Notatki na podstawie podręcznika do historii M.Gładysz: wojna 13-letnia, hołd pruski itp.

Wojna 13-letnia (1454-1466)
Zakon zwiększał ucisk ekono¬miczny w swym państwie, co wywołało opór stanów pruskich, które zaczęły szukać pomocy w Polsce. W 1454 r. posłowie pruscy oficjalnie poddali się władzy króla polskiego, Kazimierza IV Jagiellończyka.
Inkorporacja (włączenie) Prus wywołała wojnę trzynastoletnią między Polską i Krzyżakami. O wyniku wojny przesądziły większe możliwości mobilizacyjne Królestwa Polskiego oraz zasoby finansowe miast pruskich. Zebrane fundusze pozwalały przekupywać nieopłaconych najemników wroga. Utrata przez Krzyżaków wielu zamków zmusi¬ła zakon do zawarcia w 1466 r. drugiego pokoju toruńskiego. Pomorze Gdańskie, Warmia, ziemie chełmiń¬ska i michałowska oraz część Prus (z Malborkiem i Elblągiem) przechodziły pod zwierzchnictwo Polski. Wielcy mistrzowie krzyżaccy mieli składać władcom polskim przysięgę wierności oraz w razie potrzeby wspierać własnym wojskiem. Polska mogła bez ograniczeń prowadzi handel międzynarodowy przez porty bałtyckie.

Hołd pruski
Zakon nie pogodził się z ustaleniami drugiego pokoju toruńskiego. Wbrew przyjętym zobowiązaniom Krzyżacy dążyli do odzyskania su¬werenności. Sytuację zmieniła dopiero decyzja wielkie¬go mistrza Albrechta Hohenzollerna, który w 1524 r. postanowił przejść na luteranizm i przekształcić państwo zakonne w świeckie, dziedziczne księstwo swego rodu. Ponieważ krok ten pozbawiał Al¬brechta poparcia cesarstwa i papiestwa, musiał on szukać akceptacji dla swej decyzji w Polsce. 1525 r. w Krakowie odbył się hołd pruski - Albrecht złożył przysięgę wasalną przed królem Zyg¬muntem I Starym. Prusy Książęce stały się lennem Królestwa Polskiego. Zarazem Polska ułatwiła Hohenzollernom ekspansję nad Bałtykiem.

Przyczyny i przebieg wojen polsko-szwedzkich
- chęć panowania nad M.Bałtyckim, gdyż było ono „centrum” handlu, które przynosiło ogromne zyski. Pierwszym krokiem wiodącym Szwedów do zdobycia tego panowania było opanowanie Inflant
- pretensje polskiej linii Wazów do tronu Szwecji. Pacta Conventa zobowiązywały króla Zygmunta III do przyłączenia części Inflant do Polski, czego nie uczynił po elekcji. Stało się to dopiero wówczas, gdy Szwedzi pozbawili Zygmunta i jego potomstwo prawa dziedziczenia tronu. Wcielenie tej części Inflant do Polski spowodowało konflikt zbrojny, który trwał do 1611 roku. W ten sposób walka o odzyskanie tronu szwedzkiego stała się jednocześnie wojną o Inflanty, a Polska została wciągnięta w dynastyczne spory Wazów
- obawa ludności szwedzkiej przed narzuceniem przez nowego arcykatolickiego króla odmiennej religii -> Szwecja – protestanci, Zygmunt III Waza – gorliwy katolik
- chęc zagarnięcia nowych ziem, gdyż w Szwecji brakowało ziem pod uprawę
Przebieg:
W 1605 r Jan Chodkiewicz (hetman) pokonał Szwedów w bitwie pod Kircholmem, ale nie przesądziło to ogólnego wyniku wojny. Szwedzi dominowali głównie na morzu i w twierdzach, których nie mogli zdobyć Polacy.
Kolejny etap wojny ze Szwecją rozpoczął się w 1617 r. ponownym uderzeniem Szwedów na Inflanty, którzy zajęli je aż po rzekę Dźwinę. Działania militarne toczyły się znów ze zmiennym szczęściem i zakończył je zawarty w 1622 r. rozejm w Mitawie, który pozostawiał w rękach Szwedów Inflanty.
W 1625 r. król szwedzki Gustaw II Adolf uderzył na Prusy Królewskie i Książęce, a jego głównym celem strategicznym było dążenie do zdobycia Gdańska.
W 1627 r. Polacy odnieśli zwycięstwo nad flotą szwedzką w bitwie pod Oliwą.
W 1629 r. Polacy zwyciężyli w bitwie pod Trzcianą.
W 1629 r został zawarty rozejm w Altmarku (Stary Targ), na mocy, którego wybrzeża Prus Królewskich i Książęcych pozostawały w rękach Szwedów, ale bez Gdańska, Pucka i Elbląga. Szwedzi zagwarantowali sobie także prawo do pobierania 3,5% cła z handlu gdańskiego.
W 1635 r. Szwedzi zawarli z Polską pokój w Sztumskiej Wsi na okres 35 lat przy jednoczesnej rezygnacji z cła gdańskiego – odzyskanie pomorskich miast.
1655-1660 Potop Szwedzki – pretekstem do najazdu Szwedów były pretensje Jana Kazimierza do tronu szwedzkiego, prawdziwym zaś celem opanowanie Pomorza i uczynienie Bałtyku wewnętrznym morzem szwedzkim. Polska w wyniku walk z innymi państwami była bezbronna, co doprowadziło do tego, że Szwedzi niemal bez walki opanowali większość Polski. Uznano zwierzchnictwo władcy szwedzkiego, doszło do grabieży i profanacji, co napotkało opór na Jasnej Górze -> obrona klasztoru.
Po dalszych walkach [1659] w rękach Szwedów pozostał tylko Malbork i Elbląg.
W 1660 zawarto pokój oliwski, na mocy, którego Jan Kazimierz zrzekł się praw do tronu szwedzkiego oba państwa zachowały tereny posiadane przed wojną.

Przyczyny i przebieg wojen polsko-rosyjskich
- chęć panowania nad M.Bałtyckim, gdyż było ono „centrum” handlu, które przynosiło ogromne zyski
- zajęcie dużej części Inflant przez Rosję w XVI w.
- wieczna rywalizacja o ziemie zachodniopruskie pomiędzy Wielkim Księstwem Litewskim a Moskiewskim
- chęć polskich magnatów kresowych osadzenia na tronie carskim swego kandydata - Dymitra Samozwańca
- chęć zdobycia władzy w Moskwie przez Zygmunta III, co miało mu ułatwić powrót na tron szwedzki i pozyskanie Rosji dla katolicyzmu oraz przyciągnięcie wojowniczej szlachty
- trudna sytuacja wewnętrzna Rosji – walka no tron, powstania chłopów, konflikty między szlachtą a bojarami – co wykorzystała magnateria polska dokonując próby podboju Rosji
Przebieg i konsekwencje:
W 1610 r armia polska zdobyła Smoleńsk, a 1610 r Hetman Stanisław Żółkiewski pokonał wojska rosyjsko-szwedzkie w bitwie pod Kłuszynem, co utorowało mu drogę do Moskwy. Wojaże rosyjscy zaproponowali wówczas tron rosyjski synowi Zygmunta III Wazy królewiczowi Władysławowi pod warunkiem jego przejścia na prawosławie. Zygmunt III Waza nie przyjął tej propozycji, ale zażądał tronu Rosji wyłącznie dla siebie. Spowodowało to wybuch kolejnych wystąpień antypolskich i usunięcie Polaków z Moskwy.
W 1613 r na tronie Rosji zasiadł Michał Romanow.
W 1619 r został zawarty rozejm polsko- rosyjski w Dywilnie na mocy, którego Polska uzyskiwała ziemię Smoleńską, Siewierską, Czernihowską.
W 1632 r gdy zmarł Zygmunt III Waza Rosjanie próbowali zerwać rozejm Dywyliński, ale zostało to zaniechane w związku z interwencją zbrojną Władysława VI Wazy.
W 1634 r został zawarty polsko-rosyjski pokój w Polanowie powtarzający postanowienia rozejmu Dywylińskiego, ale pod warunkiem rezygnacji Władysława z pretensji do tronu Rosji.
W 1667 r. wojnę zakończył traktat andruszowski. RP oddawała Rosji obszary zdobyte w 1619, Kijów – ustalono granice.

Powstanie Chmielnickiego
Przyczyny:
- konflikt miedzy dążeniem Kozaków do wolności, a dążeniem magnaterii kresowej do jak największego podporządkowania kozaków
- różnice językowo-etniczne między polskimi właścicielami dóbr a ukraińską ludnością chłopską
- problem z określeniem statusu i problemu z rejestrem
-jesienią 1646 przeprowadzono sejm, na którym zmuszono króla, aby wyrzekł się planów wojennych i zmniejszył rejestr (ograniczenie go do 6 tys.). Ta decyzja odebrała kozakom całą radość związaną z polepszeniem ich bytu. Niechęć Kozaków do Polski narastała.
- indywidualne krzywdy doznane od magnatów i szlachty
Przebieg:
I Kozacy wspomagani przez Tatarów pokonali wojska koronne nad Żółtymi Wodami, pod Korsuniem i pod Piławcami i doszli do Lwowa i Zamościa. Zwycięstwo Kozaków spowodowało powstanie. Tę ciężką sytuację pogłębiła śmierć króla Władysława IV w 1648. Przeprowadzono wolną elekcję. Nowym królem został brat Władysława Jana Kazimierza. Na elekcji walczyły ze sobą dwa obozy, które dążyły do rozwiązania problemu Kozaków. Dwa ugrupowania:
1) Liberale ugrupowanie (kanclerz Ossoliński i Bracłowski)
2) Radykalne ugrupowanie (Wiśniowiecki)
Król był za drugim rozwiązaniem –siłowym.
II Armia polska zostaje oblężona pod największą polska twierdzą, której celem było zatrzymanie ataku Tatarów i Ukraińców. Jan Kazimierz przychodzi z odsieczą. Następnie wraz z Chmielnickim podpisują ugodę Zborowską (tymczasową). Wytyczono 3 wojska Ukraińskie.
1) kijowskie
2) czermichowskie
3) bracławskie
Chmielnicki otrzymał tytuł hetmana i król zobowiązał się do zwiększenia rejestru Kozaków.
1651- bitwa pod Beresteczkiem trwała 3 dni, zakończyła się klęska kozaków. Podpisano kolejną ugodę w Białej Cerkwi - doszło do zmniejszenia rejestru kozaków.
III etap rozpoczął się klęską armii koronnej pod Bahotem- doszło do integracji Rosji, która chciała rozszerzyć swoje wpływy na Ukrainę. W Peresławiu poselstwo rosyjskie zawarło ugodę z radą kozacką o przyłączenie Ukrainy naddnieprzańskiej do Rosji i poddaniu Kozaczyzny zwierzchnictwu cara. Ugoda prejesławska wywołała natychmiast wojnę polsko-rosyjską.


Znaczenie unii polsko-litewskiej:
Zalety:
- jej najważniejszym rezultatem stała się ekspansja cywilizacji łacińskiej, reprezentowanej przez katolicyzm i kulturę polską, na ziemie litewsko-ruskie
- dzięki chrystianizacji Litwy oraz zawarciu unii brzeskiej Ko¬ściół katolicki przesunął granice swych wpływów daleko na wschód
- wraz z ekspansją religijną postępowała polonizacja elit na wschod¬nich terenach Rzeczpospolitej. Z czasem Wilno, Lwów i inne miasta oraz szlacheckie dwory stały się ośrodkami polskiego patriotyzmu i kultury.
- Kresom Wschodnim póź¬niejsza historia Polski zawdzięcza bohaterów narodowych (jak Ko¬ściuszko czy Piłsudski), wieszczów (Mickiewicz i Słowacki), artystów, uczonych, mężów stanu i wodzów. Potomkowie spolonizowanych ro¬dów nie wyrzekali się jednak swego pochodzenia i przywiązania do ojczystych ziem. Do kultury polskiej wnosili własne tradycje - litew¬skie, ruskie, a nawet tatarskie.

Wady:
- w wieloetnicznym państwie Polacy stanowili mniejszość
- na ziemiach wschodnich spolonizowane elity postrzegane były często jako uprzywilejowana klasa panów.
- wraz z rozbudzeniem się świadomości narodowej Litwinów i Ukraińców narodziły się konflikty, przybierające nieraz formę krwawych walk.
- Polska została wplątana w nowe wojny - z Rosją, Turcją i Kozakami. Pomimo wielu błyskotliwych zwycięstw ostateczny bilans walk okazał się ujemny - w XVIII w. to właśnie Rosja doprowadziła do rozbiorów, w których wyniku zajꬳa większość terenów Rzeczpospolitej.
- wzrost roli magnaterii, posiadającej na Kresach wielkie latyfundia*, co także przyczyniło się do upadku państwa polsko--litewskiego