Średniowiecze – twórczość religijna

Epoka średniowieczna trwała w Europie od IV/V w. do XV w. a więc ponad jedenaście stuleci, a w Polsce od X w. do XV w. tzn. ok. 500 lat. Tę ogromną epokę cechowała wielonurtowość, a także jedność wynikająca z faktu, że cała średniowieczna Europa stanowiła kontynent chrześcijaństwa, które niepodzielnie rządziło myśleniem, odczuwaniem, postępowaniem i twórczością ludzką. Badacze średniowiecza zgodnie podkreślają fakt „ zanurzenia’’ całej ówczesnej kultury w systemie wiary, która dla średniowiecznego człowieka była „absolutną potrzebą jego całego światopoglądu i moralności’’, wyższą prawdą, wyobrażenia i wartości społeczne i kulturowe.

W tej epoce narodziły się nauki takie jak: scholastyka, która traktowała Biblię jako najwyższy autorytet i wypracowała na swój użytek metody dowodzenia prawd wiary. Znane także były poglądy św. Augustyna, który rozważał człowieka jako istotę filozofującą, która rozważa swą obecność w świecie i czasie odniesionym do wieczności, swe miejsce na granicy bytów między aniołami a zwierzętami. Nie można także pominąć chrześcijańskiego filozofa św. Tomasza z Akwinu, który twierdził, że człowiek pojmujący swoje przeznaczenie musi się starać sprostać swej roli, walcząc z pokusami upadku, człowiek ma prawo wyboru między dobrem a złem. Kolejnym przedstawicielem epoki średniowiecznej jest św. Franciszek z Asyżu, który pozbywa się wszelkich dóbr materialnych, żyje zgodnie z naturą, głosi radość i pochwałę życia.

Epoka ta była obok filozofii, postaw i sposobów światopoglądowych bardzo bogata także w style w architekturze: romański i gotycki. W średniowiecznej sztuce funkcjonowały rozmaite znaki umowne odsyłające do różnych znaczeń o charakterze religijnym. Obok sztuki i architektury nie mogło zabraknąć, także przekazów literackich w tym głównie przypowieści tj. paraboli, przykładów, tj. egzemplów, bajek oraz tzw. historii moralistycznych. Człowiek średniowieczny chcąc uwolnić się od nakazów, przymusów, zasad czasami przekraczał uświęcone obyczaje czy obrzędy. Można było zauważyć w literaturze takie elementy komizmu i satyry. Przykładem jest „Satyra dla leniwych chłopów” czy wiersz Słoty „ O zachowaniu się przy stole.’’

Bardzo istotną sprawą było pojawienie się wielu nowych gatunków i odmian wyrosłych na gruncie kultury chrześcijańskiej np. żywoty świętych, które nawiązywały w pewnym stopniu do antycznych wzorów, inne np. dramaty religijne: dramat liturgiczny i misterium – były własnym wytworem epoki średniowiecznej. Powstawały samorzutnie, stopniowo nabierały wyrazistych kształtów. Sztuki misteryjne prezentowały najczęściej jakiś fragment historii biblijnej, tworzone z myślą o ukazaniu wielkiego dramatu chrześcijańskich dziejów ludzkości. Początek takiego dramatu upatrywano w upadku, potem w odkupieniu a następnie na sądzie ostatecznym. Niestety nie zachował się żaden średniowieczny polski dramat misteryjny. Zachowały się natomiast krótkie łacińskie dramaty liturgiczne wystawiane w kościołach w święto wielkanocne. Kolejna sztuka zwana „ moralitetem” kierowała człowieka na właściwą drogę. Bohaterem jej był człowiek usytuowany między niebem a piekłem, tworzył wewnętrzną walkę między dobrem a złem.

W średniowieczu tworzono głownie z myślą o tym, aby literatura czy sztuka służyła zbudowaniu moralnemu, wychowaniu, pouczeniu, potępieniu zła. Średniowiecznej literaturze patronował duch, „parenezy” czyli rada ostrzeżeń. To ona inspirowała do tworzenia i kształtowała wzorcowe wizerunki np. świętego, rycerza, władcy. np. Legenda o św. Aleksym, Kroniki Galla Anonima.

Rozmaitość zachowanych tekstów wskazuje na istnienie twórczości religijnej, obecność utworów różnogatunkowych, różnych dzieł obcojęzycznych przyswajanych naszej kulturze poprzez polskie tłumaczenia np. psałterz, XV wieczna Biblia Królowej Zofii, adaptacje religijnych romansów, Psałterz Floriański. Wyraźny związek z charakterem epoki i kształtowaniem się tych wzorców ogromny wpływ miała religia rzymskokatolicka, podporządkowano człowieka Bogu oraz liczne wojny i wyprawy krzyżowe.

W tej epoce powstało także wiele pieśni. Przykładem jest pieśń religijna „Bogurodzica”, która ma bardzo bogatą tradycję. Pierwsze pieśni kościelne powstawały już IVw. i były jednym ze sposobów wyrażania wiary i zapisywaniu dziejów Kościoła i jego twórców. Twórcami pieśni byli między innymi święci tacy jak: Hilary, Augustyn, Ambrozja. Były to hymny wielbiące Boga. Do dziś przetrwały „Te Deum laudamus”, „Salwe Regina” czy „Verdi Creaton”. Rozwijała się także muzyka kościelna. Dokonywały się liczne reformy muzyki i śpiewu kościelnego. W takiej atmosferze powstała Bogurodzica. To najdawniejsza polska pieśń religijna. Jest zabytkiem języka staropolskiego. Interesująca jest jej kompozycja, która nacechowana jest symbolicznie.

Kolejnym przykładem utworu o charakterze religijnym jest „Legenda o świętym Aleksym” opisująca życie i śmierć świętego. Święty – asceta jawi się jako człowiek o niezłomnym charakterze i sile woli. Jest skromny, pobożny a jego życie to pasmo wyrzeczeń, świadomie prowadzonych cierpień. Legenda była odbierana jako zapis ludzkiego cierpienia, a postać świętego nabierała cech mistycznych. Czytelnicy mieli świadomość głębokiego sensu cierpienia. Celem postawy św. Aleksego było, oprócz doskonalenia w sobie cnoty i pobożności, uzyskanie i osiągnięcie świętości już na ziemi. Jest przykładem typowego, idealnego człowieka średniowiecza odrzucającego świat materii dla Boga i wiecznego szczęścia w niebie.

Następnym przykładem jest „Boska Komedia” Dantego. Według niego celem życia ludzkiego jest Bóg i osiągnięcie zbawienia. Człowiek powinien przez całe życie dążyć do Boga, do doskonałości, zbawienia. Życie ludzkie jest wędrówką, której ostatecznym celem jest Bóg.
Utwór „Kwiatki świętego Franciszka z Asyżu” przedstawia dzieje świętego jako wzorzec do naśladowania, jako ideał. Wiara świętego Franciszka z Asyżu w Boga jest wiarą prostą i szczerą, pełną pokoju i radości. Religijność jego opiera się na 3 podstawowych zasadach: absolutnej akceptacji świata i ludzi jako doskonałego ciała Bożego, pokorze i prostocie, wyrzeczeniom. Wielbi Boga w całej ludzkości.

O średniowieczu mówi się często, że ma charakter teocentryczny, gdzie słowo „theos” znaczy Bóg. W centrum zainteresowania nauki, religii i sztuki znajdował się Bóg. Teocentryzm rozwinął się w dobie średniowiecza i miał ogromny wpływ na kształtowanie się wzorów osobowych epoki zarówno religijnych jak i świeckich. Świadczą o tym wyżej przedstawione utwory z tego okresu. Wynikiem tego było podporządkowanie religii i Bogu wszystkich spraw ziemskich. W utworach tych przejawiał się motyw religijności. W epoce tej rozpowszechniana była zasada „Ad maiorem Dei gloriam”, czyli ku wielkiej chwale Bożej. Dla Boga człowiek rodził się, żył, tworzył i umierał.