Średniowiecze

NAZWA
Media tempora, media aeva – czas, wiek średni (mediewalny, mediewistyczny – dotyczący średniowiecza). Wg humanistów włoskich średniowiecze jest odpowiedzialne za śmierć tradycji antyku; dopiero Dante (XIII/XIV) i Petrarca (XV) zbudzili literaturę ze snu. Określali średniowiecze jako ‘okres bezpłodny, mroczny, ciemny’.

RAMY CZASOWE
Początek – 476 – upadek cesarstwa zach-rzymskiego, abdykacja ostatniego cesarza rzymskiego – Romulusa Augustulusa.
Koniec – 1440 – 1450 – wynalezienie druku;
1453 – upadek Konstantynopola; 1492 – odkrycie Ameryki.

PERIODYZACJA
Wczesne – koniec V – koniec X – Polityczne wstrząsy, najazdy barbarzyńców – spowodowały rozpad kultury starożytnej. Nadal żywa była idea cesarstwa - -miało ono skupić w obrębie jednego państwa wszystkie ludy chrześcijańskie. Realizacją – panowanie cesarza rzymskiego – Karola Wielkiego, zapoczątkowane koronacją w 800 r. przez papieża Leona III. Terytorium – od Morza Śródziemnego po Morze Północne i od Atlantyku po Łabę. Nastąpił rozwój kultury – renesans karoliński. Koniec – 843 r. – wnukowie dzielą imperium, od tego roku – powolny rozpad Europy na państwa narodowe.
Dojrzałe – XI – XIII – Mimo powolnego rozpadu europy – nadal silna idea najwyższej władzy. Trwa spór, kto ma ją sprawować – papież czy cesarz. Spór, także wejście do wspólnoty chrześcijańskiej ludów o różnym poziomie cywilizacyjnym – powoduje spłycenie kultury.
Późne – XIV – XV – rywalizacja papiestwa i cesarstwa doprowadza do upadku politycznego autorytetu obu tych instytucji. Królowie przestają się liczyć z władzą zewnętrzną – budują własną potęgę, co doprowadza do rozkwitu poszczególnych państw europejskich; rozwija się kultura i sztuka (wartości same w sobie, nie jako tło władzy świeckiej i duchowej).

ŚWIATOPOGLĄD
Bóg i Jego wola – sensem ludzkiego działania, ostatecznym celem
Teocentryzm – theos – bóg, centrum – środek – pogląd, wg którego Bóg nie tylko zajmuje najważniejsze i decydujące miejsce we wszechświecie, ale musi zajmować taką pozycję w życiu każdej jednostki i jej czynach, zarówno prywatnych, jak i publicznych.

FILOZOFIA
Święty Augustyn – 354 – 430 – odwoływał się do Platona. Augustynizm – system filozoficzny, wg którego w centrum wszechświata znajduje się Bóg, jako najdoskonalszy byt, dobro, piękno, prawda, źródło wiedzy i wiary. Człowiek jest Bogu całkowicie podporządkowany; dobra ziemskie i cielesne są nicością, natomiast życie człowieka jest dramatem. Dramat polega na tym, że człowiek został umieszczony pomiędzy niebem, a ziemią, między aniołami a zwierzętami. Człowiek tęskni za ideałem Boga, lecz ciągną go także ziemskie pokusy. Życie człowieka przebiega między przeciwstawnymi wartościami, jak: dobro – zło, niebo – piekło, dusza – ciało. Ciągłe rozerwanie, szamotanie się człowieka sprawia, iż nazywamy ten system filozofią dramatyczną.
Św. Tomasz z Akwinu – 1225 – 1274 – odwoływał się do Arystotelesa. Tomizm – filozofia harmonijna, zakładająca ‘rozumny ład świata’ – ujecie świata, jako wielkiego, symetrycznego i uporządkowanego dzieła boskiego, gdzie każde istnienie ma własne, celowe, naturalne miejsce wyznaczone przez Boga; drabina bytów.
Scholastyka – kierunek filozoficzny, który udowadniaj pewne racje, dogmaty religijne i główne prawdy Kościoła w specyficzny sposób: odwołując się do autorytetów (np. Arystotelesa czy Ojców Kościoła) – jako niepowtarzalnych źródeł wiedzy lub snując abstrakcyjne analizy i teoretyczne dociekania bez oparcia w doświadczeniu czy nauce. Pot. – scholastyczny – szkolny, filozofujący, uznający głos danego autorytetu za jedyną prawdę, bez włączenia własnej krytyki wobec tej prawdy czy twierdzenia.
Franciszkanizm – system filozoficzny, wywodzący się od nauki głoszonej przez św. Franciszka z Asyżu. Główne założenia to miłość do całego świata, wszystkich istot żyjących, ptaków, roślin. Św. Franciszek głosił ideę ubóstwa i wolności człowieka ubogiego. Był przeciwnikiem ascezy, którą nazwał ‘dręczeniem brata – ciała’. Nazywany jest ‘świętym poetów i poetą świętych’.
Mistycyzm – nauka głosząca, iż jedynym sposobem poznania prawdy jest bezpośrednie obcowanie z Bogiem, a drogą do tego jest kontemplacja.

ARCHITEKTURA
Styl romański – Roma (Rzym) - 1000 – 1240 – budowle, malarstwo, rzeźba – charakter statyczny, brak ozdób, małe okna; mogły pełnić rolę twierdzy. Budowle o przeciętnych rozmiarach, kościoły ciemne o masywnym korpusie, równowaga między kierunkami wertykalnymi i horyzontalnymi, sklepienia kolebkowe, dominacja łuku półokrągłego, wąskie okna, potężne filary; freski.
Styl gotycki – od połowy XII, zrodził się we Francji. Geneza: rosnące poczucie pewności siebie człowieka, potęgująca się niezależność polityczna władców, tęsknota za Bogiem i świętością. Cechy: strzelistość i monumentalność, formy dynamiczne (akcentowanie kierunków wertykalnych), smukłe kształty, ostre łuki, sklepienia krzyżowo – żebrowe, duże okna – witraże, rzeźba architektoniczna z motywami zaczerpniętymi z natury, figury pełnoplastyczne, wytwornie opracowane.
LITERATURA
Miejscem współzawodnictwa między religijnym i świeckim modelem życia. Cechy literatury średniowiecznej: przewaga pierwiastków religijnych nad świeckimi (sakralny charakter literatury); anonimowość (‘Na większą chwałę Bogu’); dwujęzyczność literatury: j. łaciński i narodowy; utylitaryzm (użyteczność) względem Kościoła, władcy; charakter dydaktyczny (skłonność do moralizowania); alegoryzm; charakter parenetyczny (prezentuje wzorce; charakter meliczny poezji (przeznaczona do śpiewu).

Wzorce religijne:
Asceta – odrzuca dobra materialne, szuka poniżenia i cierpienia w przekonaniu, że im większe będą wyrzeczenia w życiu doczesnym, tym większa spotka go ostateczna nagroda.
Święty o postawie franciszkańskiej – odrzuca dobra materialne w imię osobistej wolności, akceptuje, pochwala świat, wszystkie stworzenia nazywa braćmi i siostrami; postawa radosna.
Wzorce świeckie:
Król – pierwowzorem ideału królewskiego był Karol Wielki; jest współczujący, sprawiedliwy, mężny, boi się tylko Boga.
Świątobliwy rycerz – służy Bogu i walczy ze wszystkimi, którzy go nie uznają; jest silny odważny, ma dobrze opanowane rzemiosło wojenne, wielbi damę swego serca (nie żonę); pragnie zdobyć sławę trwalszą niż własne życie; związany z władcą (nie tyle z ojczyzną, choć Roland tęskni za ‘słodka Francją’).
Rycerz – kochanek – dla niego najwyższą wartością jest uczycie; Tristan i Izolda – w swoim życiu zdradzili wszystko oprócz siebie. Autorzy dokonali ich apoteozy – kazali wierzyć odbiorcom, że Bóg im wszystko wybaczy.
Literatura docierała do odbiorców: głośno czytana dużemu zgromadzeniu (np. w trakcie posiłku), recytowana przez wędrownych lub dworskich poetów.

EDUKACJA
Szkoły powstawały przy parafiach, katedrach i klasztorach. Zdobywano podstawy 7 nauk, tzw. Sztuk wyzwolonych; na poziomie niższym (trivium): gramatyka, retoryka, dialektyka; na poziomie wyższym (qua-trivium): arytmetyka, geometria, astronomia, muzyka. XI/XII – dwie najdoskonalsze szkoły klasztorne w Bolonii i Paryżu nauczają nowych dyscyplin, po pewnym czasie przekształcają się w pierwsze uniwersytety. Średniowieczne uniwersytety kształciły bakałarzy, czyli nauczycieli sztuk wyzwolonych, prawników, lekarzy, teologów.

DOROBEK STAROŻYTNOŚCI
Platon i Arystoteles – inspiracjami, fundamentami nowej wiedzy.
Koncepcje organizacyjne Kościoła i państwa – wywodziły się z Rzymu.
Łacina – jako język nauki, dyplomacji, teologii.
Antyczny model wiary – wg niego różnymi dziedzinami życia opiekowały się poszczególne bóstwa.

ŚREDNIOWIECZE W POLSCE
Początek – 966 – chrzest Polski; koniec – 1492 – śmierć Kazimierza Jagiellończyka. Fazy: wczesna i późna; granicą – 1285 – arcybiskup gnieźnieński Jakub Świnka nakazał głoszenie kazań i odmawianie niektórych modlitw w języku narodowym; duchowni mieli biegle władać językiem polskim.
Powstawało coraz więcej utworów w języku narodowym, choć pisanie po polsku sprawiało dużo kłopotów (polska mowa operowała sporą liczbą głosek, którym nie odpowiadał żaden znak). Efekt – dwujęzyczność piśmiennictwa.
Piśmiennictwo religijne
Po polsku: ‘Bogurodzica’, ‘Kazania Świętokrzyskie’, ‘Psałterz floriański’
Po łacinie: żywoty świętych, np. św. Wojciecha, św. Stanisława
Piśmiennictwo świeckie
Po polsku: ‘Rozmowa Mistrza Polikarpa ze Śmiercią’, ‘O zachowaniu się przy stole’, ‘Satyra na leniwych chłopów’
Po łacinie: historiografia – kroniki Galla Anonima, Wincentego Kadłubka, Jana Długosza.