Arkadia i realizm – dwa obrazy wsi polskiej w literaturze renesansowej w świetle „Żeńców”, „Pieśni świętojańskiej o Sobótce”, „Żywota człowieka poczciwego”

Okresowi renesansu charakteryzującemu się poczuciem piękna i harmonii towarzyszyło nieodmienne i powszechne przekonanie, że stan ziemiański jest stanem szczęśliwym, zapewniającym człowiekowi prawdziwe powodzenie i radość. Radości płynące z życia człowieka na wsi mocno podkreślili w swojej twórczości: Szymon Szymonowic, Mikołaj Rej i Jan Kochanowski.

W Żywocie człowieka poczciwego arkadią Reja jest wieś, a wzorem do naśladowania szlachcic-ziemianin. Jego życie nierozerwalnie łączy się z porządkiem natury, którego symbolem staje się zmiana pór roku. Narzucają one człowiekowi różnorodne zajęcia, a wykonywanie każdego z nich może stać się źródłem radości i szczęścia. Pisząc o wiejskich pracach Mikołaj Rej nie tylko ujawnia znakomitą ich znajomość, ale i swoje rozmiłowanie w wiejskim stylu życia. Jego językowym wyrazem jest obfitość zdrobnień, za pomocą których autor wyraża swój emocjonalny stosunek do gospodarskich zajęć i otaczającej przyrody. Wprawdzie jego bohater nie pracuje ciężko w polu, ale w przydomowym sadku i warzywniaku, jednak to możliwość wykonywania pracy stanowi dla niego źródło radości życia. Szlachcic Reja żyje w harmonii z naturą: za pracę przyroda odwdzięcza mu się bogactwem plonowym; spokojna egzystencja gwarantuje czystość sumienia, a przyglądanie się następstwu życia i śmierci w przyrodzie sprawi, że starość i śmierć człowieka przestają być groźne, jako że stanowią naturalny element porządku świata.

Konstrukcja Pieśni świętojańskiej o Sobótce” Jana Kochanowskiego oparta została na przeciwstawieniu modelu życia wiejskiego innym formom egzystencji. Miasto to miejsce, w którym stosunki międzyludzkie oparte są na pieniądzach, kupcy i żeglarze nieustannie narażają własne życie na różne niebezpieczeństwa, życie dworzanina także jest pełne niepokoju. Inaczej na wsi: tam człowiek żyje pobożnie i uczciwie, w taki też sposób wychowuje dzieci. Poeta wyraża pochwałę życia wiejskiego i stworzonego przez ten model egzystencji typu ludzkiego. Jest to ideał ziemianina, który prowadzi samowystarczalny pod względem materialnym tryb życia, z dala od zgiełku miejskiego, niebezpieczeństw wojennych i kłopotów kupieckich. Ideał ziemianina jest pełen aspiracji duchowych. W jego kreację wpisuje poeta pochwałę takich wartości, jak niezależność, spokój wewnętrzny, wzajemna życzliwość członków rodziny, szacunek dla starszych. Poeta nie zapomina o dobrobycie i eksponuje to, co dla motywu arkadyjskiego jest bardzo istotne, a mianowicie brak trosk materialnych i dostatnie życie bohaterów, którzy nie znają znoju pracy.

„Żeńcy” Szymona Szymonowica swą treścią odzwierciedlają stosunki panujące w ówczesnej wsi, dość realistycznie ukazują trud pracy w polu, dają nam również pewien obraz obyczajów, informują też o metodach „dyscypliny” i charakterze dozorców. Utwór piętnuje niesprawiedliwość ówczesnych stosunków społecznych i okrucieństwo pilnujących. Nie jest to jednak dzieło rewolucyjne. Widać, że wzorem dla autora jest harmonia dworu i czeladzi, równomiernie rozłożona praca i odpoczynek, wysiłek i pieśń. "Żeńcy" wyraźnie zarysowują konflikt między pańskim dozorcą - Starostą, który występuje zawsze z nieodłącznym symbolem swojej władzy - nahajką, a chłopem bezwzględnie pędzonym do roboty.
"On nad nami z maczugą pokrząkując chodzi"
"Albo nie widzisz bicza za pasem u niego?
Prędko nas nim namaca"
"Kwaśno patrzy, z nahajką się na nas gotuje"
Widzimy więc tutaj krytyczną ocenę życia i sytuacji chłopów.