Gramatyka - język polski

Wypowiedzenia dzielimy na zdania (zawierające orzeczenie) i równoważniki zdań, inaczej oznajmienia (nie zawierające orzeczenia). Wypowiedzenia, których nie można uzupełnić w ten sposób, to zawiadomienia lub wykrzyknienia.

Zdania:
1. pojedyncze (jedno orzeczenie)
2. złożone (dwie lub więcej osobowych form czasownika)

Związek główny; podmiot orzeczenie.
Grupa podmiotu (podmiot jego określenia - przydawki).
Grupa orzeczenia (orzeczenie jego określenia - okoliczniki i dopełnienia).

Wykres zdania pojedynczego. Skierowane ostrzem ku wyrazowi określanemu strzałki sygnalizują związki składniowe. Wyrazy umieszczamy na kolejnych poziomach: najpierw wyrazy tworzące związek główny, następnie określenia podmiotu i orzeczenia, a potem określenia przydawek, okoliczników i dopełnień. Przydawki odnoszą się do podmiotu i rzeczowników, okoliczniki i dopełnienia - do orzeczenia i czasowników.

Wypowiedzenie złożone:

1. WSPÓŁRZĘDNIE - poszczególne składniki (zdania i równoważniki zdań) są w nim jednakowo ważne, żaden nie jest określany przez drugi; wypowiedzenia złożone współrzędnie są odpowiednikami szeregów występujących w zdaniach pojedynczych. Treści zdań i równoważników zdań tworzących wypowiedzenie złożone współrzędnie uzupełniają się; ze względu na relacje między nimi można wyróżnić poszczególne rodzaje wypowiedzeń złożonych współrzędnie.

Wypowiedzenia złożone współrzędnie dzielimy na:
- łączne ???...??? (i, oraz, a, ani, ni) (współistnienie dwóch treści w czasie i przestrzeni)
- rozłączne ???<...>??? (albo, lub, czy, bądź) (treści wykluczają się wzajemnie)
- przeciwstawne ???>...<??? (ale, lecz, a, jednak, zaś, natomiast) (treści przeciwstawiają się sobie)
- wynikowe ???>...>??? (wynikowe: więc, zatem, toteż, dlatego) (treść drugiego wynika z pierwszego)

Składniki wypowiedzeń złożonych współrzędnie mogą być połączone na dwa sposoby:
- bezspójnikowo (wypowiedzenia łączności bezpośredniej)
- za pomocą spójników

2. PODRZĘDNIE - składniki nie są wobec siebie współrzędne. Wypowiedzenia te są odpowiednikami związków składniowych; występuje w nich element nadrzędny (określany) i podrzędny (określający). Składnik podrzędny zastępuje lub uzupełnia jedną z części składnika nadrzędnego.

Dzielimy je na wypowiedzenia złożone podrzędnie z podrzędnym:
- podmiotowym (kto?, co? ? określa podmiot zdanie nadrzędnego)
- orzecznikowym (jaki jest?, kim jest? czym jest? - określa orzeczenie zdania nadrzędnego)
- dopełnieniowym (o czym?, komu?, co? - określa orzeczenie zdania nadrzędnego)
- przydawkowym (jaki?, który? - określa podmiot zdania nadrzędnego)
- okolicznikowym czasu (kiedy?, dokąd?, skąd? - określa orzeczenie zdania nadrzędnego0
- okolicznikowym miejsca (gdzie?, dokąd? - określa orzeczenie zdania nadrzędnego)
- okolicznikowym sposobu (jak? - określa orzeczenie zdania nadrzędnego)
- okolicznikowym przyczyny (dlaczego?, w jaki sposób?)
- okolicznikowym celu (po co? )
- okolicznikowym stopnia (w jakim stopniu?)
- okolicznikowym przyzwolenia (mimo co?, mimo czego?)
- okolicznikowym warunku (pod jakim warunkiem?, w jakim wypadku?)

***
Imiesłowowy równoważnik zdania podrzędnego jest konstrukcją zawierającą imiesłów przysłówkowy i jego określenia. Struktura ta zastępuje zdanie podrzędne. Imiesłowowy równoważnik zdania zastępuje na ogół zdanie podrzędne okolicznikowe czasu; można w ten sposób wyrazić jednak i inne treści, na przykład:
Nie mając w spiżarni ani jednego garnka miodu, Puchatek martwił się wyraźnie (równoważnik zdania przyczynowego)

***
Wypowiedzenie wielokrotnie złożone zawiera, co najmniej trzy składniki (zdania lub równoważniki zdań). Jeśli wszystkie składniki są wobec siebie współrzędne, mamy do czynienia z wypowiedzeniem wielokrotnie złożonym współrzędnie, jeśli nie - z wypowiedzeniem wielokrotnie złożonym podrzędnie. Zdania składowe oddzielamy przecinkami.

Analiza polega na wskazaniu wszystkich jego składników, odnalezieniu zdania głównego (tzn. takiego, które nie jest podrzędne wobec żadnego innego lub jest pierwszym elementem szeregu wypowiedzeń współrzędnych) i określeniu relacji między składnikami. Strukturę wypowiedzenia wielokrotnie złożonego przedstawia się w postaci wykresu. Składniki wypowiedzenia wielokrotnie złożonego mają następującą reprezentację graficzną: poziomą kreskę - zdania, linię falistą - równoważniki zdań.

Odcinki symbolizujące składniki współrzędne umieszcza się na tym samym poziomie, podrzędne - poniżej nadrzędnych; zdanie główne zaznaczamy podwójną linią. Relacje znaczeniowe między składnikami współrzędnymi zaznaczamy za pomocą strzałek, a rodzaje składników podrzędnych opisujemy. Należy pamiętać o ponumerowaniu składników (nieciągłe, czyli zawierające zdania wtrącone, oznaczamy literami: a - część pierwszą i b - część drugą). Kolejność elementów wykresu powinna odpowiadać kolejności składników w wypowiedzeniu.

***
Podmiot jest to nadrzędna część zdania, tworząca z orzeczeniem związek główny. Wskazuje on element, o którym orzeka się w danym zdaniu. Podmiot najczęściej wyrażony jest rzeczownikiem w mianowniku.
Rodzaje podmiotów:
1. Podmiot domyślny. Jedynym formalnym wykładnikiem tego typu podmiotu jest końcówka czasownika, informująca nas o liczbie, osobie i ewentualnie rodzaju; podmiot domyślny można zastąpić zaimkiem
2. Podmiot logiczny - podmiot występujący w dopełniaczu. Z sytuacją taką najczęściej spotykamy się wtedy, gdy orzeczenie wyraża brak lub zmianę ilości czegoś (Janka nie ma w szkole) albo przydawką określająca podmiot jest liczebnik czy zaimek liczebny (Pięciu chłopców grało w piłkę). Przy analizie konstrukcji z liczebnikiem można też uznać za podmiot całość, bez wyodrębniania liczebnika jako przydawki (Pięciu chłopców grało w piłkę).
3. Podmiot szeregowy. Podmiot szeregowy składa się, z co najmniej dwóch elementów współrzędnych (Kot i pies jedzą z jednej miski).
4. Podmiot towarzyszący. Podmiotem towarzyszącym nazywamy konstrukcję składającą się z rzeczownika w mianowniku, przyimka i rzeczownika w narzędniku (Ojciec z synami, matka z córką, pani z pieskiem). Podmiot towarzyszący łączy się z czasownikiem w liczbie mnogiej, o ile jeden z członów nie jest nierównorzędny znaczeniowo drugiemu.

Podmiot jednowyrazowy może być wyrażony: rzeczownikiem, zaimkiem rzeczownym, przymiotnikiem, zaimkiem przymiotnym, imiesłowem przymiotnikowym czynnym, imiesłowem przymiotnikowym biernym, liczebnikiem głównym, liczebnikiem porządkowym, bezokolicznikiem.

***
Orzeczenie najczęściej wyrażane jest osobową formą czasownika; czasem - formą nieosobową (Wybito szybę w klasie). W funkcji orzeczenia może być także użyty bezokolicznik.

W funkcji orzeczenia może też wystąpić czasownik niefleksyjny (Warto się tego nauczyć).

Orzeczenie wyrażone pojedynczym wyrazem nazywamy czasownikowym albo prostym. Może ono być wyrażone osobową formą czasownika, formą na -no, -to, rzadziej bezokolicznikiem lub czasownikiem niefleksyjnym. W analizie traktujemy jako orzeczenie nie tylko formę czasownika (ewentualnie z zaimkiem zwrotnym), ale i towarzyszącą mu partykułę (Nie wykonaliśmy tej pracy). Orzeczenie wyrażone więcej niż jednym wyrazem nazywamy złożonym. Najbardziej charakterystyczne jest tak zwane orzeczenie imienne. Orzeczenie imienne składa się z dwóch części: łącznika, będącego elementem czasownikowym, w zgodzie z podmiotem, i orzecznika o charakterze imiennym. Łącznik na ogół wyrażony jest osobową formą czasowników: być, stać się, zostać, okazać się, wydawać się, robić się itp. lub partykułą to, a orzecznik - najczęściej przymiotnikiem, imiesłowem przymiotnikowym lub rzeczownikiem.

***
Przydawka. Wyróżnimy następujące typy przydawek: przymiotną (biały pies; związek zgody, wyrażona przymiotnikiem, zaimkiem przymiotnym, liczebnikiem, imiesłowem przymiotnikowym), rzeczowną (pies brytan; związek zgody, wyrażona rzeczownikiem), dopełniaczową (pies sąsiada; związek rządu, wyrażona rzeczownikiem w dopełniaczu), przyimkową (pies bez ogona; związek rządu, wyrażona wyrażeniem przyimkowym).

***
Dopełnienie może być wyrażone: rzeczownikiem (Kupiłem psa), zaimkiem rzeczownym (Kogo widziałeś?), przymiotnikiem (Chorego odwiedziła rodzina), zaimkiem przymiotnym (Takiego nie kupię), imiesłowem przymiotnikowym czynnym (Palącym udostępniono osobne pomieszczenie), imiesłowem przymiotnikowym biernym (Pobitego opatrzono w ambulatorium), liczebnikiem głównym (Dwóm przyznano nagrody), liczebnikiem porządkowym (Drugiemu się to nie należy), bezokolicznikiem (Lubię marzyć o wakacjach), wyrażeniem przyimkowym (Ludzie zawsze będą walczyć o władzę).

Dopełnienie bliższe i dalsze - pojęcie dopełnienia bliższego i dalszego łączy się z przekształceniem zdania w stronie czynnej w zdanie w stronie biernej. Przekształcenie zdania w stronie czynnej na zdanie w stronie biernej wymaga: zmiany orzeczenia w stronie czynnej na orzeczenie w stronie biernej; uzyskuje ono postać orzeczenia imiennego z orzecznikiem wyrażonym imiesłowem przymiotnikowym biernym, umieszczenia jednego z dopełnień na miejscu podmiotu oraz umieszczenia podmiotu na miejscu dopełnienia. Dopełnienie, które podczas zamiany zdania w stronie czynnej na zdanie w stronie biernej staje się podmiotem, nazywamy dopełnieniem bliższym; dopełnienie, które pozostaje bez zmian - dopełnieniem dalszym.