Płyty tektoniczne

Skorupa kontynentów oraz dna morskiego leży na wielkich platformach tektonicznych, które przemieszczają się względem siebie na powierzchni Ziemi. Proces taki nazywano ruchem wielkich płyt lub inaczej platform tektonicznych. Tektonika zajmuje się badaniem podstawowych cech strukturalnych skorupy ziemskiej. Pod twardą, stałą warstwą płaszcza znajduje się tak zwana astenosfera, zbudowana z materiałów bardziej plastycznych oraz ze stopniowych twardych warstw płaszcza. Astenosfera znajduje się od 100 do 200 km pod powierzchnią Ziemi. Naukowcy wyróżniają 15 platform głównych oraz dużą liczbę mniejszych.

Granice płyt tektonicznych mogą tworzyć trojakie formacje:
- aktywne grzbiety oceaniczne - przebiegające wzdłuż grzbietów oceanicznych granice płyt, są źródłem ich ruchu oraz miejscem ich spotkania. Platformy przesuwają się w kierunku przeciwnym do grzbietu, a poszczególne jego części stopniowo się od niego oddalają.
- strefy rowów oceanicznych - rowy oceaniczne, natomiast to miejsca kolizji płyt tektonicznych – tutaj jedna z nich zostaje wchłonięta z powrotem do wnętrza Ziemi. Obszar taki nosi nazwę strefy rowu oceanicznego.
- uskoki przekształcające – w nich materiał skalny nie jest ani nadbudowany, ani wchłaniany. Są to pęknięcia prostopadłe do krawędzi płyty tektonicznej.

Grzbiety oceaniczne nie są nieprzerwanym łańcuchem wzniesień. Przeciwnie, w samym biegu, niektóre ich fragmenty są wyraźnie przesunięte w jedną lub drugą stronę, co jest wynikiem przemieszczania się poszczególnych platform. Granice pomiędzy platformami nie zawsze są równoległe do granicy pomiędzy skorupą dna oceanu, a skorupą kontynentu. Niektóre z nich z kolei spotykają się pod pewnym kątem, a jeszcze inne w miejscu styku przesuwają się względem siebie. Doskonałym przykładem takiego przesunięcia jest uskok św. Andrzeja, rozciągający się na zachodnim wybrzeżu USA. Niemiecki meteorolog Alfred Wegener przedstawił teorię ruch wielkich płyt litosfery w 1915 roku, ale dopiero w latach sześćdziesiątych zgromadzono odpowiednie dowody wskazujące na wiarygodność myśli Wegenera. Wtedy też ostatecznie sformułowano teorię ruchu wielkich płyt litosfery zaakceptowaną przez środowisko naukowe. 100-kilometrowa skorupa ziemska i górna część płaszcza podzielona jest na 8 głównych płyt – kier tektonicznych – które „pływają” po półpłynnej wewnętrznej warstwie astenosferze. Stała aktywność tej planety umożliwia ruch płyt. W zależności od wzajemnego ruchu, te płyty mogą rozsuwać się, zderzać lub też podsuwać jedna pod drugą. Teoria wielkich płyt litosfery mówi o tym, że kontynenty przemieszczają się z prędkością od 1 do 10 cm rocznie na olbrzymich platformach, które są częścią skorupy ziemskiej. Przyjęcie teorii ruchu kontynentów zapoczątkowało nową erę w badaniach nad naszą plenetą. Kiedy Vine i Matthews udowodnili teorię ekspansji dna oceanu, uważano powszechnie, że siłą sprawczą poruszającą płyty tektoniczne była wydobywająca się nieustannie z grzbietów oceanicznych nowa materia.

Następnie wykazano, że platformy nie są pochylane przez narastające masy skalne, lecz wciągane do wnętrza Ziemi w strefach rowów oceanicznych, gdzie zostają, jak surowiec wtórny, ponownie odzyskiwane. Innymi słowy, litosfera nie jest wypychana na powierzchnię, lecz wsysana do środka.

Trzęsienia ziemi oraz zjawiska wulkaniczne występują przede wszystkim na granicy styku dwóch platform. Na przykład na granicy dwóch płyt tektonicznych w strefie rowu oceanicznego u zachodnich wybrzeży Ameryki Południowej wypiętrzyły się Andy, góry, w skład których wchodzi wiele wulkanów. Jednym z najbardziej niebezpiecznych obszarów na Ziemi jest obecnie uskok św. Andrzeja. Dwie przesuwające się względem siebie platformy, trąc o siebie wzajemnie, wytwarzają olbrzymie napięcia. Majestatyczny spokój jaki obecnie panuje na tych terenach to tylko cisza przed burzą. W momencie, gdy tarcie stanie się zbyt mocne, potężne trzęsienie ziemi z pewnością znowu odmieni ukształtowanie naszej planety. Ruch płyt rzadko jest stały. Przez długie okresy w ogóle się go nie obserwuje. Siła tarcia utrzymuje płyty w bezruchu. Kiedy naprężanie staje się większe niż wytrzymałość skał, następuje gwałtowne pęknięcie – trzęsienie ziemi – uruchamiające płyty. Najgroźniejsze trzęsienia powstają wewnątrz Ziemi wzdłuż krawędzi tych płyt. Ruch płyt nie przebiega spokojnie i stopniowo. Przeciwnie, wzdłuż krawędzi, aż do momentu pęknięcia i przemieszczenia się płyt, gromadzą się silne naprężenia. Rozładowanie następuje w postaci wstrząsów o różnej intensywności. Grzbiety oceaniczne powstają w wyniku oddalania się od siebie platform tektonicznych. Skorupa ziemska leżąca pod dnem oceanu jest coraz starsza w miarę oddalania się od grzbietów. W wyniku przemieszczenia się doszło do zderzenia wielkich płyt Ameryki Północnej i Europy. Na skutek kolizji na granicy obu kontynentów wypiętrzył się olbrzymi łańcuch górski.
Jego fragmenty można dziś odnaleźć w:
- północnych Apallachach w Ameryce
- w górach wschodniej Grenlandii
- zachodniej Irlandii
- zachodniej Szkocji
- w Norwegii
- w Szwecji

Kiedy Euroameryka zderzyła się z Angarą powstał olbrzymi łańcuch górski – Ural. W momencie połączenia powstał gigantyczny, składający się z trzech płyt, ląd tzw. Laurazja, oddzielony od Gondwany Oceanem Tetydy.

Wielkie płyty bezustannie się przemieszczają, a naukowcy nie przestają spekulować nad przyszłością naszej planety. Dzisiejsza mapa świata obrazuje niewątpliwie tylko ułamek sekundy na zegarze dziejów Ziemi.

KRAWĘDZIE PŁYT
Chociaż trzęsienia ziemi mogą się zdarzyć w każdym niemal miejscu kuli ziemskiej, najczęstsze są w pobliżu krawędzi płyt. Jednym z najsłynniejszych takich miejsc jest uskok San Andreas, który przebiega wzdłuż zachodniego wybrzeża USA i odpowiada za trzęsienia ziemi w Kalifornii. Linie licznych uskoków przebiegają przez obszar Chin i Japonii. Kobe, na przykład leży nad uskokiem Nojima.