Podróż, pielgrzymka, tułaczka, wędrówka - różne ujęcia tego motywu w literaturze.

W literaturze różnych epok często występuje motyw wędrówki, pielgrzymki, tułaczki. Podróże mogą mieć formę dążenia do jakiegoś celu, ucieczki przed czymś, pielgrzymki do ważnego miejsca, wędrówki w poszukiwaniu pewnych odpowiedzi lub też tułaczki bez celu. W literaturze wędrówka może być rzeczywista, czyli taka, w której bohater fizycznie zmienia miejsce pobytu lub też duchowa, tzn. gdy postać wędruje w głąb samego siebie.

Pierwsze wzmianki o motywie pielgrzyma, odnajdujemy już w Biblii. W „Księdze Wyjścia” poznajemy historię wyzwolenia Ludu Bożego z Egiptu. Ucieczka z niewoli egipskiej przekształca się w podróż, która ujawnia wszystkie ludzkie namiętności i możliwe do popełnienia błędy. Żydzi wielokrotnie odwracają się od Jahwe, jednak jego potęga sprawia, że muszą do niego wrócić. Po długiej, wyczerpującej i pełnej niepokoju wędrówce, Mojżesz doprowadza swój lud do Ziemi Obiecanej. Dzieje się tak za sprawą wiary w Stwórcę. Motyw wędrówki Żydów stał się jednym z najbardziej inspirujących dla europejskiej literatury.

Również w „Nowym Testamencie” spotykamy pielgrzyma – jest nim Jezus. Człowiek o nadludzkich możliwościach, nieskończonej łasce i wielkim sercu pielgrzymuje wraz ze swoją świtą dwunastu apostołów, głosząc Słowo Boże. Idzie i woła: „Nawróćcie się!”. Od początku do końca jest on oddany tylko jednej idei – Woli Bożej, czyli pielgrzymowaniu i nauczaniu, które trwają całe jego życie.

Motyw podróży pojawia się także w niektórych mitach greckich, w których bohaterowie podejmują wędrówki, stanowiące nieodłączny element ich życia - wędruje Edyp uciekając przed przeznaczeniem, Herakles mający wykonać swoje dwanaście prac, podróżują Argonauci podróżując w poszukiwaniu złotego runa. Ich wędrówki mają jednak zdecydowanie charakter przestrzenny. Tekstem antycznym, który nadaje przestrzennej wędrówce niezwykłego wymiaru jest "Odyseja" Homera, zawierająca historię dziesięcioletniej tułaczki Odyseusza spod Troi do Itaki. Jest to klasyczny przykład wędrówki z przeszkodami, w której główny bohater musi stawić czoło przyrodzie, losowi i bogom. Odys powracający do domu traci kilku swoich towarzyszy, którzy pozostaną na zawsze w krainie Lotofagów, gdyż ulegli swym słabościom. Musi również być świadkiem śmierci innych z ręki cyklopa, a następnie znieść samotność w trakcie długiej wędrówki. Musi też udać się w przeszłość, schodząc do Hadesu na spotkanie ze swoimi zmarłymi przyjaciółmi. Powracający do domu Odys jest już kimś zupełnie innym niż zuchwały wojownik znany z „Iliady”. Wędrówka bohatera nie jest jedynie docieraniem do celu. Jej istota sprowadza się do poznawania samego siebie i swojej historii.

W średniowieczu topos wędrówki w zaświaty odnajdujemy w „Boskiej Komedii” Dantego. Autor w czasie swojej wizyjnej wędrówki po krainach Piekła, Czyśćca i Raju spotyka się z umarłymi. Jego przewodnikiem są Wergiliusz i Beatrycze. Napotkani po drodze zmarli uczeni, filozofowie, artyści udzielają Dantemu nauk i rad. Poznajemy bardzo dokładnie poszczególne kręgi piekła i umieszczone tam zgodnie z teologią postaci antyczne, jak i szczegółową hierarchię aniołów w niebie. Wędrówka w dziele Dantego może być odczytywana jako symboliczne przechodzenie kolejnych etapów życia, niezbędnych do poznania wszystkich "poziomów" egzystencji ludzkiej. Poznanie piekła, czyśćca i nieba pozwala na ogarnięcie istoty człowieczeństwa. Jest też ta podróż sposobem dotarcia do Boga, ideału.

Również średniowieczna "Legenda o Świętym Aleksym" mówi o podążaniu w kierunku Boga. Wędrówka ascety, który świadomie zrezygnował ze swojego dobytku i życia rodzinnego, jest przykładem na pobożne życie, bezgraniczne oddanie się Bogu i jego przykazaniom. Aleksy umartwia się, pielęgnuje swoją cnotę, znosi dzielnie wszelkie upokorzenia i cierpienia. Osiąga cel swojej pielgrzymki. W pełni oddaje się Bogu, uzyskuje zbawienie, jego dusza wędruje do nieba. Po śmierci Aleksy zostaje kanonizowany.

W epoce romantyzmu popularne były także podróże morskie, podczas których człowiek mógł przeżyć mistyczne uczucie uczestniczenia w nieskończoności i wieczności, potęgowane ogromem i magią oceanu. Te podróże, z których przeżycia odnajdujemy w „Sonetach krymskich” Adama Mickiewicza, pogłębiają w człowieku uczucie osamotnienia, kruchości jego życia i uświadamiają mu wielkość świata, w którym on sam jest tylko prochem. Nieważna jest w nich zgodność z rzeczywistością, liczy się jedynie przeżycie, które umożliwia kontakt z kulturą czy z niezwykłymi miejscami świata. Nie są one jedynie zachwytem nad pięknem natury, lecz także nostalgią za ojczystym krajobrazem „pagórków leśnych i łąk zielonych”. W „Stepach akermańskich” pielgrzym poszukuje w gwiazdach szansy na ocalenie: „Patrzę w niebo, gwiazd szukam, przewodniczek łodzi”. Przytłoczony potęgą natury, próbuje odczytać jej tajemniczy szyfr, nosi bowiem w sobie romantyczne przekonanie, że pomiędzy światem człowieka a światem natury istnieje ścisłe powiązanie. Zgłębiając naturę, podróżuje jednocześnie w głąb samego siebie, do źródeł bytu.

Motyw wędrówki w literaturze romantycznej wiąże się również z tytułową postacią dramatu Juliusza Słowackiego pt.: „Kordian”. Podróż bohatera staje się momentem inicjacji w dorosłe życie, konfrontacją wyobrażeń o świecie z rzeczywistością. Kordian dzięki tej podróży przechodzi ewolucję wewnętrzną, która powinna uczynić z niego człowieka świadomego swojego "ja". Nie może znaleźć sobie miejsca na świecie, marzy o czymś, co nadałoby jego życiu sens i cel. Najpierw widzimy Kordiana w Londynie, który napawa go odrazą do materialnych zabiegów ludzkości, potem przybywa do Dover, gdzie na nadmorskiej skale odkrywa w literaturze Szekspira cud poetyckiej kreacji. Następnym etapem podróży są Włochy, gdzie bohater dowiaduje się od pięknej Wioletty, że miłość można kupić. Włoszka pozbawia go złudzeń romantycznej miłości. Najważniejszy okazuje się jednak pobyt w Watykanie, gdzie papież Grzegorz uświadamia mu, że nie cały świat interesuje się walką niepodległościową jego kraju i że nie wszyscy uważają uzyskanie wolności Polski za najpilniejszą sprawę na świecie.
W czasie tej podróży świat pozbawia młodego Kordiana złudzeń. Kluczową sceną dla dramatu Słowackiego jest improwizacja bohatera na szczycie góry Mont Blanc. Tam w samotnym monologu Kordian przeżywa wielką rozterkę między chęcią działania, dokonania czegoś wielkiego, a własną niemocą. Romantyczna wędrówka to przede wszystkim podróż do wnętrza duszy.

Również literatura współczesna podejmuje temat podróży. Bohater książki Paula Coehlo „Pielgrzym” wyrusza na pielgrzymkę do Santiago de Compostela legendarną Drogą Mleczną, którą podążali już w średniowieczu pątnicy. Jego pragnieniem jest poznanie samego siebie. Z podróży tej bohater wraca przeświadczony, że to co niezwykłe, znajduje się na drodze zwykłych ludzi, a siła wędrówki tkwi w tym, że przypomina nam to wszystko, o czym dobrze wiemy lecz zapominamy zajęci codziennymi sprawami.

Literatura pokazuje, jak wiele znaczeń może mieć podróż, wędrówka. Może być źródłem wiedzy, bogatych doświadczeń wewnętrznych, zarówno estetycznych, duchowych, jak i intelektualnych. Warto podejmować wędrówki i przyglądać się naszym podróżom, gdyż w dobie błyskawicznej komunikacji i kultury masowej, sprawiających, że cały świat zaczyna wyglądać podobnie, są one znacznie uboższe od prezentowanych przez literaturę.