Jezuici (Towarzystwo Jezusowe) w Gdańsku

Jezuici (Towarzystwo Jezusowe) w Gdańsku

Dzieje zakonu jezuitów w Gdańsku, od momentu przybycia do miasta pierwszych wysłanników jezuickich w 1567 r. aż po kasatę zakonu, która w zaborze pruskim została odłożona do roku 1780.

Przyjmuje się, że pierwszy kaznodzieja jezuicki Piotr Phae dotarł do Gdańska ok. 1567 r. Ważnym powodem wprowadzenia jezuitów do protestanckiego Gdańska było zadanie umocnienia miejscowej diaspory katolickiej, a w dalszej perspektywie zmiana preferencji wyznaniowych miasta nad Mołtawą. Zwolennicy lokowania jezuitów w Gdańsku - biskup kujawski Stanisław Karnkowski oraz jego następca Hieronim Rozdrażewski - od samego początku widzieli w zakonie siłę zdolną pokierować akcją rekatolizacji Prus Królewskich. Ze względu na prężność Gdańska jako ośrodka miejskiego oraz silny tutaj żywioł niemiecki polscy biskupi zabiegali o osadzenie właśnie w tym mieście zdolnych, dwujęzycznych polsko-niemieckich kaznodziejów jezuickich. Z uwagi jednak na opór protestanckich władz miejskich próby fundacji kolegium w samym Gdańsku zakończyły się niepowodzeniem.
Jezuici, nie posiadając własnej rezydencji w mieście, rozpoczęli działalność prowadzenia misji (w miarę regularnie od 1585 r.), których bazą były najpierw kościół św. Brygidy, kościół i probostwo NMP, kaplica królewska fundacji Jana III Sobieskiego oraz kościoły innych zakonów. Ostatecznie od 1592 r., dzięki legatowi biskupa Rozrażewskiego, stałą placówką jezuitów określaną przez nich mianem Kolegium Gdańskiego był kompleks budynków położony na przedmieściu Gdańska w Starych Szkotach. Wskutek pożarów oraz decyzji władz miejskich, jezuici kilkakrotnie byli zmuszeni do budowy tutaj swoich kościołów oraz budynków szkolnych. Właściwa, pełna pięcioklasowa średnia szkoła humanistyczna zaczęła funkcjonować dopiero od 1621 r. Natomiast studia filozoficzne i teologiczne ruszyły znacznie później, na początku XVIII w. Ponadto trzykrotnie podejmowano próby utworzenia w Starych Szkotach seminarium duchownego. W końcu rozpoczęło ono działalność w 1722 r. i przetrwało do kasaty zakonu w 1773 r.


Wybitni jezuici przebywający w Gdańsku

m. in. Fryderyk Barttsch (1552-1609), Jerzy Gengell (1657-1727), Karol Kreitzen (1608-1660), Gabriel Rzączyński (1664-1737), Teofil Rutka (1622-1700), Kasper Sawicki (1552-1620).

Praca duszpasterska i misyjna jezuitów gdańskich.


Były to te sfery działalności, dzięki którym zakonnicy mieli bezpośredni wpływ na wiernych i mogli powiększać grono konwertytów. Wszędzie, zarówno we własnej świątyni, jak i innych kościołach gdańskich oraz placówkach misyjnych, jezuici włączali się w pełnienie obowiązków parafialnych, odprawienie nabożeństw, organizowanie uroczystości kościelnych, udzielanie sakramentów, szczególnie spowiedzi i komunii oraz prowadzenie bractw religijnych. Sprawowali także opiekę duchowną nad chorymi, ubogimi, więźniami, zwalczali złe obyczaje (prostytucję, konkubinat, złodziejstwo). W wyniku tej działalności w XVII w. rocznie spowiadano i komunikowano ok. 10 tys. wiernych, a w połowie XVIII w. liczba ta wzrosła do 30 tys.

Kontakty ze światem zewnętrznym


Władze miejskie Gdańska przeciwdziałały akcji duszpasterskiej jezuitów. Do najbardziej spektakularnych należały: brak zgody na budowę kolegium z samym mieście Gdańsku i usunięcie kaznodziejów jezuickich z kościoła św. Brygidy w 1606 r. i w 1641 r., przeszkadzanie w posługach duchownych prowadzonych w szpitalach gdańskich i Domu Poprawczym (1646) oraz utrudnianie sprawowania nabożeństw w Kaplicy Królewskiej.
Rada Miasta zniszczyła w 1656 r. kościół jezuicki oraz budynek szkoły w Starych Szkotach w ramach palenia podmiejskich osad, by nie stały się przyczółkami dla Szwedów szturmujących miasto. Z jednej strony takie postępowanie było zgodne z dyrektywami królewskimi, a z drugiej strony Rada Miasta konieczność spalenia jezuickich budynków argumentowała współpracą zakonników ze Szwedami i przechowywaniem prochu, który miał być rzekomo wykorzystany przeciwko miastu. Ponadto władze miejskie nie uznawały metryk chrztów i ślubów wydawanych przez jezuitów.
Wprowadzono też zakaz (dekret władz miejskich z 1649 r.) wwozu i sprzedaży w mieście piwa pochodzącego z dóbr zakonnych. Tę ostatnią kwestię niekoniecznie należy rozpatrywać jako restrykcyjną wobec działalności jezuitów, był to wówczas typowy zakaz, który wiązał się z rywalizacją ekonomiczną.
Koniec działalności kolegium gdańskiego zakończyło ogłoszenie brewe kasacyjnego w 1780 r. oraz zniszczenie w wyniku wojen napoleońskich budynków kolegium w 1813 r.
Pomimo dobrego zarządzania majątkiem i sprawnej działalności dydaktyczno-duszpasterskiej, a także poparcia jakiego udzielały jezuitom władze państwowe i duchowieństwo świeckie, kolegium w Gdańsku należało do placówek drugiej kategorii. Na taką ocenę wpływ miała pozycja Gdańska. Jezuici "zmierzyli się” z miastem, które zdobyło sobie wyjątkową pozycję w skali całego kraju. Miastem tym rządzili protestanci nie wyobrażający sobie koegzystencji z arcykatolickim zakonem. Słabnąca władza katolickich królów i sejmów Rzeczypospolitej nie była w stanie narzucić swojej woli możnemu miastu.


Stan obecny

Obecnie w Polsce mamy dwie prowincje jezuickie (Polski Południowej w Krakowie i Wielkopolsko-Mazowiecką w Warszawie). Z 19 domów zakonnych archidiecezja gdańska ma 3: w Gdańsku-Wrzeszczu - parafia p. w. Świętego Krzyża, w Gdyni - parafia p. w. Św. Stanisława Kostki, w Jastrzębiej Górze - parafia p.w. św. Ignacego Loyoli.