Kreacjonizm czy dokumentaryzm? Która z artystycznych metod trafniej przedstawia świat?

Według opinii E. Dyczka „Literatura powinna tworzyć światy równoległe, tworzyć rzeczywistość, a nie opisywać”. Wielki grecki filozof i estetyk sztuki, Arystoteles był podobnego zdania. Mianowicie w swoim dziele „Poetyka” określił kanony i doktryny, którymi kierowała się sztuka przez wiele stuleci. Swoistym wyznacznikiem dobrego smaku twórcy, powinno być kierowanie się zasadą Mimesis, co oznacza formę upodabniania dzieła artystycznego do rzeczywistości, naśladowania otaczającego go świata. W świecie nam współczesnym, bardziej popularnym określeniem tego fenomenu estetycznego, jest Dokumentaryzm. Dziś prawidłowym wyjaśnieniem dokumentaryzmu, będzie opieranie się (głównie w twórczości literackiej i filmowej) na dokumentach, materiałach źródłowych, na faktach wziętych z życia. Dokumentaryzm, polega na budowaniu utworów na podstawie faktów, wykluczając fikcję literacką. Niedozwolone jest opatrzenie tekstu jakimkolwiek osobistym komentarzem, stawia się głównie na udokumentowaną, obiektywną prawdę. Technika ta wykorzystywana jest przede wszystkim w formach dziennikarskich przedstawiania świata. Przez wiele stuleci, artyści całego świata, byli nieświadomie więzieni przez tę formę i tylko nieliczni tworząc, wyrwali się z kajdan realnego świata. Nie licząc kilku ówczesnych dziwaków, dopiero wiek dwudziesty przyniósł nam roztopy konwenansów w sztuce. Otworzył umysły i pozwolił na bardziej swobodne widzenie płaszczyzny, którą nazywamy światem.
W epoce dwudziestolecia międzywojennego nastąpiło wiele zmian w artyzmie polskim i światowym. Swoją działalność rozpoczęły wszelakie grupy awangardowe i futurystyczne, które za cel miały zrewolucjonizowanie i odmłodzenie literatury, poprzez odcięcie się od uniwersalnych zasad tworzenia.
Artysta stawiał na swoją wyobraźnię w kreowaniu świata stworzonego od podstaw, wprowadzał wszechobecną fikcję, by pokazać odmienność od rzeczywistości. W ten oto sposób powstała następna analizowana przez nas metoda literacka, czyli Kreacjonizm. Chcąc wyjaśnić owe pojęcie powiemy, że jest to, opieranie się w twórczości na własnej fantazji, a nie na obserwacji życia. Wykorzystuje się wyobraźnię artystycznie ukształtowanej jednostki, tworzącej odrębną rzeczywistość, rządzącą się własnymi prawami, przedstawioną w sposób twórczy i swobodny. Twórcy budują więc nowe przestrzenie zaludnione przez postacie inne niż ludzie i rządzące się innymi zasadami. Nie ogranicza ich logika czy „fizyka Newtona”. W literaturze kreacyjnej wszystko jest możliwe. Porównywanie tego wszystkiego z realnym światem nie ma sensu. Trzeba zaakceptować zasady, jakimi rządzi się rzeczywistość wykreowana przez pisarza. Ogólny bunt przeciwko określonym normom literackim, zaowocował wieloma nowymi gatunkami i swoistą anarchizacją dotychczas znanego nam obiektywistycznego pojmowania istnienia człowieka. W wieku XX literatura kreacjonistyczna osiągnęła bardzo wysoki poziom i formę. W obecnej chwili, utwory antymimistyczne możemy podzielić na; Baśnie, legendy i mity, utopie i antyutopie, science fiction (fantastyka naukowa), fantasty, i groteskę.
Rozwinięcie (konspekt).

- Dokumentaryzm.


• „Pamiętniki i diariusze” Jana Chryzostoma Paska.

- Najwybitniejszy zabytek pamiętnikarstwa staropolskiego.
- Można wyodrębnić dwie części: pierwszą poświęconą wojennym losom autora, drugą natomiast opisującą Paska jako gospodarza i obywatela.
- Walory historyczno-dokumentacyjne.
- Historia w "Pamiętnikach" Jana Chryzostoma Paska wynika z doświadczeń autora lub relacji świadków tychże wydarzeń.
- W opisach ważnych wydarzeń historycznych autor skupia uwagę na własnych przygodach, wyolbrzymiając niekiedy swą rolę świadka i uczestnika tych wydarzeń.
- "Pamiętniki" Paska to wiarygodny dokument mentalności przeciętnego szlachcica polskiego drugiej połowy XVII wieku.
- Dzieło łączy cechy gatunkowe wspomnienia i autobiografii, oraz diariuszowego dokumentaryzmu.

• „Medaliony” Zofii Nałkowskiej.

- Autorka napisała „Medaliony” na podstawie badań i obserwacji poczynionych podczas pracy w Głównej Komisji Badania Zbrodni Hitlerowskich, której była pracownikiem.
- Głównym tematem jest technika ludobójstwa i wiążące się z nią mechanizmy mordowania człowieka.
- Nałkowska nie zamieszcza w utworze żadnych komentarzy, jedynie suche fakty.
- Czytelnika uderza naturalistyczny opis, faszystowskich zbrodni dokonywanych na niewinnych kobietach i dzieciach.

• „Inny świat” Gustawa Herlinga - Grudzińskiego.

- Autor opisał swoje przeżycia związane z dwuletnim pobytem w sowieckim obozie w Jercewie.
- Przedstawiając różne sfery obozowego życia ukazuje potworność łagru.
- „Inny świat” podobnie jak „Medaliony” jest utworem zawierającym wydarzenia wprost niewyobrażalne dla współczesnego czytelnika.
- Utwór traktuje o odhumanizowaniu człowieka.

• „Rozmowy z katem” Kazimierza Moczarskiego.

- Utwór powstał na podstawie wywiadu ze skazańcami w celi śmierci.
- Autor znajduje się w jednej celi z likwidatorem getta warszawskiego Jrgenem Stroopem.
- Ta sytuacja pozwala mu na poznanie psychiki kata, analizę systemu hitlerowskiego i jego metod oddziaływania na swych podwładnych.
- „Rozmowy z katem” umożliwia zobaczenie wielu faktów historycznych z perspektywy esesmana.
- Na podstawie tych spostrzeżeń Moczrski śledzi narodziny zła, jego wpływ, a także rozwój w człowieku.
- Dzieło pozbawione wyraźnego zabarwienia emocjonalnego pozwala nam na dowolną interpretację tekstu. Autor prezentuje – my oceniamy.


- Kreacjonizm.


• "Sklepy cynamonowe" Brunona Schulza.

- Konwencja mitów i symboli.
- Powieść przedstawia rzeczywistości jako baśni. Subiektywność odbioru każdego elementu, połączonego podświadomie z przeżyciami z okresu dzieciństwa (archetypy).
- Autor stosuje synestezje, czyli połączenie doznań zmysłowych z obrazami tworzonymi przez umysł.
- Wprowadzenie do utworu rzeczy i zjawisk metafizycznych jako możliwych do wychwycenia przez każdego człowieka, kierującego się indywidualizmem.
- Kreacjonizm jest podkreśleniem zdążania autora do zachowania tożsamości, indywidualizmu, a także własnego przetwarzania rzeczywistości.
- Zastosowanie groteski jako oddanie niepowtarzalności nastroju.
- Pisarz odrzuca mimetyzm jako uniwersalne spojrzenie twórcy na świat, oraz rezygnuje z ciągłości fabuły.

• "Ferdydurke" Witolda Gombrowicza.

- Motyw "zdziecinnienia" bohatera - podobnie jak w "Sklepach cynamonowych".
- Konwencja groteski - sytuacja zagrożenia bohatera jest śmieszna, jak i przerażająca.
- Konwencja "złego snu": wychowanie młodego pokolenia na ludzi niezdolnych do samodzielnego życia - ludzie są kukiełkami i marionetkami.
- Postaci ludzkie są uosobieniem cech charakteru i umysłowości: nauczyciele, rodzina Młodziaków, rodzice uczniów, uczniowie.
- Symbole: Pupa - zdziecinnienie, Gęba - opinia u innych, której nie można zmienić, zatracenie tożsamości, Łydka - instynkty, biologizm, sprzeciw wobec unifikacji.
- Formy jako wykreowane przez ludzi nienaturalne prawidła współżycia.

• "Proces" Franza Kafki.

- Abstrakcyjność lokalizacji czasowej i przestrzennej akcji.
- Kreacja samego procesu jako wpływu transcendentalnego i wszechmocnego sądu na pojedynczego, często zagubionego człowieka.
- Proces jest parabolą ludzkiego losu - to nie my decydujemy o narodzinach, śmierci i samym przebiegu życia. Konieczność podporządkowania się z góry ustalonym prawom.
- Kreacja bohatera jako oskarżonego, którym może być każdy człowiek (everyman).
- Otwarta kompozycja dzieła.
- Kafka wprowadza jedyny w swym rodzaju klimat, klaustrofobiczny i duszny.

• „Mistrz i Małgorzata" Michała Bułhakowa.

- W powieści jednocześnie istnieją trzy przestrzenie: Moskwa, Jerozolima za czasów Chrystusa oraz przestrzeń fantastyczna.
- Autor stwarza postaci Wolanda, Azazella, Behemota, Helli i Fagota jako interpretacji biblijnych przekazów o twórcach zła. Występują oni także w płaszczyźnie realistycznej.
- Hiperbolizacja: tragedia ludzi pod wszechwładzą systemu.

• „Rok 1984” Georga Orwella.

- Powieść pokazuje przerażający świat totalitaryzmu, w którym „Wielki Brat patrzy”, a ludzie są stale podglądani przez telewizyjne ekrany.
- Orwell wykreował świat, w którym prawda i wolność nie istnieją.
- Zgodny z ideologią jest język zwany nowomową, którego zadaniem jest uniemożliwienie swobody myślenia.
- Utwór Georga Orwella jest antyutopią, wizja świata w „Roku 1984” jest sugestywna i przerażająca.

• „Solaris” Stanisława Lema.

- Akcja powieści fantastyczno – naukowej dzieje się w XXI wieku na odległej planecie.
- Lem stwarza pozory wiarygodności swego świata – tworzy fikcyjną naukę zwaną „solarystyką”.
- Główny problem powieści dotyczy ludzkiego poznania, a także porozumiewania się z „obcymi”.


Podsumowanie.

Rzeczywistość przedstawiana przez dokumentarzystów, jest jak najbardziej zgodna z antycznymi zasadami Mimesis. Autorzy tekstów takich jak: „Medaliony” i „Rozmowy z katem”, dokładnie i rzeczowo, obrazują nam realia w jakich dano żyć człowiekowi w tak nieludzkim okresie. Nie podejmują oceny i interpretacji zaistniałych zdarzeń, przez co swoją literaturą zbliżają się do dziennikarstwa. Moim zdaniem utwory napisane metodą dokumentalną nie powinny nosić miano artystycznych, ani dokumentaryzm nie powinien zaliczać się do metod twórczych. Ponieważ artystom nie wystarcza odtwarzanie rzeczywistości. Jest w nich wielka potrzeba pokonywania ograniczeń, tworzenia czegoś nowego i niepowtarzalnego. Stąd literatura kreacyjna. Dzieła tego typu nie są zapisem otaczającego świata, ale raczej wyobraźni pisarza. A ta przecież jest nieograniczona…
Kreacjonizm jest dużo trudniejszą metodą przedstawiania świata. Bo gdy w dokumentaryzmie chodzi o jak najdokładniejsze i najobjektywniejsze oddanie faktów, tak tu wszystko powinno się tworzyć samodzielnie, a za fakt stawiać tylko własną fantazję i wyobraźnię. Trzeba to jednak uczynić w taki sposób, żeby czytelnik w tej fantazji mógł ujrzeć rzeczywistość. Czytelnik nie zastanawia się nad tym, czy autorowi udało się opisać świat dostatecznie dokładnie i prawdziwie. Zamiast tego skupia się na badaniu i zagłębianiu się w inne nieznane dotąd lądy i światy. Często „nową literaturę” tworzy się za pomocą karykatury, deformacji, rezygnacji z logiki i zasad prawdopodobieństwa. W ten sposób pisarze odsłaniają słabości naszej rzeczywistości oraz dokonują jej interpretacji. Niekiedy autorami kieruje ciekawość, ponieważ ludzie od zawsze pragnęli wybiec w przyszłość i przewidzieć, jaki świat kiedyś będzie. Pisarze stawali się w ten sposób prorokami.
Są jednak ludzie, dla których tak odbierana przez kreacjonistów rzeczywistość jest niepełna. Uważają, że kreując nowe światy pisarze próbują „dopełnić” rzeczywistość i w ten sposób zbliżyć się do prawdy. Moim zdaniem powinniśmy oddzielić przekazywanie informacji w formie relacji czy wywiadu od prawdziwej sztuki. Przecież jak świat wygląda każdy z nas widzi lub słyszy, a są przecież rzeczy nie odkryte, niepoznane, które nie zasługują na dosłowne przekazanie odbiorcy. Szczerze, nie zgadzam się z krótkowzroczną i ograniczoną opinią E. Dyczka. Uważam jednocześnie, że realia dzisiejszego świata trafniej przedstawia dokumentaryzm, który do tego celu jest iście stworzonym. Będąc gorącym zwolennikiem sztuki kreacjonistycznej uważam, że tylko ona jest ciągle jeszcze nie odkrytą tajemnicą, która nigdy nie powinna zostać do końca poznana. Ponieważ jedyne co jest dla nas ciekawe to, to nieznane i bezgraniczne.