Pojezierze Kaszubskie jako przykład rzeźby młodoglacjalnej

W niedawnej przeszłości geologicznej, w czwartorzędzie, miały miejsca zlodowacenia kuli ziemskiej. Swym zasięgiem obejmowały zaczną część półkuli północnej. Zlodowacenie czwartorzędowe objęło również obszar Polski. Ostatni lodowiec z terenów Polski ustąpił kilkanaście tysięcy lat temu. Ulegając powolnemu przesuwaniu się niszczył fragmenty podłoża skalnego, transportuje je i zrzuca pozostawiają w ten sposób bogactwo form terenowych.

Pojezierze Kaszubskie stanowi krainę bardzo atrakcyjną pod względem krajobrazowym. Wyraża się to ogromnym zróżnicowaniem hipsometrycznym. Przesuwający się lodowiec pozostawił po sobie pagórki i wzgórza morenowe zbudowane z piasków, żwirów i głazów. Kierunek tych wałów odpowiada linii, wzdłuż której przebiegała krawędź lądolodu. Centralna część Pojezierza Kaszubskiego jest obszarem wysoko wzniesionym, Wzgórza Szymbarskie sięgają do 328 m n.p.m.-Wieżyca, 315 m n.p.m.- Zamkowa Góra (wg B. Augustowskiego i J. Sylwestrzaka). Tworzą one zwartą grupę wzgórz morenowych położonych na południe od Kartuz. Uwagę zwraca fakt, że zdecydowaną większość form czołowolodowcowych buduje materiał piaszczysto-żwirowy o zaburzonej strukturze. Kulminacyjne wzgórze Wieżycy zbudowane jest natomiast z utworów glacjofluwialnych o horyzontalnym i skośnym ułożeniu. Sugeruje to, że było ono podparte przez lód. Moreny czołowe na Pojezierzu Kaszubskim tworzą wyraźne ciągi o lokalnie odmiennych kierunkach lub też formy izolowane – drobne pagórki. Według B. Augustowskiego i J. Sylwestrzaka niesłusznie w Trójmieście okoliczne wzgórza nazywa się morenowymi, gdyż są to silnie porozcinane gęstą siecią dolin i dolinek wzgórza erozyjne.

Wysoko wzniesiona część środkowa Pojezierza obniża się stopniowo we wszystkich kierunkach przechodząc w pola sandrowe. Powstałe w wyniku nagromadzeniu znacznych ilości piasków i żwirów przez wody roztopowe, wypływające spod lodowca lub spod jego czoła. Tworzą rozległe pola piaszczyste ciągnące się w kierunku południowo i południowo-zachodnim od Kościerzyny, gdzie porastają je lasy, zwane Borami Tucholskimi. Sandry przeważnie spotyka się jako teren monotonny, lecz na Kaszubach pola sandrowe są bardzo nierówne, z licznymi jeziorami.

Krajobraz Pojezierza Kaszubskiego kojarzony jest przede wszystkim z ogromną ilością jezior o wydłużonym kształcie. Występują na obszarze moreny czołowej, choć można je również spotkać w obrębie moreny dennej, oraz na sandrach. Rynny jeziorne powstałe przez działalności wody glacjalnej, które przeważnie płynęły pod czaszą lądolodu. Obszar Pojezierza był intensywnie rozorywany erozyjnie, do głębokości 20, 40 a nawet 60 m. Formy te przekraczają nawet długości 20 km. Jeziora rynnowe wypełniają tylko najgłębsze części rynien, w pozostałych odcinkach ich dna są suche lub podmokłe. W układzie rynien przeważa kierunek od północnego wschodu do południowego zachodu, ale spotyka się też znaczne odchylenia od tej linii. Jak podaje Jerzy Szukalski zagęszczenie rynien na Kaszubach wynosi 10-15 km długości na 100 km² powierzchni terenu.

Drugim typem jezior występujących także licznie na Pojezierzu Kaszubskim, są jeziora moreny dennej. Są one okrągłe, często o nieregularnym kształcie, z dobrze rozwinięta linią brzegową i niegłębokim dnie. Powstały przez ugięcie moreny dennej pod ciężarem lodu.
W krajobrazie Pojezierza Kaszubskiego spotykamy liczne zagłębienia o nieregularnych kształtach i różnej głębokości. Tworzą one charakterystyczne „dziury” w morenowym krajobrazie Pojezierza, które często są wypełnione wodami jeziora. Powstały one po ustąpieniu lodowca w wyniku wytapiania się licznych brył lodowcowych. Przez długi obszar czasu bryły te, przysypane były materiałem żwirowo piaszczystym, transportowanym przez obficie spływające sprzed czoła lodowca wody roztopowe, aż do znacznego ocieplenia klimatu. Ponieważ poszczególne bryły lodu nie miały już kontaktu z lodowcem nazywa się je bryłami martwego lodu, a wklęsłości, jakie po nich pozostały, nazywamy wytopiskami. Najrozleglejsze formy wytopiskowe spotykamy w okolicach jeziora Sodomie (3,5 km²), Otalżyna (2,8 km²), Sitno i Karlikowo (2,1 km²) ( wg B. Augustowskiego i J. Sylwestrzaka). Przeważają jednak wytopiska o wymiarach od kilkudziesięciu do 750 m długości oraz kilkudziesięciu kilkudziesięciu do 500 m szerokości.
Udział jezior w ogólnej powierzchni w niektórych częściach pojezierza wynosi aż 10%. Do największych jezior nalezą: Wdzydze (14,2 km²), Charzykowskie (13,5 km²), Jeziora Raduńskie (Dolne krajobrazie Górne) krajobrazie łącznej powierzchni 11,2 km² krajobrazie szereg innych.
Jak podaje Jerzy Szukalski do chwili obecnej zachowało się jedynie 13% krajobrazie pierwotnej powierzchni jezior. Wynika z tego, że jeziora Pojezierza Kaszubskiego stanowią jedynie znikoma część olbrzymiej masy różnorodnych zbiorników, jakie istniały po ustąpieniu lodowca. Zanikanie jest spowodowane zarastaniem jezior przez trzciny, sitowie, grzybienie i wodorosty; wypełnianiem zbiornika drobnymi zawiesinami wprowadzanymi przez rzeki uchodzące do jeziora oraz opadaniem lustra wody na skutek ogólnego obniżenia się poziomu wód podziemnych.
W krajobrazie polodowcowym spotyka się znaczną ilość głazów narzutowych, są to odłamy różnych skał pochodzących ze Skandynawii. Przywleczone zostały przez olbrzymie masy lodu. Wielkie głazy narzutowe są obiektem zainteresowań, pobudzają wyobraźnie i pozwalają wyciągnąć wnioski o ogromnej sile lądolodu. Największym na Pojezierzu Kaszubskim jest Wielki lub Diabelski Kamień położony nad jeziorem Kamiennym. Ma on 17 m obwodu, 5 m długości, 4,8 m szerokości (wg J. Szukalskiego). Znajdujący się na głazie szczelina, wg podań ludności miejscowej miała być śladem po ogromnym łańcuchu, za pomocą, którego, diabeł rzucił głaz do jeziora. Z innych wielkich głazów narzutowych na uwagę zasługują: Brodnicki Kamień, Kamień Jastrzębiej Góry, Kamień Ostrzycki i Łosienicki. Jako cenny materiał budowlany, głazy narzutowe były wyeksplorowane przez człowieka, te, które pozostały są chronione prawem jako pomniki przyrody.

Dzisiejsza rzeźba Pojezierza Kaszubskiego nosi wyraźne pietno rzeźby młodoglacjalnej. Współczesne procesy morfogenetyczne tylko w niewielkim stopniu zdołały zmienić rzeźbę ukształtowaną przez lądolód schyłkowym okresie plejstocenu i na początku holocenu.