Największe jeziora świata - geneza oraz właściwości

Jezioro - naturalny śródlądowy zbiornik wodny, którego występowanie uwarunkowane jest istnieniem zagłębienia (misy jeziornej), w którym mogą gromadzić się wody powierzchniowe, oraz zasilaniem przewyższającym straty wody wskutek parowania lub odpływu. Powstanie mis jeziornych wiąże się przede wszystkim z procesami geologicznymi. Zasilanie należy natomiast przede wszystkim od warunków klimatycznych.

Największe i najgłębsze są jeziora pochodzenia tektonicznego. Jest w nich zgromadzonych ponad 95% zasobów wód jeziornych. Wypełniają zagłębienie powstałe w wyniku ruchów tektonicznych. Największym pod względem powierzchni i zasobów jest Morze Kaspijskie (jest to jezioro wód słonych). Najniżej (około 400 m p.p.m.) położone jest lustro wody słonego Morza Martwego, najgłębiej - dno jeziora Bajkał (1620 m poniżej lustra wody i 1160 m p.p.m.), które jest również jeziorem gromadzącym najwięcej w świecie słodkiej wody - 23 tys. km³ (~20% zasobów światowych). Jednym z najwyżej położonych dużych jezior jest Titicaca w Andach (3812 m n.p.m.). Najliczniejsze są jeziora polodowcowe. Występują zarówno w górach, np. w Tatrach, jak i na nizinach, gdzie tworzą duże skupiska zwane pojezierzami.

Jeziora są młodym elementem krajobrazu, tylko nieliczne głębokie jeziora sięgają swym wiekiem trzeciorzędu (Bajkał - 20-30 mln lat). W klimacie suchym wysychają, a w klimacie wilgotnym ulegają zasypywaniu i zarastaniu roślinnością wodną przekształcając się w bagna.

Bagna i jeziora są naturalnymi zbiornikami wodnymi gromadzącymi wody wtedy, gdy jest ich nadmiar i oddającymi je w okresach bezopadowych. Regulują więc przepływ rzek i wyrównują go w czasie. Zapobiegają ponadto powodziom i nadmiernemu obniżeniu stanu wód w okresach suszy, co podnosi znaczenie rzek z nich wypływających. Duża powierzchnia wodna sprawia, że klimat pojezierzy jest wilgotniejszy niż na obszarach z nim sąsiadujących. Tworzą one swoiste ekosystemy z bogatą florą i fauną wodną.

Jeziora mają również znaczenie gospodarcze - stanowią obszary rekreacyjno-sportowe, są wodnymi drogami komunikacyjnymi, łatwo dostępnym źródłem wody, np. dla przemysłu. Ich wody o bogatym życiu organicznym są źródłem żywności.

Klasyfikacje jezior

Jeziora klasyfikuje się według sposobu powstania niecki, lub też według cech hydrologicznych, fizycznych, chemicznych i biologicznych.
Jeziora mogą być odpływowe, przepływowe, bezodpływowe.

Rodzaje jezior ze względu na pochodzenie:
· tektoniczne (ryftowe) - wypełniają zagłębienia pochodzenia tektonicznego np. Bajkał, Tanganika,
· polodowcowe - wypełniają zagłębienia pozostawione przez lodowce
- rynnowe - w rynnach polodowcowych, np. Gopło, Jeziorak,
- morenowe - w zagłębieniach wśród wałów morenowych, np. Śniardwy, Mamry, charaktyzują się dużą powierzchnią, stosunkowo małą głębokością i urozmaiconą linią brzegową
- wytopiskowe (oczka) - z wytopienia bryły martwego lodu np. Sasek Mały,
- cyrkowe - w cyrkach (kotłach) lodowcowych, np. Czarny Staw, Morskie Oko
· wulkaniczne
- kraterowe - w kraterach nieczynnych wulkanów,
- zatamowane przez potoki lawy,
- kalderowe - wypełniające kaldery nieczynnych wulkanów np. Jezioro Albano k. Rzymu
· przybrzeżne - wskutek odcięcia zatoki przez narastającą mierzeję, Łebsko, Gardno, Resko Przymorskie,
· deltowe - wskutek nierównomiernej akumulacji w delcie rzeki, np. Druzno, Dąbie,
· osuwiskowe - na skutek zatamowania biegu rzeki przez osuwisko np. Sareskie (Tadżykistan), Duszatyńskie (Bieszczady),
· krasowe - w zagłębieniach krasowych np. Jezioro Ochrydzkie (Półwysep Bałkański).
· starorzecza - wskutek odcięcia meandru rzeki np. Jeziorko Czerniakowskie w Warszawie, Druzno.
· jezioro deflacyjne (eoliczne) - w wyniku wypełnienia utworzonego przez wiatr zagłębienia np.Jezioro Teke (Kazachstan)

Rodzaje jezior ze względu na częstość cyrkulacji wody:

Największe jeziora

Termiczna klasyfikacja jezior na kuli ziemskiej

Polarne, mają stale odwrócone uwarstwienie termiczne wody; maksymalna temperatura wody nie przekracza zwykle +4C,
- umiarkowane, maja najbardziej rozwinięty cykl termiczny: w lecie cechuje je uwarstwienie proste, zimą - odwrócone, jezienią i wiosną stany homotermii,
- subtropikalne, cały rok występuje uwarstwienie proste, jego cecha charakterystyczną jest duża różnica temperatury między wodą powierzchniową a denną,
- tropikalne, też cały rok mają uwarstwienie proste, ale małą różnicę pomiędzy temperaturą epilimnionu i hypolimnionu.

Podstawowym czynnikiem wywołującym ruch wody w jest jest wiatr; powoduje on w jeziorze prądy cyrkulacyjne, wywołujące mieszanie wody (miksję). W zależności od siły wiatru i głębokości jeziora woda może mieszać się szybko lub powoli, częściowo lub do samego dna. Woda jeziorze zawiera różne substancje chemiczne rozpuszczone (np. gazy, sole) lub w postaci zawiesin koloidalnych; ich skład chemiczny zależy od rodzaju skał budujących misę jeziorną i zlewnie dopływów jeziora, od wpływu czynników klimatycznych (opady, temperatura powietrza, prędkość wiatru), świata organicznego, a także działalności gospodarczej człowieka. Zawartość tlenu w wodach jeziora wykazuje roczny cykl zmian, związany z intensywnością mieszania ich wód. W okresach homotermii ilość tlenu w wodach całego jeziora jest duża, natomiast w okresach stratyfikacji prostej (lato) i odwróconej (zima) występują ubytki tlenu w przydennych warstwach wód, gdzie jest on zużywany w procesach mineralizacji osadów dennych. W strefach o klimacie wilgotnym i umiarkowanym parowaniu przeważają jeziora słodkowodne (o zasoleniu wód do 0,5‰); w strefach suchych występują jeziora słonawe i słone (o zasoleniu wód co najmniej 0,5‰). Jeziora słodkowodne różnią się między sobą produktywnością biologiczną. Ważnymi parametrami troficznymi są: nasycenie tlenem w czasie stagnacji letniej, zawartość w wodzie Ca, związana z nim alkaliczność i pH, zawartość soli biogennych (azotu i fosforu), obecność związków humusowych.

Ze względu na stan trofiioligotroficzne, mało żyzne zbiorniki wodne o niewielkiej produkcji biologicznej, wynikającej z niedoboru związków mineralnych i substancji biogennej; wody są przejrzyste, barwy niebieskawej, dobrze natlenione do dna; w rozwoju ewolucyjnym przekształca się w jezioro mezotroficzne;
- mezotroficzne, średnio żyzne zbiorniki o niezbyt dużej ilości substancji biogennych i organicznych; wody mają barwę zielonkawą, w warstwach przydennych ilości tlenu niewielkie; w rozwoju ewolucyjnym przekształca się w jezioro eutroficzne;
- eutroficzne, żyzne zbiorniki wodne o wysokiej produkcji biologicznej, wyrażającej się m.in. częstymi zakwitami planktonu; barwa wody zielona lub żółtozielona, w warstwach przydennych może występować deficyt tlenowy; w rozwoju ewolucyjnym przekształca się w trzęsawisko, a następnie w torfowisko niskie;
- dystroficzne, jałowe zbiorniki wodne o bardzo małej produkcji biologicznej, których woda ma barwę brunatną i wykazuje kwśny odczyn; zarastając przekształcają się w trzęsawiska, a następnie w torfowiska wysokie;
- alkalitroficzne, zbiorniki zawierajace znaczne ilości wapnia;
- acidotroficzne, zbiorniki na podłozu krystalicznym o wodzie pozbawionej wapnia, kwaśnej, o znikomej żyzności; charakterystyczne dla obszarów wuklkanicznych;
- siderotroficzne, żelaziste, charakterystyczne dla Skandynawii.

Wśród jezior słonych wyróżnia się jeziora:
- sodowe; ich woda zawiera znaczne ilości siarczanu lub węglanu sodu,
- siarczanowe; w wodzie przeważa siarczan sodu lub magnezu,
- chlorkowe; w wodzie przeważa chlorek sodu,
- boraksowe; w wodzie przeważa czteroboran sodu.

Zasolenie jezior słonych zmienia się w zależności od stanu wody, na który ma wpływ wzmożone parowanie. Największe stężenia soli spotyka się w j. chlorkowych (np. j.Elton 265‰, Morze Martwe 231,3‰, Wielkie Jezioro Słone 222,4‰) i siarczanowych (np. j. Manitu 106,8‰). Misa jeziorna z biegiem czasu wypełnia się osadami dennymi, składającymi się z cząstek pochodzenia mineralnego (wnoszonych do jeziora przez rzeki i będących produktem erozji brzegów) oraz organicznego, tzw. gytii, czyli osadu powstałego w wyniku gnicia, którego mineralizacja następuje dzięki procesom utleniania. Słone jeziora są miejscem depozycji gipsu, anhydrytu oraz innych ewaporatów. Wypłycanie misy jeziornej prowadzi do zaniku jeziora, które początkowo przekształca się w staw, następnie w trzęsawisko i wreszcie w torfowisko (np. bagna Okawango, Bangweulu w Afryce). Do zaniku jezior przyczynia się także zmniejszenie zasilania, które może być wynikiem procesów naturalnych (zwiększone parowanie, zmniejszony opad) lub antropogenicznych (pobór wody do nawodnień). Jeziora mają duże znaczenie dla człowieka. Dostarczają żywności (rybołówstwo), są szlakami komunikacyjnymi, magazynami słodkiej wody, wyrównują przepływy rzek z nich wypływających przez co często zapobiegają katastrofalnym wezbraniom, wywołującym powodzie lub znacznie je łagodzą; podpiętrzone są wykorzystywane do zasilania elektrowni wodnych, a także do celów melioracyjnych. Są obiektami rekreacyjnymi.

Ekologia jezior

Gwałtowne zmiany ekologiczne spowodowane np. zatruciem wody przez kwaśne deszcze, przemysł, rolnictwo czy innego rodzaju działanie człowieka, mogą mieć katastrofalny wpływ na środowisko o nieodwracalnych skutkach.

Przykładem takiego złego wpływu działalności człowieka na przyrodę jezior może być wprowadzenie obcego gatunku ryb okonia, do Jeziora Wiktorii w 1958 roku. Spowodowało to wyginięcie wielu, spośród 170 gatunków ryb z rodziny pielęgnicowatych, należących do bardzo rzadkich gatunków.

Nie bez znaczenia pozostaje również fakt osuszania bagien, czy zmiany biegu koryta rzeki. Niebagatelny wpływ ma również postępujące ocieplenie klimatu, które w przyszłości doprowadzić może do zmniejszenia się ziemskich zasobów wody.

Warto już teraz zdać sobie z tego sprawę, aby w przyszłości nie dopuścić do tego, by następnym pokoleniom nie zabrakło czystej wody i nie tylko.