Wulkany - przekrój, rodzaje, występowanie

Wulkan (z łac. Vulcanus – imię rzymskiego boga ognia) – miejsce na powierzchni Ziemi, z którego wydobywa się lawa, gazy wulkaniczne i materiał piroklastyczny. Terminu tego również używa się jako określenie form terenu powstałych wskutek działalności wulkanu, choć bardziej poprawne są takie terminy jak: góra wulkaniczna, stożek wulkaniczny, kopuła wulkaniczna czy wulkan tarczowy.

Przekrój wulkanu

1. Komora wulkaniczna

2. Skała macierzysta

3. Kanał lawowy

4. Podnóże

5. Sill

6. Przewód boczny

7. Warstwy popiołu emitowanego przez wulkan

8. Zbocze

9. Warstwy lawy emitowanej przez wulkan

10. Gardziel
11. Stożek pasożytniczy

12. Potok lawowy

13. Komin

14. Krater

15. Chmura popiołu

Rodzaje wulkanów

Erupcja Stromboli w 1980 na wysokość 100 m. Kreskowane trajektorie są z powodu wyrzucania obracającego się nierównomiernie rozgrzanego materiału.

Aktywność wulkaniczna zmienia się wraz z czasem. Obserwowana aktywność wulkanów umożliwiła wprowadzenie ich podziału na wulkany:
- czynne – stale lub sporadycznie objawiające swoją działalność (np. Wezuwiusz, Etna, Stromboli),
- drzemiące – ich działalność obserwowano w czasach historycznych (np. Fuji, Tambora),
- wygasłe – ich działalność nie została zaobserwowana w czasach historycznych (np. stożki wulkaniczne w Niemczech i Polsce).

Szacuje się, że w ciągu ostatnich 10 tys. lat na kuli ziemskiej czynnych było 1500 wulkanów. W tym okresie miało miejsce około 7900 erupcji. Obecnie liczbę czynnych wulkanów szacuje się na około 600. Ponad połowa z nich znajduje się na obszarze lądowym. Ponadto można spotkać kilka tysięcy nieczynnych wulkanów na lądzie oraz kilkadziesiąt tysięcy pod wodą.

Inny podział bierze pod uwagę miejsce, z którego wypływa magma. Wyróżnia się wówczas wulkany:
- stożkowe
- tarczowe
- linijne – magma wypływa z podłoża

Wulkany różnią się dominującym rodzajem materiału, jaki się z nich wydobywa:
- lawowe (efuzywne) – wypływa tylko lawa, ich erupcja ma łagodny przebieg.
Dzielą się na:
-- tarczowe (hawajskie) – niskie i rozległe (lawa z nich wypływająca jest rzadka, zasadowa, bazaltowa, o małej lepkości), osiągają szerokość nawet do 40 kilometrów;
-- kopuły lawowe (bardzo gęsta, kwaśna, krzemionkowa lawa), które wyglądają jak pół sfery (kuli);
- stratowulkany (mieszane) – wyrzucają gęstą, lepką lawę andezytową; ponadto wyrzucane są też materiały piroklastyczne (bomby wulkaniczne, lapille i gazy wulkaniczne. należą do najbardziej eksplozywnych. Stratowulkany posiadają wysokie, strome stożki (kąt nachylenia ok 30 stopni) (np. Wezuwiusz, Cotopaxi, Popocatépetl);
- eksplozywne – wyrzucają tzw. materiał piroklastyczny, a także najgęstsze i najbardziej kwaśne lawy ryolitowe;
maary;
- wulkany błotne – z których wydobywa się na powierzchnię błotnista mieszanina wody, iłu, piasku itp. Proces ten związany jest z przejawami wygasającego już wulkanizmu – wydobywaniem się gorącej wody lub pary wodnej.

Rozmieszczenie wulkanów

Największe skupiska wulkanów na świecie znajdują się w Indonezji (ok. 80 wulkanów aktywnych, 100 drzemiących) i wzdłuż tzw. "Drogi Wulkanów" z 30 stożkami w Ekwadorze. Najważniejsze wulkany na poszczególnych kontynentach:

Europa
W Europie jest kilka działających wulkanów, głównie we Włoszech i na Islandii:
- Etna (Włochy) – 3323 m n.p.m. 1980 Kwiecień 16, 2000
- Beerenberg (Norwegia) – 2277 m n.p.m.
- Amiata (Włochy) – 1734 m n.p.m.
- Grimsvötn (Islandia) – 1719 m n.p.m.
- Askja (Islandia) - 1510 m n.p.m, 1961 rok 26 luty 2000 erupcja
- Hekla (Islandia) – 1491 m n.p.m. 1991 28 luty 2000 erupcja
- Katla (Islandia) – 1363 m n.p.m.
- Wezuwiusz ("Vesùvio") (Włochy) – 1277 m n.p.m. 1949
- Stromboli (Włochy) – 926 m n.p.m.
- Vulcano (Włochy) – 500 m n.p.m.
- Santoryn (Grecja) – 131 m n.p.m.

W Polsce odnaleźć można ślady dawnego wulkanizmu w Pieninach (góra Wżar (rzadziej zwana: Wżdar)) oraz w Sudetach. Góra Świętej Anny to również dawny wulkan.

Afryka
- Kilimandżaro (Tanzania) – 5895 m n.p.m
- Meru (Tanzania) – 4570 m n.p.m.
- Kamerun (Kamerun) – 4094 m n.p.m.
- Pico del Teide (Wyspy Kanaryjskie) – 3718 m n.p.m.

Ameryka Północna
- Orizaba (Meksyk) – 5700 m n.p.m.
- Popocatépetl (Meksyk) – 5452 m n.p.m.
- Rainier (USA) – 4390 m n.p.m
- Wrangell (USA) – 4270 m n.p.m.
- Colima (Meksyk) – 4265 m n.p.m.
- St. Helen (USA) – 3000 m n.p.m.

Ameryka Południowa
- Llullaillaco (Argentyna/Chile) – 6723 m n.p.m.
- Antafalla (Argentyna) – 6450 m n.p.m..
- Guallatira (Chile) – 6060 m n.p.m.
- Lascar (Chile) – 5990 m n.p.m.
- Cotopaxi (Ekwador) – 5896 m n.p.m.
- Tupungatito (Chile) – 5640 m n.p.m.
- Sangay (Kolumbia) – 5325 m n.p.m.
- Maipo (Chile) – 5323 m n.p.m.
- Purace (Kolumbia) – 4700 m n.p.m.
- Villarica (Chile) – 2840 m n.p.m.

Antarktyda
- Erebus (Wyspa Rossa) – 3794 m n.p.m.
- Australia i Oceania [edytuj]
- Mauna Kea (Hawaje, USA) – 4205 m n.p.m.
- Mauna Loa (Hawaje, USA) – 4170 m n.p.m.
- Ruapehu (Nowa Zelandia) – 2797 m n.p.m.
- Kilauea (Hawaje, USA) – 1250 m n.p.m.

Azja
- Demawend (Damāvand) (Iran) – 5671 m n.p.m.
- Ararat (Turcja) - 5165 m n.p.m.
- Kluczewska Sopka (Rosja) – 4957 m n.p.m.
- Fuji (czyt.Fudzi) (Japonia) – 3776 m n.p.m.
- Semeru (Indonezja) – 3680 m n.p.m.
- Apo (Filipiny) – 2965 m n.p.m.
- Marapi (Indonezja) – 2890 m n.p.m.
- Tambora (Indonezja) - 2850 m. n.p.m.
- Asama (Japonia) – 2540 m n.p.m.
- Pinatubo (Filipiny) – 1600 m n.p.m.
- Krakatau (Indonezja) – 813 m n.p.m.

Wulkany we wszechświecie

Wulkany można znaleźć także na innych obiektach Układu Słonecznego, m.in. na Marsie (Olympus Mons), Io (księżycu Jowisza) czy Trytonie (księżycu Neptuna).

Wielkie erupcje wulkaniczne

Toba - 73.000 ± 4.000 lat temu
Santorini (Thira) – ok. 1450 r. p.n.e.
Wezuwiusz – 24 sierpnia 79 r.
Huaynaputina (Peru) - 19 lutego 1600 r.
Tambora - 11 kwietnia 1815 r.
Krakatau – 27 sierpnia 1883 r.
Mount St. Helens – 18 maja 1980 r.
Pinatubo - czerwiec 1991 r.

Powstawanie wulkanów

Występowanie wulkanów na Ziemi jest ściśle związane ze strefą młodej górotwórczości i z obszarami aktywnych trzęsień ziemi. Związek tych zjawisk tłumaczy teoria tektoniki płyt litosfery. W miejscach, gdzie jedna płyta litosfery zagłębia się pod drugą, wulkany powstają wzdłuż ich krawędzi – na kontynencie oraz wzdłuż rowów oceanicznych, np. wybrzeże Pacyfiku, Europa Południowa, Japonia, Filipin. Wulkany powstają także w miejscach rozsuwania się płyt litosfery od siebie, czyli w grzbietach śródoceanicznych i w dolinach ryftowych, np. w Grzbiecie Śródtlantyckim, na Islandii, w Wielkich Rowach Afrykańskich. Unikalną w czasach historycznych okazją do obserwacji narodzin wulkanu było powstanie wulkanu Paricutín w Meksyku oraz wysepki Surtsey u brzegów Islandii.