Średniowiecze

NAZWA: termin „średniowiecze” pochodzi od łacińskiego sformułowania medium aevum - wiek średni. Właśnie tak pisarze XV i XVI w. określali epokę oddzielającą starożytność od renesansu. We współczesnej polszczyźnie używa się nazwy „mediewista” w odniesieniu do badacza kultury średniowiecza.

IDEOLOGIA

Teocentryzm - podporządkowanie spraw ludzkich Bogu. W centrum zainteresowań, poszukiwań i działań stał Bóg i wszystko, co z nim związane. Pierwiastki religijne zdominowały także sztukę, literaturę i naukę.

FILOZOFIA

Augustynizm: Kierunek filozoficzno teologiczny nawiązujący do koncepcji św. Augustyna (354-430). Był oficjalną filozofią katolicką przed tomizmem. U jego podłoża leżało przekonanie, że człowiek jest zawieszony między Niebem a Ziemią, rozdarty między dobrem i złem. Św. Augustyn twierdził, że celem życia człowieka jest poznanie Boga i swojej duszy. Człowiek może znaleźć prawdziwe szczęście jedynie w Bogu, od którego zależy ludzki los. To Bóg decyduje, komu będzie dane szczęście poznania duszy i Bożej koncepcji zbawienia świata. Miernikiem wielkości człowieka są jego wartości wewnętrzne.

Tomizm: Kierunek w filozofii stworzony przez Tomasza z Akwinu (1226-1274), który przystosował do potrzeb teologii chrześcijańskiej filozofię Arystotelesa. W 1879 r. uznany za oficjalną doktrynę Kościoła katolickiego. Św. Tomasz twierdził, że każdy człowiek znajduje się na ściśle określonym szczeblu drabiny bytów. Jeżeli właściwie pojmuje swe przeznaczenie, musi się starać wznieść wyżej walcząc z pokusami upadku, który prowadzi do wynaturzenia jego istoty i powołania.

Franciszkanizm: Program wiary radosnej, prostej, płynącej z wszechogarniającej miłości do świata i wszelkiego stworzenia, miłości poddanej ewangelicznym - pojmowanym dosłownie - nakazom miłosierdzia, pokory, ubóstwa i braterstwa. Św. Franciszek z Asyżu (1182-1226) zapoczątkował wielki ruch odnowy moralnej w świecie pełnym okrucieństwa. Świadectwem franciszkanizmu jest zbiór legend z życia świętego i jego towarzyszy: Kwiatki św. Franciszka z Asyżu (w przekładzie L. Staffa).

UNIWERSALIZM

W średniowiecznej Europie panowały:
- jeden ustrój: feudalizm;
- jeden język: łacina;
- ta sama religia: katolicyzm;
- w nauce panowała scholastyka;
- dominowała jedna idea: teocentryzm;
- jednakowe wzorce osobowe: wzór ascety, rycerza chrześcijańskiego, doskonałego władcy;
- te same style w sztuce: styl romański (do połowy XIII w.), gotycki;
- wykorzystywano czytelne dla wszystkich Europejczyków motywy, symbole i sformułowania: np.: motyw tańca śmierci, symbolika barw, roślin, kamieni szlachetnych itp.

Na tym właśnie polegał średniowieczny uniwersalizm. Europejczyk czuł się przede wszystkim chrześcijaninem, poczucie narodowe zostało zepchnięte na dalszy plan. Każdy człowiek wykształcony mógł swobodnie poruszać się po całej Europie, porozumiewać się, stąd powszechne studia za granicą, podróże. Bez przeszkód korzystał z literackiego i naukowego dorobku innych, ponieważ były one zapisywane w zrozumiałym dla niego języku. Więcej – mógł z nich dowolnie korzystać, umieszczając ich fragmenty we własnych dziełach (!). W średniowieczu nie znano pojęcia „plagiat”, celem twórcy było wyrażenie chwały i wielkości Boga, nie podpisywano dzieł, artystyczny dorobek traktowano jako wspólną własność, a Europę jak wielki, wspólny dom.

NAUKA I SZKOLNICTWO

W średniowiecznych szkołach panowała scholastyka. Za jej twórcę uznano św. Augustyna, który sformułował zasadę „uwierz, abyś zrozumiał” i był zwolennikiem racjonalnego (rozumowego) wyjaśniania prawd wiary. Za ostateczny autorytet ,uznano Biblię, dzieła Ojców Kościoła (najdawniejszych pisarzy chrześcijańskich) oraz pisma Arystotelesa. W przeprowadzaniu rozumowych dowodów poszczególnych prawd wiary posługiwano się logiką Arystotelesa (logika - nauka o zasadach poprawnego myślenia i wnioskowania).

W średniowieczu panował specyficzny system nauczania. Wykładano siedem sztuk wyzwolonych podzielonych na trivium: gramatyka, retoryka i dialektyka, oraz quadrivium: arytmetyka, geometria, astronomia, muzyka. Ukończenie tych dwu stopni stanowiło przygotowanie do profesjonalnych studiów teologii, medycyny lub prawa.

ARCHITEKTURA

Styl romański - panował powszechnie do połowy XIII w. Budowle w stylu romańskim odznaczają się masywnością, ciężkością, mają grube mury i małe okna, charakteryzuje je regularność, zwarte proporcje, są proste i surowe. Budowle romańskie to przede wszystkim kościoły i zabudowania klasztorne.

Styl gotycki - był to styl związany z kulturą rycerską, mieszczańską i dworską. Jego cechy to: lekkość, strzelistość, smukłość, duże witrażowe okna, ostre łuki. W stylu gotyckim budowano kamienice mieszczańskie, mury obronne z licznymi basztami, okazałe zamki rycerskie, także kościoły i zespoły klasztorne.

Znane zabytki

WZORCE OSOBOWE

Święty-asceta (np. św. Aleksy) - życie podporządkowane Bogu, całkowite wyrzeczenie się spraw doczesnych i poświęcenie Bogu, życie w skrajnym ubóstwie, praktykowanie absolutnej pokory.
Rycerz chrześcijański (np. Roland) - wzór cnót chrześcijańskich - głęboko wierzy, całe życie podporządkowuje Bogu i Jego namiestnikowi na ziemi - swemu władcy, odważny, niezłomny, honorowy, wierny, walczy w obronie wiary chrześcijańskiej.

Doskonały władca (np. Karol Wielki, Bolesław Śmiały) - jest zastępcą Boga na ziemi, każde jego działanie ma na celu dobro ojczyzny i poddanych, ceni honor i wierność, jest mądry, rozważny, sprawiedliwy, ma k

GATUNKI LITERACKIE

Liryka

Poezja liturgiczna - krąg utworów o tematyce religijno-filozoficznej, ich autorzy często nawiązywali do wątków i motywów biblijnych. Celem poetów było przybliżenie odbiorcy sfery sacrum, objaśnienie prawd wiary. Najbardziej rozpowszechnionymi formami poezji liturgicznej były:

- tropy - początkowo krótkie, retoryczne ozdobniki, którymi wzbogacano teksty liturgiczne. Z czasem przyjęły one formę całych zdań lub nawet grup zdań. Zwykle śpiewał je kantor w przerwach między śpiewami chóru, tropami nigdy nie posługiwał się wykonawca tekstu głównego.
-
sekwencja - utwór składający się z szeregu zwrotek, początkowo układany tzw. prozą retoryczną (silnie rytmizowaną), z czasem nabierający coraz wyraźniej charakteru poezji (rym, zwrotka, wers). Sekwencje wykonywał zwykle pierwszy solista, potem śpiewał je chór.
- oficjum rymowane - duża forma składająca się z różnych gatunkowo pieśni łacińskich, w których przedstawiono kolejne fazy życia świętego. W Polsce pierwsze oficja powstały w XIII w., właśnie wtedy zostało napisane łacińskie oficjum brewiarzowe o św. Stanisławie.

- hymn - pochwalny utwór liryczny, którego zasadniczą treścią jest chwała Boga i świętych, na drugim planie pojawia się modlitwa o łaski. Pierwszymi twórcami hymnów byli św. Hieronim, św. Ambroży. W Polsce hymny zaczęły powstawać w XIII w., zwykle z okazji uroczystości kanonizacyjnych. Znany i do dziś śpiewany hymn Gaude, mater Polonia został napisany ku czci św. Stanisława.

Poezja świecka - krąg utworów dotyczących spraw doczesnych, życia świeckiego, zawierających informacje o obyczajowości, wiedzy, mentalności ówczesnych ludzi. Należą do niego następujące gatunki:
-
epitafium - początkowo krótkie, z czasem coraz dłuższe napisy nagrobne, epitafium dla Bolesława Chrobrego (zachowane do dziś) zawiera informacje o jego bohaterskich czynach i ważniejsze fakty z biografii.

- lament (łac. planctus) - świecki utwór żałobny, utworem tego gatunku jest pieśń na śmierć Bolesława Chrobrego z Kroniki Galla Anonima.

- pieśń obozowa (kantylena) - bardzo popularna forma, której przykład odnaleźć można w Kronice Galla
- pieśń Boleslave, Boleslave zawiera pochwałę Bolesława Krzywoustego jako wodza i żołnierza.

Epika

Nurt religijny epiki średniowiecznej reprezentują:
- żywoty świętych (żywotopisarstwo, hagiografia) - utwory zawierające biografię świętego pisane według stałego schematu:
a) narodziny świętego (i towarzyszące temu zdarzeniu cuda oraz znaki i zapowiedzi);
b) dzieciństwo i młodość (z uwzględnieniem wyjątkowych cech postaci);
c) godności kościelne, działalność misyjna, cuda;
d) męczeństwo, śmierć (i towarzyszące im cuda).

Spośród średniowiecznych zbiorów żywotów świętych największą popularnością cieszyła się Złota legenda (łac. Legenda aurea) Jakuba de Voragine, o czym świadczą ogromne ilości kopii. Spośród żywotów polskich świętych wymienia się: żywot św. Wojciecha, św. Stanisława, Jadwigi, Kingi, Jacka. Na uwagę zasługują rymowane żywoty świętych w języku polskim - Legenda o św. Aleksym, Legenda o św. Dorocie.

- kazanie - tekst przemówienia i tekst pisany wypowiedzi wygłaszanej przez duchownego do wiernych podczas nabożeństwa. Polskie kazania były początkowo oparte na wzorach europejskich (zwłaszcza francuskich). W XIII w., za sprawą dominikanów i franciszkanów rozminął się nurt tzw. kazań dla ludu. Choć zapisywane zwykle po łacinie, kazania wygłaszane były w języku polskim, dzięki czemu Kościół nabierał wagi ośrodka religijnego i kulturalnego. Najbardziej znane zbiory kazań polskich: Kazania świętokrzyskie - pocz. XIV w., Kazania gnieźnieńskie - pocz. XV w.

W nurcie świeckim epiki średniowiecza dominuje proza historiograficzna:
- roczniki (łac. annales) - krótkie bezimienne zapiski na marginesach tablic paschalnych (wykazy świąt ruchomych obejmujące okres kilkunastu lat). W Polsce roczniki zaczęto spisywać już w X w., powstawały jeszcze w XV w.
- kronika - tą nazwą określano w średniowieczu wszystkie dzieła o treści historycznej. Wydarzenia w nich przedstawione miały układ chronologiczny, autorzy nie stronili jednak od umieszczania w kronikach wydarzeń fikcyjnych (nieautentyczne mowy, listy itp.), często także nadawali tekstowi charakter dydaktyczny, moralizatorski. Relacje kronikarskie przesycone są także panegiryzmem (nadmierna skłonność do wychwalania). Najbardziej znane polskie zabytki tego gatunku: Kronika Galla Anonima (ok. 1112-1116, czyli I ćwierć XII w.), Kronika Wincentego Kadłubka (XIII w.), Kronika wielkopolska (ok. XIV w.), Kronika Janka z Czarnkowa (ok. 1377-1384), Kronika Jana Długosza (XV w).

Dramat

Dramat średniowieczny ma swe korzenie w religii. Już w XIII w. w polskich kościołach inscenizowano sceny z życia Chrystusa - przede wszystkim wydarzenia związane z Męką Pańską: ostatnia wieczerza, złożenie do grobu, odwiedziny u grobu. Te inscenizacje były traktowane jako uzupełnienie obrzędów mszalnych Wielkiego Tygodnia. Były to dramaty liturgiczne. Z czasem z dramatu liturgicznego wykształciły się:

- misterium - forma dramatyczna obszerniejsza niż dramat liturgiczny, złożona z kilku scen różnej długości, w których brała udział duża ilość aktorów (obok Jezusa, Marii, świętych, pojawiali się pasterze, żołnierze, pachołkowie, diabły). Cechą charakterystyczną misterium jest tzw. symultaniczność. Przedstawienia były rozgrywane na placu przed kościołem lub na rynku, wokół którego rozstawiano podia (sceny). Właśnie na nich rozgrywała się akcja misterium, przy czym aktorzy grali na wszystkich scenach równocześnie. W ten sposób wydarzenia toczyły się w kilku miejscach naraz, widzowie oglądali wszystkie dekoracje, niejednokrotnie mieli także okazję obserwować aktorów czekających na swoją kolej. Ilość scen w misterium była praktycznie nieograniczona, nieraz misterium trwało kilka dni (cykle misteryjne).

- moralitet - drugi, obok misterium, podstawowy gatunek średniowiecznego dramatu, którego bohater - przedstawiciel całej ludzkości - każdy (ang. Everyman, niem. Jedermann) zostaje pokazany w zmaganiu z doczesnością - walka z pokusami, uleganie wartościom doczesnym, walka dobra i zła o ludzką duszę, Boże miłosierdzie umożliwiające szczęście wieczne.
- intermedia - krótkie, komiczne scenki zwykle oddzielające poszczególne sceny misterium, często rubaszne, prostackie.
- mirakle - przedstawienia, w których eksponowano zwłaszcza cudowne wydarzenia z życia Marii Panny, świętych.

Ulubioną formą przekazu była w średniowieczu alegoria. Artyści dążyli do zobrazowania zjawisk i pojęć. Starano się plastycznie ukazać takie wartości, jak: cnota, grzech, prawda, kłamstwo. Dlatego posługiwano się alegorią, czyli obrazem lub opowiadaniem o umownym (ale stałym) znaczeniu przenośnym.

LITERATURA POLSKA

Pierwsze nazwy polskie
Na pierwsze ślady polskiego języka pisanego można się natknąć w zabytkach literackich pochodzenia obcego oraz w oficjalnych dokumentach państwowych. Są to zabytki językowe pisane po łacinie, ale zawierające polskie nazwy. Chronologicznie najwcześniejsze wydają się być trzy źródła:
1. Geograf Bawarski (IX w.) - geograficzno-historyczny zapis anonimowego autora, w którym wymieniono nazwy plemion zamieszkujących ziemie późniejszego państwa polskiego (Wiślanie, Goplanie, Ślężanie itd.)

2. Dagome iudex (powstały w 990 r., ale znany z późniejszego streszczenia z XI i XII w.) - dokument wydany przez Mieszka I, w którym książę oddawał Polskę pod opiekę Papieża. Znaleźć tu można kilka polskich nazw, m.in. Kraków, Odra, Gniezno, Szczecin.

3. Kronika Thietmara (XI w.) - Thietmar był merseburskim biskupem, w jego kronice znajdują się m.in. opisy konfliktów niemiecko-polskich z początku XI w. W łaciński tekst wplecione zostały polskie, zniekształcone zresztą, nazwy: Ślężanie, Głogów, Wrocław itd.

4. Bulla gnieźnieńska - Jest to wydana w 1136 r. bulla papieża Innocentego II, czyli dokument, w którym papież bierze pod opiekę Stolicy Apostolskiej arcybiskupstwo gnieźnieńskie wraz z jego uposażeniami. Rejestr tych dóbr zawiera 410 polskich nazw osobowych (m.in. Uniemysł, Jeż, Bogumił, Janowicy, Rudnicy) i miejscowych (m.in. Gniezno, Nakło, Kalisz, Zagorzyn, Chomętowo, Biezkorzyszcz).

5. Kazania Świętokrzyskie - Rękopis Kazań świętokrzyskich pochodzi z XIV w., jest jednak kopią starszego oryginału, datowanego na wiek XIII. Zachowały się jedynie fragmenty kilku kazań, pisanych językiem trudnym, przeznaczonym dla wykształconych zakonników, być może jako rodzaj konspektu.

6. Kazania Gnieźnieńskie - Kazania gnieźnieńskie to 95 kazań w języku łacińskim i 10 pisanych po polsku. Kazania są datowane na przełom XIV i XV wieku, z tym, że polskie powstały nieco później niż łacińskie. Język jest łatwiejszy, przystępniejszy dla szerszych rzesz wiernych niż ten, którym posługiwał się autor Kazań świętokrzyskich.

7. Psałterz Floriański - Psałterz floriański to przygotowany dla królowej Jadwigi zbiór psalmów Pisma Świętego. Psałterz pochodzi z przełomu XIV i XV wieku, gdyż przekładanie psalmów rozpoczęto w XIV wieku, przerwano po śmierci Jadwigi w 1399 r. i wznowiono po 1405, a wiec już w wieku XV. Psałterz jest trójjęzyczny, to znaczy że każdy wers zapisany jest najpierw w języku łacińskim, a potem następuje jego polski i niemiecki przekład.

8. Księga Henrykowska - Są to chronologicznie spisane w XIII wieku dzieje klasztoru Cystersów w Henrykowie na Ś1ąsku (stąd nazwa). W łaciński język dokumentu wpleciono pod datą 1270 pierwsze polskie zdanie ciągłe: „Day, ut ia pobrusa, a ti poziwai (Daj, ać ja pobruszę "pokręcę żarnami", a ty poczywaj "odpocznij")”. Zdanie to miał, według tekstu, wypowiedzieć chłop, Bogwał, do swojej żony.

9. Bogurodzica - Uważana jest powszechnie za najdawniejszą polską pieśń religijną. Powstała najprawdopodobniej w pierwszej połowie XIII wieku. Najstarsza zachowana wersja (dwie zwrotki rękopisu wraz z nutami) pochodzi z 1407 r. Strofy te (do drugiego „Kyrie eleison”) cechuje wysoki kunszt artystyczny. Bogurodzica stała się pierwszym polskim hymnem narodowym (śpiewanym, według kronikarza Jana Długosza, przez rycerzy polskich w czasie bitwy pod Grunwaldem w 1410 r. i pod Warną) i pieśnią koronacyjną dynastii Jagiellonów.

Pierwsza zwrotka Bogurodzicy to modlitwa skierowana do Matki Bożej z prośbą o wstawiennictwo u Chrystusa w celu wyjednania wiernym obfitych łask. W drugiej zwrotce zbiorowy podmiot liryczny zwraca się do Syna Bożego, aby ten, przez wzgląd na Jana Chrzciciela, wysłuchał modlitw i zesłał proszącym łaskę pobożnego życia, po śmierci zaś zapewnił im życie wieczne w raju. Każda strofa jest zakończona zwrotem "Kyrie eleison" („Panie zmiłuj się na nami”).

Budowa: Bogurodzica jest liryczną pieśnią religijną wzorowaną na łacińskich hymnach kościelnych. Nie jest jednak przeróbką ani przekładem tekstu łacińskiego, ale w pełni oryginalnym utworem. Cechuje ją wysoki kunszt artystyczny. Dwie pierwsze strofy (tzw. Bogurodzica właściwa; pozostałe strofy dodawano stopniowo) to tzw. kontakia - kunsztowne pod względem formy, pełne rymów wewnętrznych, gier słownych. Cała pierwsza zwrotka to apostrofa do Marii, zawiera kilka wołaczy i zdania wyrażające prośbę.

Pod wzglądem formalnym Bogurodzica została napisana wierszem asylabicznym (wersy różnią się liczbą sylab), intonacyjno-zdaniowym (wersy to zdania lub ich człony, które mają podobne linie intonacyjne: rosnąca i rosnąco-opadająca). Ważną rolę pełnią w pieśni rymy - wyznaczają koniec wersu, czyli klauzulę. W Bogurodzicy można odnaleźć rymy wewnętrzne (np. sławiena - zwolena) i wewnątrzwersowe (Bogurodzica - dziewica).

10. Kronika Galla Anonima - Gall Anonim był najprawdopodobniej mnichem benedyktyńskim pochodzenia francuskiego (przydomek Gallus znaczy: Francuz). Żył na przełomie XI i XII wieku, do Polski przybył z Węgier. Kronika powstała na dworze Bolesława Krzywoustego, na którym Gall przebywał w latach 1112-1116. Inspiratorem przedsięwzięcia oraz opiekunem kronikarza był kanclerz Michał Awdaniec. Utwór, pisany na zamówienie króla, nosi cechy panegiryku, tekst ma więc charakter pochwalny, autor wysławia polskich władców (szczególnie Krzywoustego), Polskę i polskich dostojników. Kronika zbudowana jest z trzech części:

I – obejmuje najdawniejsze podania wielkopolskie, dzieje dynastii Piastów do narodzin Bolesława Krzywoustego;

II – lata 1086 - 1108;

III – lata 1108 - 1113.
Każda część opatrzona jest osobną dedykacją w formie listu, w każdą wplecione są trzy mowy i jeden rymowany wiersz.

W Kronice przedstawione zostały dwa wzorce osobowe doskonałych władców. Pierwszym jest Bolesław Chrobry, ukazany jako dobry, sprawiedliwy i kochany przez poddanych kró1. Drugim idealnym władcą jest Bolesław Krzywousty, którego Gall przedstawia jako wzorzec króla-rycerza. Krzywousty jest doskonałym dowódcą budzącym panikę w szeregach wroga. Kronika należy do epiki rycerskiej, jest pisana językiem żywym, obrazowym i choć prostym, to jednak nie pozbawionym licznych metafor i gry słów. Autor często stosuje pytania retoryczne, wykrzykniki, wołacze i apostrofy, starając się utrzymać podniosły styl krasomówczy.

11. Wiersz Słoty O zachowaniu się przy stole - Wiersz zapisany został około 1415 r., jego autorem jest Przecław Słota, szlachcic z Gosławic w ziemi łęczyckiej. Jest to utwór obyczajowo-dydaktyczny, zawierający średniowieczne zasady dobrego wychowania. Autor poucza, jak należy zachować się przy stole i zaleca mężczyznom dworne obyczaje oraz szacunek dla kobiet.
Wiersz o chlebowym stole (inna wersja tytułu) to próba przeniesienia na grunt słowiański dworskich i biesiadnych zwyczajów zachodnioeuropejskich, a także świadectwo wzrostu roli kobiet w życiu towarzyskim w Polsce. W utworze pojawiają się (zastosowane po raz pierwszy w polskiej poezji) rymy męskie: woł, stoł, koł.