięgi na wierność. Henryk utracił poparcie, a opozycyjne ugrupowania świeckie i kościelne wykorzystując sytuację jesienią podczas konfrontacji zagroziły ekskomunikowanemu królowi w Oppenheim i Triburze, gdzie książęta zażądali oczyszczenia się Henryka w ciągu roku. Henryk uniknął pojmania i zimą wyruszył przez Alpy do warownego zamku Matyldy toskańskiej w Canossie, gdzie papież szukał schronienia na wieść o zbliżającym się przeciwniku, w celu ukorzenia się z nim. Papież jako kapłan udzielił mu rozgrzeszenia, naciskany przez otoczenie był jednak świadomy iż takie działanie utrudni umocnienie się go w Niemczech. Nie przysłużyło to jednak zaniechaniu knowań przeciwko Henrykowi, jego politycznych przeciwników. Wkrótce też w Niemczech w 1077 zdetronizowali Henryka wybierając anty-królem Rudolfa ze Szwabii. Grzegorz poparł Rudolfa, który niedługo potem poległ w bitwie z odrąbaną prawicą co opinia potraktowała jako „karę bożą” za krzywoprzysiędztwo. Detronizacja Henryka była nietrafiona nowa klątwa nie wywołała bowiem wrażenia, król zaś był na tyle silny by na synodze w Brixen (1080) ponownie ogłosić detronizację Grzegorza i ustanowić nowego anty-papieża – arcybiskupa Rawenny – Klemensa III, a samemu koronować się na cesarza. Grzegorz zmarł na wygnaniu w Salerno jego słowa brzmiały: „Ukochałem sprawiedliwość i dlatego umieram na wygnaniu”.
Triumf Henryka nie był jednak trwały, następcy Grzegorza kontynuowali walkę. Francuski mnich z Cluny, papież Urban II, zmobilizował wszelkie środki przeciw cesarzowi. Jego hasło krucjaty przyczyniło się do wyniesienia go na szczyty. Syn Henryka – Henryk V był w o wiele lepszej sytuacji od poprzedników. Obecny papież Paschalis II nie miał zamiaru wchodzić w konflikty. Jego ideałem był kościół stojący ponad dobrami tego świata i nawiązujący do ubóstwa pierwszych wieków swego istnienia. W rezultacie spotkania Henryka V z papieżem w Sutri (1111) opublikowano układ w którym król zrzekł się inwestytury dostojników kościelnych, ale jednocześnie papież rezygnował z praw do wszelkich posiadłości posiadanych przez biskupów i opatów jako lenna królewskie. Układ wywołał oburzenie obozu gregoriańskiego, który nie chciał rezygnować z dóbr i ziemskiej potęgi. Po przybyciu Henryka do Rzymu na koronację, doszło do odwrotu króla, który porwał ze sobą papieża. Pod naciskiem króla papież nadał mu prawo do inwestytury godności kościelnych, a także przysiągł nie rzucać klątwy. Po powrocie do wolności odwołał koncesje. Jego następca Gelazy II obłożył Henryka ekskomuniką (1118). 23 IX 1122 w Wormacji zawarto konkordat, w którym dzięki wzajemnym ustępstwom znaleziono formułę zadawalającą obie strony i stanowiła zawieszenie broni w sporze o inwestyturę. Henryk V zrzekł się inwestytury biskupów i opatów przez wręczenie pastorału i pierścienia, zezwalając na wolny wybór, ale w Niemczech w obecności cesarza. W razie niezgody spór miał rozstrzygać cesarz, po zasięgnięciu opinii biskupów prowincji i metropolity. Dobra lenne miały być nadawane przez cesarza za pomocą berła. Konkordat pozostawiał cesarzowi wpływ na wybór biskupa lub opata. W rok później zwołano I sobór laterański (1123), który zatwierdził konkordat wormacki, przyjmując go za wytyczną w stosunkach kościoła z innymi państwami. Jeszcze raz ogłoszono za powszechne zasady reform gregoriańskich.
W XII w. papieskie wpływy i władza osiągnęły apogeum. Cesarz Fryderyk I Barbarossa (rudobrody) - syn księcia – Fryderyka II i Judyty, córki księcia Henryka Pysznego (1125-90), był rycerski i łatwo pozyskujący sobie ludzi. Miał ambicję na przywrócenie cesarstwu blasku. Zasady konkordatu wormackiego interpretował w sposób najwygodniejszy dla siebie. Istotnie on decydował o wyniku wyboru biskupów i opatów. W 1155 uzyskał koronę cesarską. Fryderyk ogłosił (1158) podtrzymanie i chęć egzekwowania wszelkich praw jakie przysługiwały ongiś jego poprzednikom w stosunku do miast północnowłoskim, chodziło mu zwłaszcza o wpływ na wybór władz miejskich i o dochody cesarskie. Jego roszczenia były czynnikiem, który zjednoczył całą opozycję włoską przeciwko niemu. Wraz ze śmiercią Hadriana IV wybrano Aleksandra III na papieża, Fryderyk potraktował to jako wyzwanie do walki. Podczas synodu w Pawii (1159), opowiedział się za kontrkandydatem Aleksandra – Wiktorem IV. Jednak większość państw europejskich, zaniepokojona potęgą cesarza, opowiedziała się za Aleksandrem. Mediolan – głowa miast lombardzkich uznał sytuację za właściwą do wystąpienia przeciwko Fryderykowi. Uczynił to przedwcześnie i zapłacił za to własną katastrofą. Jego los miał być odstraszającym przykładem dla opozycji. W 1167 Fryderyk opanował Rzym wypędzając zeń Aleksandra. Wkrótce wybuchła tam wielka zaraza, która ogarniając armię cesarską pochłonęła liczne ofiary z otoczenia cesarza. Na wieść o klęsce wierne dotychczas cesarzowi miasta lombardzkie postanowiły odzyskać swoje dobra, odbudować Mediolan oraz usunąć cesarskich urzędników. Fryderyk został więc zmuszony do ucieczki do Niemiec. Miasta lombardzkie natomiast zawarły otwarte przymierze z Aleksandrem. Gdy podczas kolejnej wyprawy do Włoch Barbarossa poniósł klęskę, został zmuszony do zawarcia pokoju z Aleksandrem w Wenecji (1177). Fryderyk uznał jego suwerenność w kościele, zrezygnował z popierania anty-papieża i z cesarskich interwencji przy wyborze papieża, uznał integralność państwa kościelnego i obiecal wycofać zeń swoich funkcjonariuszy. Plan przejęcia przez cesarstwo zwierzchnictwa nad papiestwem doznał klęski. Symbolem tego był publiczne ucałowanie stóp papieża przed kościołem na placu św. Marka w Wenecji. Stanowisko cesarstwa w Niemczech nie uległo jednak zmianie.
Papież Innocenty III (1160-1216, papież 1198-1216), był jednym z najpotężniejszych i najbardziej skutecznych w działaniu papieży średniowiecza. Doprowadził papiestwo do szczytu potęgi. Za jego pontyfikatu zasady papieskiej monarchii najszerzej zostały wprowadzone w życie. W wieku 37 lat został mianowany na Stolicę apostolską, miał podnieść jej autorytet na najwyższe wyżyny, realizując postulaty z Dictatus Papae. Jednym z głównych celów swojego pontyfikatu uczynił izolowanie za wszelką cenę Niemiec od Włoch oraz zabezpieczenie politycznej integralności Rzymu i terytoriów papieskich. Innocenty uważał się za zastępcę Chrystusa na ziemi i z tego tytułu zarządcę świata. Nie był żarliwym bojownikiem, działał jako polityk nie cofający się przed złamaniem danego słowa, co znacznie obniżyło autorytet papiestwa. W swoich wypowiedziach akcentował wyższość papiestwa nad cesarstwem. I prawo papieży do zarządzania koroną cesarską. Miało ono wpływ na elekcję cesarzy, popierał krucjaty i walkę z heretykami. Zainicjował IV wyprawę krzyżową mimo wątpliwości co do jej celu (miały to być państwa chrześcijańskie). Stał również na czele ruchu na rzecz reformy moralnej w czasie IV soboru laterańskiego (1215).