KRAJE BLISKIEGO WSCHODU
Białystok, 2004
SPIS TREŚCI
1.CHARAKTERYSTYKA------------------------------------------------------------------------------4
1.1 BLISKI WSCHÓD – INFORMACJE 4
1.2 PAŃSTWA 5
AFGANISTAN 5
ARABIA SAUDYJSKA 7
BAHRAJN 8
IRAK 10
IRAN 13
IZRAEL 16
AUTONOMIA PALESTYŃSKA 18
JORDANIA 20
KUWEJT 22
LIBAN 23
ZJEDNOCZONE EMIRATY ARABSKIE 25
1.3 PORÓWNANIE PAŃSTW 27
2. ISLAM – PRAWDA O LUDZIACH I BOGU 30
2.1 ISLAM – WIARA BLISKIEGO WSCHODU 30
Bóg 31
Aniołowie 32
Dżinny 32
Święte księgi 32
Prorocy 32
Dzień Sądu Ostatecznego 33
Raj 33
Piekło 33
2.2 KORAN - JAKO WYKŁADNIA ŻYCIA I POSTĘPOWANIA LUDZI. 33
Kobieta 34
Zakazy Alimentacyjne 34
Teoria Aerodynamiki 35
Rozwód 35
2.3 DŻIHAD 36
2.4 TERRORYŚCI ISLAMSCY 37
Palestyński Islamski Dżihad 38
Organizacja Mudżahedinów Narodu Irańskiego 38
Ludowy Front Wyzwolenia Palestyny 38
Hezbollah 39
Hamas 39
Fatah – rada rewolucyjna 39
Fatah Tanzim 40
Al – Qaeda 40
Saddam Husajn 41
3. LUDNOŚĆ BLISKIEGO WSCHODU 42
3.1 KULTURA NA PRZEŁOMIE DZIEJÓW I OBECNIE 42
Literatura Arabska 42
NAUKA I OŚWIATA W ŚWIECIE ARABSKIM 43
Sztuka 45
Muzyka 45
Kaligrafia 46
Alfabet 47
3.2 ŻYCIE CODZIENNE I ZWYCZAJE 50
Obyczaje 50
Miasto 51
Wieś 52
Dom 52
Kuchnia 53
3.3 WOJNA W IRAKU I AFGANISTANIE 54
Wojna w Iraku 54
Polska Strefa Stabilizacyjna w Iraku 57
Wojna w Afganistanie 58
3.4 KONFLIKT BLISKOWSCHODNI – IZRAEL I PALESTYNA 59
4. BIBLIOGRAFIA 60
Strony WWW 60
Książki 60
Programy 60
1. Charakterystyka
1.1 Bliski Wschód – informacje
BLISKI WSCHÓD, (Środkowy Wschód, ang. The Middle East, fr. Moyen-Orient) - jest to nazwa stosowana do obszaru położonego na styku Europy, Azji i Afryki. Obejmuje współcześnie Azję Południowo-Zachodnią i południowo-wschodni skrawek Półwyspu Bałkańskiego w Europie. W regionie tym leżą następujące państwa: Afganistan, Arabia Saudyjska, Bahrajn, Irak, Iran, Izrael, Jordania, Kuwejt, Liban, Zjednoczone Emiraty Arabskie.
Region ten wykazuje wiele wspólnych cech kulturowych, etnicznych, religijnych, a także przyrodniczych. Najbardziej rozpowszechnionym językiem na obszarze bliskowschodnim jest arabski, większy zasięg mają ponadto języki: perski, kurdyjski, hebrajski, niewielki — berberski, baluczi (Iran). Z trzech wielkich religii monoteistycznych powstałych na Bliskim Wschodzie dominującym wyznaniem jest islam. Podobieństwo ubioru, budownictwa i sposobu odżywiania się mieszkańców krajów bliskowschodnich wynika nie tylko z tradycji kulturowych, lecz przystosowania się do życia w warunkach gorącego i suchego oraz skrajnie suchego klimatu. Największą powierzchnię tego regionu zajmują pustynie, min. wielkie pustynie piaszczyste Ar-Rub al-Chali, Wielki i Mały Nefud, Wielka Pustynia Słona w Iranie. Deficyt wody zmuszał mieszkańców tego regionu do różnorakich sposobów jej pozyskiwania i bardzo racjonalnego wykorzystania. Od czasów starożytnych tworzono systemy irygacyjne umożliwiające uprawę roślin w warunkach klimatu suchego; w Mezopotamii, w dolinach Tygrysu i Eufratu budowali je Sumerowie, Babilończycy, Asyryjczycy.
Bliski Wschód położony jest na pograniczu Europy, Azji i Afryki, był od wieków ważnym szlakiem komunikacyjnym w kontaktach handlowych Europejczyków z krajami azjatyckimi i afrykańskimi. Jego znaczenie polityczne i gospodarcze wzrosło po wybudowaniu (1869) Kanału Sueskiego, który skrócił blisko o połowę drogę z Europy do Azji Południowej i Azji Wschodniej. Odkrycie po II wojnie światowej w krajach nad Zatoką Perską, zwłaszcza w Arabii Saudyjskiej, Iranie, Iraku, Kuwejcie i Zjednoczonych Emiratach Arabskich, najbogatszych na Ziemi obszarów roponośnych, skupiających ponad 60% światowych rezerw ropy naftowej i niewiele mniej gazu ziemnego uczyniło z Bliskiego Wschodu region o podstawowym znaczeniu strategicznym dla gospodarki światowej, głównie dla krajów rozwiniętych gospodarczo.
W większości krajów, zwłaszcza położonych nad Zatoką Perską, w drugiej połowie XX w. nastąpiły wielkie przeobrażenia gospodarcze i cywilizacyjne; dochody uzyskiwane w tych państwach z eksportu ropy naftowej umożliwiły rozbudowę przemysłu naftowego i odsalania wody morskiej, budowę szos, rurociągów, nowych miast i portów, także stworzenie infrastruktury społecznej (oświata, służba zdrowia). Miarą tych przeobrażeń jest m.in. zmiana struktury osadniczej; 1950 ok. 80% ludności na tych obszarach stanowiła ludność wiejska, głównie koczownicy wędrujący ze stadami zwierząt, pół wieku później ponad 80% ludności mieszka w miastach o nowoczesnej zabudowie, a tradycje koczownictwa zanikają. Najbardziej uprzemysłowionym państwem w regionie jest Izrael, zaliczany do grupy najlepiej rozwiniętych krajów świata.
Zostały okryte tu jedne z pierwszych na świecie miast i osad rolniczych, jak np. Jerycho, rozwijały się na obszarze bogatej krainy zwanej „żyznym półksiężycem” . Jest to region bardzo niespokojny, częste konflikty na tle religijnym (np. rewolucja islamska w Iranie, wojna domowa w Libanie) lub gospodarczym (np. wojna w Zatoce Perskiej). Wiele ofiar pochłonęły również wojny i zbrojne incydenty między Izraelem i jego arabskimi sąsiadami.
Większość terenów to gorące, suche, skaliste pustynie, gdzie ludzie są nieliczni i rozsiani daleko od siebie. Istnieją też wysokie góry, jak Asir w Arabii Saudyjskiej i Jemenie w pobliżu Morza Czerwonego, i płaskowyże Iranu, gdzie zimy mogą być przejmująco zimne. Morze Martwe na granicy Izraela i Jordanii jest jednym z najniższych punktów na Ziemi 396m p.p.m. Jest to najbardziej zasolone jezioro na świecie. Wysokie zasolenie powoduje, że nie ma tam żywych organizmów i dlatego nazywane jest Morzem Martwym. Zasolona woda jest tak gęsta, że prawie niemożliwe jest utonięcie. Najdłuższą rzeką jest Eufrat – 2815 km. Tam, gdzie ziemia może być nawodniona , rosną daktyle, owoce, bawełna, soczewica i zboża. Kraje Arabskie poza Izraelem zdominowane są przez tradycję islamską; rządy sprawują królowie, emirowie, sułtani, szejkowie , którzy mają władzę absolutną. Arabski jest używany we wszystkich krajach islamskich, poza Iranem, gdzie mówi się językiem farsi (perskim). W Izraelu Żydzi mówią po hebrajsku. Islam jest dominującą religią w krajach arabskich. Liban ma wielu chrześcijan; w Izraelu przeważa Judaizm. Sport jest mało popularny, ale coraz większą popularność zdobywa piłka nożna, oraz sport motorowy (w Bahrajnie wybudowano tor wyścigowy F1).
SPIS TREŚCI
1.2 Państwa
Afganistan
AFGANISTAN to śródlądowe państwo położone w Azji. Graniczy z Pakistanem, Iranem, Turkmenistanem, Uzbekistanem i Tadżykistanem, oraz Chinami. Afganistan jest krajem wyżynno-górskim Północno - wschodnią i środkową część kraju zajmuje rozciągający się równoleżnikowo system górski Hinkuszu, gdzie znajduje się najwyższy szczyt kraju - Noszak (7485 m n.p.m.). Centralną część Afganistanu zajmuje wyżyna Hazaradżat, dochodząca niekiedy do 4000 m n.p.m. Na południu od niej rozpościerają się wyżynne obszary zajęte przez pustynie (Margo, Registan).
Afganistan cechuje klimat podzwrotnikowy kontynentalny suchy, przechodzący w północnej części kraju w wybitnie suchy. Średnie temperatury najcieplejszego miesiąca w roku (lipiec) są zróżnicowane i wynoszą od ponad 32C we wschodzie i południowo - wschodniej części kraju do 5C w Hindukuszu Wschodnim. Opady są niewielkie (od 100 do 400 mm rocznie) i przypadają głównie na wiosnę i zimę. Najsuchszymi rejonami kraju są obszary pustyń w południowym Afganistanie (roczny opad 50 mm), a najzasobniejszymi w opady - wschodnie stoki pasm górskich położonych na granicy z Pakistanem (maksymalnie do 1000 mm). Od początku czerwca do września nad zachodnim i południowym Afganistanem wieje gorący, suchy wiatr z kierunku północnym zwany "wiatrem 120 dni".
Sieć rzeczną Afganistanu tworzą przede wszystkim górskie rzeki o zmiennych wodostanach. Większość z nich bierze swój początek na wyżynie Hazaradżat i znika w bezodpływowych jeziorach lub w piaskach pustyni. Największą rzeką kraju jest wypływająca ze stoków Wschodniego Hindukuszu Amu-daria. Pozostałe większe rzeki to: Helmand (1150 km), Harirud (800 km) oraz Kabul, który odprowadza swoje wody do Indusu. Jezior jest niewiele. Największe to: Saberi i PuzakwSistanie, Nawur na wyżynie Hazaradżat oraz Ab-i Istoda w Ghazni. Na rzekach Helmand i Argandab zlokalizowane zostały zbiorniki retencyjne.
Pokrywę glebową tworzą gł. rozciągające się w zach. i pn. części kraju szaroziemy oraz gleby górskie. W dolinach rzecznych występują gleby aluwialne (fluwiosole), a na obszarach pustynnych w pd. części kraju gleby słone.
W szacie roślinnej dominują zbiorowiska stepowe i formacje roślinne pustyń i półpustyń. Obszary górskie w wyższych partiach są w większości pozbawione roślinności. Lasy stanowią ok. 3% pow. kraju i występują we Wschodnim Hindukuszu oraz w Firoz Koh. Wśród ssaków zaznacza się duży udział kopytnych: jelenie kobi, jelenie daszti, antylopy, kozły skalne, muflony, dzikie osły, oraz drapieżników: rysie i niedźwiedzie (Hindukusz Wschodni), tygrysy bengalskie (dolina rzeki Kabul, dolina Amu-darii), lamparty, gepardy, szakale, hieny i karakale. Ptaki reprezentowane są m.in. przez orła przedniego, sokoła, sępa płowego oraz kraski i bażanty. Żyją tu też jadowite stawonogi: skorpion oraz tarantula. Obszary chronione zajmują tylko 0,3% terytorium kraju.
Afganistan jest państwem wielonarodowościowym. Najliczniejszą grupę stanowią rdzenni mieszkańcy tego obszaru: Pasztunowie i Tadżycy (63% ogółu ludności). Pasztunowie zamieszkują przede wszystkim południową część kraju, a Tadżycy północną prowincje (Badachszan, Parwan, Kattangan, Herat). Pozostałe grupy narodowościowe to: Hazarowie (15%), Uzbecy (5%), Ajmakowie (3%), Turkmeni (2%) oraz Kazyl Baszowie, Beludżowie, Nuristańczycy, Brahui i in. (łącznie 12%). Zróżnicowana struktura etniczna odzwierciedla się w mnogości języków, którymi posługują się mieszkańcy kraju. Wchodzą one w skład trzech rodzin językowych: irańskiej (języki: paszto, dari, beludżi, nuristański), tureckiej (uzbecki i turkmeński) i hinduskiej (paszaj). Status języków urzędowych mają paszto i dari.
Oficjalną religią Afganistanu jest islam, który wyznaje 99% ogółu ludności (wyznanie sunnickie 84%, szyickie 14%). Według szacunków z 1998 Afganistan liczy ok. 24,8 min mieszkańców. Blisko 80% ludności zamieszkuje obszary wiejskie i trudni się głównie uprawą ziemi i hodowlą. Duży odsetek Afgańczyków (ok. 15%) prowadzi koczowniczy lub półkoczowniczy tryb życia. Największymi pod względem liczby ludności miastami kraju są: stołeczny Kabul (1400 tys.), Kandahar (238 tys.), Herat (187 tys.), Mazar-i Szarif (128 tys.), Dżalalabad (59 tys.).
Społeczeństwo Afganistanu odznacza się wysokim przyrostem naturalnym (2,5%), co przy niskiej przeciętnej dł. trwania życia (47 lat dla mężczyzn, 46 lat dla kobiet) powoduje, że w strukturze wiekowej duży udział mają osoby poniżej 15 roku życia (ok. 43%). Tylko ok. 12% mieszkańców ma dostęp do ujęć nieskażonej wody. Wskaźnik analfabetyzmu wśród ludności powyżej 15 roku życia jest bardzo wysoki i wynosi 69%. Głównymi ośrodkami uniwersyteckimi kraju są: Kabul i Mazar-i Szarif.
Gospodarka Afganistanu opiera się na rolnictwie. Prawie 58% terytorium kraju zajmują użytki rolne (grunty orne 12%, a łąki i pastwiska 46%). Słabe warunki glebowe i niskie opady powodują, że większa część pól musi być sztucznie nawadniana. Najbardziej sprzyjające warunki do rozwoju rolnictwa panują w dolinach rzek Harirud (spichlerz Afganistanu), Kabul, Helmand, Arganbad oraz w północnym Afganistanie. Uprawia się przede wszystkim zboża (pszenica, ryż, kukurydza, jęczmień), wśród których największy areał upraw przypada na pszenicę (ok. 20% gruntów ornych). Ważną rolę odgrywają także uprawy bawełny w północnej części kraju, cytrusów, winorośli i trzciny cukrowej (głównie okolice Dżalalabadu w dolinie Kabulu). Afganistan jest światowym potentatem w produkcji opium i jednym z większych dostawców haszyszu. Gospodarka zwierzęca obejmuje hodowlę owiec (14,2 mln. szt.), osłów i mułów (2,5 mln. szt.), kóz oraz bydła. W północnej części kraju, na stokach górskich, prowadzi się półkoczowniczy chów owiec karakułowych (4,5 mln. szt.) w celu pozyskania cennych skór.
Sektor przemysłowy jest słabo rozwinięty (ok. 28,5% PKB). Na terenie kraju występują złoża węgla kamiennego, gazu ziemnego, rud żelaza, rud metali nieżelaznych, kamieni półszlachetnych, jednakże eksploatowane są one tylko w niewielkim stopniu. Zakłady produkcyjne zlokalizowane są w kilku ośrodkach przemysłowych (Kabul, Kunduz, Bagrami, Mazar-i Szarif, Kandahar, Pul-i Chumri) i produkują głównie artykuły spożywcze, odzieżowe i skórzane. Sektor energetyczny wytwarza 660 mln. kWh, z czego ok. 64,8% energii pochodzi z elektrowni wodnych. Znaczną rolę odgrywa rzemiosło (m.in. dywany z owczej wełny, skóry karakułowe).
Sieć drogowa Afganistanu jest słabo rozwinięta i składa się na nią 21 tys. km dróg, z czego tylko 2793 km ma nawierzchnię bitumiczną. W Afganistanie nie ma linii kolejowych, a transport rzeczny odgrywa niewielką rolę (dł. żeglownych dróg wodnych - 1200 km). Komunikację lotniczą obsługuje 8 portów lotniczych zlokalizowanych w większych miastach kraju, w tym dwa lotniska międzynarodowe: w Kabulu i Kandaharze.
Spośród wielu zabytków kultury na uwagę zasługują przede wszystkim: pozostałości po okresie panowania Greków (ruiny miast w Balch koło Mazar-i Szarif oraz w pobliżu Kandaharu), zabytki indyjskie (Bajman - gł. centrum buddyzmu w V i VI w., Dżalalabad - miasto przy granicy z Pakistanem, współczesne centrum buddyzmu) i z okresu państwa Ghanzawidów (ruiny pałaców i zabudowań obronnych w Ghazni na wsch. kraju) oraz budowle z czasów pierwszego państwa (m.in. ruiny meczetu w Balch z VIII w., minaretu w Munari Jam z XII w.). Do najcenniejszych zalicza się Błękitny Meczet w Mazar-i Szarif (XV w.) z mauzoleum czwartego kalifa islamu - Chazrati Ali, będący celem pielgrzymek muzułmanów.
W XII 1979 nastąpiła radziecka interwencja wojskowa w Afganistanie, która zapoczątkowała długotrwałą wojnę domową. Pomocy partyzantom udzielały: Stany Zjednoczone, państwa Europy Zachodniej oraz kraje arabskie, zwłaszcza Arabia Saudyjska. Po 1985 nastąpiło stopniowe ograniczanie radzieckiej interwencji wojskowej, a w 1988 podpisano porozumienie o wycofaniu do 1989 wszystkich wojsk radzieckich z Afganistanu. W III 1996 Rabbani i Hekmatjar podpisali układ wojskowy skierowany przeciwko talibom. W następstwie serii militarnych ofensyw, talibowie zajęli we IX 1996 Kabul i utworzyli Radę Najwyższą na czele z Mul-lahem Mohammadem Rabbanim. Parlament przestał funkcjonować, prezydent i premier zostali zmuszeni do ucieczki na północ kraju. W ciągu 1997 talibowie opanowali 70% powierzchni kraju, wprowadzając na zajętym terenie zasady państwa wyznaniowego, opartego na regułach prawa muzułmańskiego, szari’atu. Nazwę kraju zmieniono na Islamski Emirat Afganistanu. 11 września 2001 talibowie pod kierownictwem Bin Ladena zorganizowali zamach na USA gdzie zginęło 5000 ludzi. Świat był wstrząśnięty tymi wydarzeniami. Amerykanie w odwecie najechali na Afganistan. Talibowie nie mieli szans. W 2003 Afganistan odzyskał niepodległość. Do dziś nie ujęto Bin Ladena. Amerykanie utworzyli rząd. Dziś Afganistan jest niepodległą republiką.
SPIS TREŚCI
Arabia Saudyjska
ARABIA SAUDYJSKA leży w Azji Południowo-Zachodniej, na Półwyspie Arabskim. Graniczy z Jordanią, Irakiem, Kuwejtem, Katarem, Zjednoczonymi Emiratami Arabskimi, Omanem, Jemenem. Od wschodu Arabię Saudyjską oblewają wody Zatoki Perskiej (610 km), a od zachodu Morza Czerwonego (1800 km).
Arabia Saudyjska zajmuje ok. 80% pow. Półwyspu Arabskiego. Najwyższa góra to Sauda 3132 m n.p.m. Wnętrze półwyspu stanowi płaskowyż zwany Nadżd. Od północy, wschodu i południa otoczony jest przez pustynie: Wielki i Mały Nefud, Dahna oraz największą z nich Ar-Rub al-Chali. Nad Zatoką Perską rozciąga się nadbrzeżna nizina Al-Ahsa, z bogatymi złożami ropy naftowej.
Na większości terytorium kraju panuje klimat zwrotnikowy suchy, a we wnętrzu - wybitnie suchy. Roczne sumy opadów wahają się w granicach 20-70 mm, przy czym deszcze mają charakter epizodyczny, a na niektórych obszarach (np. na Ar-Rub al-Chali) nie pojawiają się w ogóle. Temperatura najcieplejszego miesiąca dochodzą do 30-35C, a najchłodniejszego - do 15-25C. Wiosną i latem wieje gorący i bardzo suchy wiatr chammam, który powoduje burze piaskowe i pyłowe. Specyficznymi warunkami klimatycznymi odznaczają się niziny nadmorskie, gdzie stale panuje wysoka temperatura, duża wilgotność względna powietrza (dochodząca do 85% nad Morzem Czerwonym) oraz niewielkie opady, nie przekraczające 100 mm.
W Arabii Saudyjskiej nie ma stałych rzek, dużo jest natomiast suchych dolin (wadi, zwanymi też uedami), wykorzystywanych przez wodę podczas epizodycznie pojawiających się deszczy. Wówczas zamieniają się one w rwące rzeki. Największą z nich jest Wadi ar-Rima, o długości ok. 900 km. Budowa geologiczna całego półwyspu sprzyja powstawaniu podziemnych zbiorników wód, które warunkują rozwój oaz.
Około 98% pow. kraju zajmuje uboga roślinność półpustynna i pustynna. Na obszarach o wyższych opadach oraz w dnach wadi spotyka się krzewiaste zarośla i ostre trawy (tamaryszek, traganek, saksauł, akacja). Siedliskami bujnej roślinności są jedynie oazy, występujące w sąsiedztwie źródeł i studni. Kraj zamieszkują liczne gatunki kopytnych (gazele, antylopy) i gryzoni (np. suseł, skoczek). Z gadów spotyka się najczęściej jaszczurki (np. waran szary, gekony). Wzdłuż obu wybrzeży ciągną się rafy koralowe, które są schronieniem wielu gatunków ryb, przy czym rafa w Zatoce Perskiej, ze względu na znaczne zanieczyszczenie odpadami ropy naftowej, jest w dużej mierze zdegradowana. Ochronie ścisłej podlega 3% powierzchni kraju. Jedynym parkiem narodowym jest Asir 450 tys. ha.
Zdecydowaną większość ludności kraju stanowią Arabowie (ok. 90%), z czego 73% to Saudyjczycy, a pozostali to Jemeńczycy oraz inni imigranci zarobkowi. Religią państwową jest islam, a wśród jego wyznawców dominują sunnici. Językiem urzędowym jest arabski. Gęstość zaludnienia 9 osób/km2 należy do najniższych na kontynencie, przy czym ludność osiadła skupia się w oazach oraz miastach położonych wzdłuż wybrzeży. Do największych miast należą: Ar-Rijad (1800 tys. mieszk.), Dżudda (1500 tys. mieszk.), Mekka (630 tys.), At-Taif (410 tys.) oraz Medyna (400 tys.). Znaczna część społeczeństwa to koczownicy. Przyrost naturalny jest wysoki i wynosi 3,3%. Na 100 kobiet przypada aż 124 mężczyzn. Średnia długość życia wynosi 70 lat. Blisko połowa mieszkańców nie ukończyła 15 lat, a odsetek analfabetów wśród osób powyżej 15 roku życia wynosi 37%.
Dzięki eksploatacji i eksportowi ropy naftowej Arabia Saudyjska należy do krajów zamożnych. Rolnictwo, które zatrudnia 5% ludności, dostarcza ok. 6% wartości PKB. Większość gruntów ornych, które zajmują 2% powierzchni, znajduje się w południowo - zachodniej części kraju (Al-Hidżaz, Asir). Poza tym uprawy skupiają się w oazach oraz na sztucznie nawadnianych obszarach półpustynnych i pustynnych. Uprawia się zboża, głównie pszenicę, jęczmień, kukurydzę, warzywa (głównie pomidory, ziemniaki, melony), palmę daktylową, drzewa cytrusowe oraz winorośl. Ponad połowa powierzchni kraju zajmują pastwiska, a w hodowli zwierząt dominuje chów owiec, kóz, wielbłądów, oraz drobiu. Rocznie z łowisk przybrzeżnych pozyskuje się około 50 tys. t ryb.
Podstawą gospodarki jest eksploatacja i przetwórstwo ropy naftowej, której zasoby szacuje się na 261,5 mld baryłek, co stanowi 1/4 rezerw światowych. W sumie ropę naftową i gaz ziemny wydobywa się z 77 pól, rozłożonych pomiędzy Ar-Rijadem a wybrzeżem Zatoki Perskiej oraz na jej szelfie (w tym największe pole naftowe na świecie - Al-Ghawar). Poza tym w kraju wydobywa się gaz ziemny oraz gips i niewielkie ilości złota. Elektrownie dostarczają rocznie 95 mld kWh energii elektrycznej, z czego większość pochodzi z elektrowni cieplnych, opalanych ropą naftową i gazem ziemnym. Na bazie importowanych surowców rozwinęły się także inne gałęzie przemysłu: chemiczny (farmaceutyczny, produkcja nawozów sztucznych), elektromaszynowy, meblarski. Największym ośrodkiem przemysłowym jest Ar-Rijad. Inne zlokalizowane są na wybrzeżu Zatoki Perskiej (Ad-Damman, Ras Tannura, Burkan) oraz Morza Czerwonego (Dżudda, Medyna, Janbu al-Bahr). Coraz większego znaczenia w gospodarce nabierają usługi (41% PKB), a Arabia Saudyjska staje się jednym z głównych centrów bankowych w regionie.
Na sieć transportową składa się 162 tys. km dróg, z czego 70 tys. ma utwardzoną nawierzchnię, oraz 1390 km linii kolejowej. Bardzo dobrze rozwinięta jest komunikacja lotnicza, a na terenie kraju funkcjonuje 70 lotnisk i lądowisk o utwardzonej nawierzchni. Międzynarodowe porty lotnicze znajdują się w Ar-Rijadzie (King Khalit), Dżuddzie (King Abdulaziz) oraz Dhahran. Do głównych portów morskich należą Ras Tannura nad Zatoką Perską oraz Dżudda i Janbu al-Bahr nad Morzem Czerwonym. Łączna długość rurociągów wynosi 8750 km, z czego 6400 km przypada na transport surowej ropy naftowej, 150 km na transport jej przetworów, a 2200 km to gazociągi. Arabia Saudyjska jest krajem trudno dostępnym dla turystów (nie wydaje się wiz w celach turystycznych). Obcokrajowcy mogą odwiedzić ten kraj podróżując w celach służbowych (na zaproszenie strony saudyjskiej) lub odbywając pielgrzymkę do świętych miejsc islamu: Mekki i Medyny (jedynie wyznawcy islamu). Dla pielgrzymów wydawane są specjalne wizy hadżdż i umrah (przyjazdy pątników w okresie hadżdż są limitowane - na 1000 muzułmanów w danym kraju przypada jedna wiza), które zezwalają na tygodniowy pobyt w rejonie trzech miast: Dżuddy, Mekki i Medyny.
Mekka, położone w zach. części kraju miasto, jest jednym z dwóch najświętszych miejsc islamu (miejsce narodzin proroka Mahometa) i stanowi główny cel haddżu (pielgrzymki) - jednego z kanonów islamu. Pielgrzymka obejmuje tzw. Al-Haram, czyli Minę, równinę Arafat, drogi procesyjne: z Miny do Mekki oraz między wzgórzami As-Safa i Al-Marwa, miejsca modlitw i noclegów pielgrzymów Al-Muzdalifa, Wielki Meczet z Al-Kabą (monumentalny relikwiarz ustawiony na dziedzińcu meczetu, w narożniku którego znajduje się Hadżar al-Asad - Czarny Kamień będący największą świętością islamu). Medyna to miasto na północy od Mekki, drugie ze świętych miejsc islamu. Cel pielgrzymek stanowią: meczet z grobowcami Mahometa i jego córki Fatimy oraz Wielki Meczet. Atrakcyjne turystycznie, aczkolwiek niedostępne dla turystów zagranicznych, są także: stolica kraju Ar-Rijad.
Arabia Saudyjska jest dziedziczną monarchią konstytucyjną (ustawa zbliżona do konstytucji, oparta na szari'acie, została zadekretowana przez króla w 1992). Na jej czele stoi król (od 1992 Fahd Ibn Abd al-Aziz), do którego należy najwyższa władza ustawodawcza, wykonawcza i sądownicza; jest on też przywódcą religijnym. Organ doradczy to 60-osobowa Rada Konsultacyjna, tzw. Szura. Organ władzy wykonawczej stanowi rząd, któremu przewodzi król. Działalność partii politycznych jest zakazana.
SPIS TREŚCI
Bahrajn
BAHRAJN to państwo wyspiarskie położone w Azji Południowo-Zachodniej, w środkowej części Zatoki Perskiej, 24 km od brzegów Arabii Saudyjskiej. Obejmuje grupę 33 wysp o łącznej pow. 707 km2, wśród których wyróżnia się wyspa Al-Bahrajn (572 km2), stanowiąca 81% terytorium kraju. Pozostałe większe wyspy to: Al-Muharrak, Sitra, Umm an-Nasan. Łączna długość linii brzegowej wynosi 161 km.
Otoczone rafami koralowymi wyspy są wystającymi ponad poziom morza wierzchołkami podmorskich grzbietów. Ich powierzchnia jest przeważnie płaska, pokryta różnej grubości pokrywami lotnych piasków. Jedynie w centrum wyspy Al-Bahrajn znajdują się wzniesienia sięgające ponad 100 m n.p.m. (najwyższy szczyt Ad-Dukhan, zwany potocznie Górą Smoka, wznosi się na 134 m n.p.m.). Bahrajn leży w strefie klimatu zwrotnikowego pustynnego, skrajnie suchego. Cechują go wysokie średnie temperatury roczne (25C) oraz bardzo małe opady.
Na wyspach nie ma stałej sieci rzecznej. W porze zimowej podczas opadów pojawiają się efemeryczne rzeki wykorzystujące płytkie, suche doliny (uedy). Niewielki skrawek kraju zajmują zasolone obszary bagienne. Bahrajn dysponuje znacznymi zasobami słodkiej wody zgromadzonej w podziemnym zbiorniku artezyjskim. Pochodząca ze źródeł artezyjskich woda wykorzystywana jest głównie do celów konsumpcyjnych oraz do nawadniania obszarów rolniczych. Jednakże ponad 60% zapotrzebowania na słodką wodę pokrywane jest poprzez odsalanie wody morskiej.
Niekorzystne warunki klimatyczne i glebowe sprawiają, że flora tego obszaru jest mało różnorodna. Pustynną część porasta roślinność sucholubna i halofity. W rejonach bogatych w źródła artezyjskie rosną palmy daktylowe, figowce, migdałowce oraz cytrusy. Faunę reprezentują nieliczne gatunki ssaków oraz gadów, a także ptactwo gnieżdżące się głównie na niezamieszkanych wysepkach koralowych. W otaczających Bahrajn wodach wśród raf koralowych żyje ponad 200 gatunków ryb i skorupiaków. Są one zagrożone wymarciem z powodu dużego zanieczyszczenia wód Zatoki Perskiej odpadami ropopochodnymi.
Wyspy zamieszkuje 616 tys. osób (1998), głównie Arabowie, którzy stanowią 75% ogółu mieszkańców kraju (Arabowie bahrajńscy 64%, ludność arabska napływowa 11%). Pozostałe grupy to: Hindusi (16%), Pakistańczycy (5%) oraz Europejczycy i inni (4%). Pod względem wyznaniowym dominują muzułmanie (85%), wśród których 60% to szyici, a 25% - wyznawcy odłamu sunnickiego. Inne religie (głównie chrześcijaństwo, hinduizm, judaizm) wyznaje ok. 15% obywateli. Językiem urzędowym jest arabski, jednakże w powszechnym użyciu znajduje się również angielski. Średnia gęstość zaludnienia Bahrajnu wynosi 871 osób/km2. Ludność koncentruje się głównie w miastach (91%). Największym ośrodkiem miejskim jest Al-Manama (148 tys.), która obok funkcji stołecznych pełni także rolę centrum handlowego i kulturalnego kraju. Duży odsetek mieszkańców stolicy stanowią imigranci, co powoduje, iż ma ona kosmopolityczny charakter. Pozostałe większe miasta to: Al-Muharrak (79 tys.), Ar-Rifa (50 tys.), Dżidd Hafs (45 tys.) oraz Sitra. Obszary wiejskie zamieszkuje 9% ludności. W rolnictwie pracuje 5% osób w wieku produkcyjnym, w przemyśle 25%, a w sektorze usług 70%. Stopa bezrobocia wynosi ok. 16%.
Społeczeństwo Bahrajnu jest stosunkowo młode. Odznacza się wysokim przyrostem naturalnym, który w 1998 wynosił ponad 1,9%. Ponad 30% ludności nie przekroczyło 15 roku życia. Przeciętna długość życia wynosi 75 lat. Mieszkańcy Bahrajnu objęci są bezpłatną opieką zdrowotną, która odznacza się wysokim poziomem usług medycznych. Bezpłatna jest również edukacja realizowana w 3-etapowym cyklu nauczania. Jest to najstarszy system publicznej edukacji z wszystkich państw rejonu Półwyspu Arabskiego (od 1932). Na szczeblu podstawowym (od 6 do 11 roku życia) naukę podejmuje większość obywateli, a na szczeblu średnim (od 12 do 17 roku życia) 40-50%. Wykształcenie wyższe można zdobyć w 4 szkołach wyższych. Pomimo sprawnie działającego systemu edukacji, ok. 15% dorosłych mieszkańców kraju nie umie pisać ani czytać.
Gospodarka Bahrajnu oparta jest na przemyśle wydobywczym i przetwórczym (38% wartości PKB) oraz dobrze rozwiniętym sektorze usług, zwłaszcza bankowych (61% PKB). Rolnictwo, będące do połowy XX w. podstawą gospodarki, pełni współcześnie marginalną rolę i wytwarza ok. 1 % PKB. Zajmuje ono obecnie tereny położone w północnej części wyspy Al-Bahrajn oraz na wyspie Nabi Salah, gdzie występują wykorzystywane do nawadniania liczne źródła słodkiej wody. Główną rośliną uprawną jest nadal palma daktylowa, chociaż od lat 80. areał jej upraw uległ znacznemu zmniejszeniu. Zwiększył się natomiast obszar upraw drzew owocowych (cytrusy, figowce, migdałowce, granaty) oraz warzyw (pomidory, ogórki). Gospodarka zwierzęca ukierunkowana jest na hodowlę owiec (29 tys. szt.), kóz (17 tys. szt.), bydła (16 tys. szt.) oraz drobiu. Niewielką rolę odgrywa rybołówstwo. Poławia się rocznie ok. 9 tys.t ryb i skorupiaków.
Głównymi surowcami mineralnymi kraju są odkryte w 1932 przez Standard Oil Company of California (Socal) ropa naftowa i gaz ziemny, które eksploatuje się ze złóż lądowych i podmorskich. W 1997 wydobyto 1,97 mln ton ropy naftowej (38,7 tys. baryłek na dobę) oraz 5,5 mld m3 gazu ziemnego. Obecnie zasoby ropy naftowej są na wyczerpaniu (całkowite wyczerpanie złóż tego surowca nastąpi do 2005). Przemysł petrochemiczny opiera się w większości na importowanej rurociągami ropie naftowej (ponad 80% tego surowca, przetwarzanego w największej rafinerii kraju w Sitrze, pochodzi z Arabii Saudyjskiej). Obok przemysłu petrochemicznego, który przetwarza rocznie ok. 13 mln ton ropy naftowej (rafinerie w Sitrze, Al-Manama, Awali), rozwinęły się także: hutnictwo i przetwórstwo aluminium, przemysł stoczniowy (stocznie remontowe w Mina Salman i na wyspie Al-Azl) oraz sektor energetyczny (4,4 mld kWh energii elektrycznej, 1995).
Bahrajn pełni rolę głównie centrum usługowego w rejonie Zatoki Perskiej. Swoje siedziby zlokalizowało tam 29 banków inwestycyjnych, 46 przedstawicielstw zagranicznych banków oraz wiele międzynarodowych przedsiębiorstw (m.in.: linie lotnicze Gulf Air, towarzystwo ubezpieczeniowe Arab Insurance Group). W celu przyciągnięcia inwestorów zagranicznych ustanowione zostały liberalne przepisy celne i podatkowe, a także brak ograniczeń w przepływie kapitału.
Wyspy dysponują dobrze rozwiniętą siecią dróg kołowych o łącznej dł. 2,3 tys. km, w tym ponad 200 km autostrad. Komunikację pomiędzy wyspą Al-Bahrajn a Arabią Saudyjską umożliwia 25-km odcinek nadmorskiej autostrady. Połączenie drogowe z Al-Bahrajn ma również wyspa Al-Muharrak, gdzie zlokalizowany jest główny port lotniczy kraju. Lotnisko to dysponuje pasem startowym o długość 3660 km, który umożliwia lądowanie największych jednostek powietrznych. Samoloty regionalnego towarzystwa lotniczego Gulf Air odbywają loty do większości krajów Zatoki Perskiej. Komunikację morską zapewniają porty w Al-Manama, Mina Salman oraz Sitrze. Port w Sitrze, zlokalizowany obok rafinerii, wyspecjalizowany jest w wysyłce ropy naftowej. Wśród nielicznych zabytków na uwagę zasługują: ruiny portugalskich fortów na wyspach Al-Bąhrajn (Qal'at al-Bahrain) i Al-Muharrak (Abu Mahir z XVI w. i Qal'at Arad), wykopaliska świątyni boga Endi z III tysiąclecia p.n.e. Dużą atrakcję stanowią również: nowoczesne Muzeum Narodowe (m.in.: bogate zbiory kaligrafii arabskich), meczet Al-Fatih i rezerwat przyrody Al-Areen. Wody zatoki Al-Bahrajn są płytkie i uniemożliwiają kąpiel morską (w pasie do 0,5 km od brzegu bardzo często nie przekraczają 50 cm głębokości). Z tego powodu wzdłuż piaszczystych plaż powstało wiele ośrodków z basenami. Na początku 2004 roku oddano do użytku jeden z najnowocześniejszych torów wyścigowych. Rozgrywane są na nim eliminacje światowych mistrzostw F1.
Bahrajn jest monarchią konstytucyjną, na czele której stoi emir z rodu Al-Chalifa (od 1999 funkcję tę sprawuje Sheikh Hamad ibn 'Isa Al-Chalifa). Zgodnie z konstytucją z 1973 władza ustawodawcza należy do jednoizbowego Zgromadzenia Narodowego, w skład którego wchodzą członkowie gabinetu oraz 30 deputowanych, wyłanianych w wyborach powszechnych na 4-letnią kadencję. Jednak po kryzysie rządowym w 1975 emir rozwiązał Zgromadzenie Narodowe i nie zarządził nowych wyborów. W 1993 powołano natomiast do życia Radę Konsultacyjną, liczącą 40 członków, posiadającą wyłącznie kompetencje doradcze. Posunięcie to doprowadziło do ostrych demonstracji antyrządowych w latach 1994 i 1995, zakończonych falą aresztowań. Władzę wykonawczą sprawuje rząd na czele z premierem (od 1971 Sheikh Chalifa ibn Sulman Al-Chalifa). Działalność partii politycznych jest zakazana.
SPIS TREŚCI
Irak
IRAK leży w zach. części Azji. Powierzchnia kraju wynosi 438 317. Od północy Irak graniczy z Turcją, od wschodu z Iranem, na południ z Kuwejtem i Arabią Saudyjską, a na zachodzie z Jordanią i Syrią. Irak ma bardzo ograniczony dostęp do Zatoki Perskiej, długość linii brzegowej wynosi jedynie 58 km. Większość granic została określona w drodze porozumień między Francją i Wielką Brytanią, które zarządzały tymi terytoriami. Od momentu uzyskania niepodległości wiele państw kwestionowało ustalone wcześniej granice, co wywołało liczne konflikty zbrojne. Pozostałością takiego nierozstrzygniętego sporu jest strefa neutralna o pow. 7,5 tys. km2 na granicy iracko-saudyjskiej administrowana wspólnie przez te państwa.
Góry Kurdystańskie, będące częścią większego łańcucha górskiego obejmującego pasma Taurus i Zagros. Najwyższy szczyt kraju, Buz Dagh (Hazarost) osiąga wys. 3612 m n.p.m. Na południe od linii pogórzy ciągnie się Mezopotamia zajmująca aż 35% powierzchni kraju. Wydziela się w jej obrębie Mezopotamię Górną, czyli Al-Dżazirę, mającą charakter płaskiej wyżyny oraz Mezopotamię Dolną, tj. Nizinę Mezopotamii, będącą rozległą równiną odwadnianą przez Tygrys i Eufrat. Ostatnim wielkim regionem geograficznym jest pas pustyń i półpustyń na południu i zachodzie kraju.
Klimat Iraku klasyfikuje się jako podzwrotnikowy suchy i gorący. Charakteryzuje się on występowaniem dwóch wyraźnie zaznaczonych pór roku. Gorące i suche lata trwają od maja do października. Krótsze, wilgotne i chłodne zimy odzwierciedlają wpływ powietrza znad Morza Śródziemnego. Widoczne są również wpływy klimatu kontynentalnego znad Azji Środkowej. Wielkości opadów są bardzo zróżnicowane regionalnie. Na południu i południowym zachodzie wynoszą ok. 75-100 mm rocznie. Na obszarze pogórzy wahają się od 380 do 600 mm i dochodzą do 1300 mm w najwyższych partiach gór. Lato jest praktycznie bezdeszczowe. Średnie miesięczne temperatury powietrza na obszarach górskich wahają się od 0C w zimie do 25C w lecie. Na pozostałym obszarze oscylują między 11 C w styczniu a 35C w lipcu.
Sieć rzeczna Iraku jest rozwinięta nierównomiernie. Największe rzeki to Tygrys (1950 km długości, z czego 1418 km w Iraku) oraz Eufrat (2300 km długości, z czego 1233 km w Iraku). Obie rzeki ok. 190 km przed ujściem łączą się tworząc Szatt al-Arab, uchodzący do Zatoki Perskiej. Największe jeziora to: As-Sarsar (2710 km2), Razzaza (1850 km2) i Al-Hab-banijja (430 km2). Na Nizinie Mezopotamii znajdują się liczne rozlewiska będące pozostałością starych lagun morskich. Ich łączna powierzchnia przekracza 5000 km2. Charakteryzuje się ona jednak znacznymi wahaniami sezonowymi związanymi z wielkościami opadów. Największe z nich Haur al-Hammar, osiąga maksymalną pow. 2800 km2. Irak rozbudowuje również sieć sztucznych zbiorników wodnych pełniących funkcje retencyjne i hydroenergetyczne; zgromadzone w owych zbiornikach zapasy wody wykorzystuje się także do nawadniania gruntów.
Pokrywa glebowa wykazuje duże zróżnicowanie regionalne. Najżyźniejsze gleby aluwialne (mady) pokrywają Nizinę Mezopotamską. W części zachodniej typowe są ubogie, piaszczyste gleby pustyń.
Obszary górskie i pogórza porastają lasy dębowo-topolowe z dodatkiem wierzby, leszczyny, sosen alpejskich, tamaryszków i jałowców. Na obszarach stepowych pogórzy i wyżynnej części Mezopotamii pojawiają się platany oraz duże ilości krzewów i roślinności zielnej (dziewanna, miłek, rosiczka). Nizinne tereny Mezopotamii porastają gaje palmy daktylowej oraz oleandry, mimozy i akacje. Dla obszarów bagien i rozlewisk charakterystyczne są różne gatunki sitowia, trzcin oraz papirusy. Zachodnią, pustynną część kraju porasta uboga roślinność.
Charakterystyczni przedstawiciele świata zwierzęcego to: daniel mezopotamski, gazela arabska, a w górach niedźwiedzie i kozice. Faunę drapieżników reprezentują: hiena pręgowana, szakal złocisty oraz wilk. Bogaty jest również świat ptaków wodnych. Rozlewiska w południowo – wschodniej części kraju zamieszkują: bociany, flamingi, pelikany i burchany. Obszary pustynne to królestwo gadów. Występują tu gatunki takie jak: waran, żmija rogata, kobra. Liczne są również skorpiony i duże jadowite pająki zwane czarną wdową.
Obecnie kraj zamieszkuje 21,7 min mieszkańców. W strukturze etnicznej dominują Arabowie (78% ogółu ludności). Jedyną znaczącą mniejszością etniczną są Kurdowie. Liczebność społeczności kurdyjskiej w Iraku szacuje się na 3,5 mln, czyli ok. 18% ogółu mieszkańców. Zamieszkują oni górzyste regiony w północno – wschodniej części kraju, przy granicy z Turcją i Iranem, obejmujące muhafazy: Dahuk, Irbil i As-Sulajmanija, tworzące tzw. Kurdyjski Region Autonomiczny. Pozostałe grupy etniczne to: Turkmeni, Ormianie, Asyryjczycy. W Iraku językiem urzędowym jest arabski oraz kurdyjski na terenach Kurdyjskiego Regionu Autonomicznego. Dominującym wyznaniem jest islam (95% ogółu ludności). W jego obrębie liczebnie przeważają szyici (62%) zamieszkujący południowa i środkową część kraju. Sunnici (ok. 33%) zamieszkują głównie miasta oraz północną część kraju (Kurdowie). Są bogatszą i bardziej wpływową grupą. Pozostałe 5% przypada na wyznania starochrześcijańskie: Chaldejczyków i sabejczyków, oraz inne małe grupy. Wraz z postępem industrializacji większość społeczeństwa przeniosła się do miast. Odsetek ludności miejskiej wynosi 75%. Według ostatniego spisu z 1987 aż 18 miast przekroczyło 100tys. mieszkańców. Najnowsze szacunki wskazują, że największe ośrodki miejskie to: Bagdad (4336 tys. mieszk.), Mosul (669 tys.), Al-Basra (618 tys.) oraz Irbil i Kirkuk, odpowiednio 486 i 419 tys. mieszkańców.
Społeczeństwo Iraku jest bardzo młode, aż 44,1% nie przekroczyło 15. roku życia. Jest to wynikiem utrzymującego się wysokiego przyrostu naturalnego (3,2%). Stosunkowo niewielki jest udział osób w wieku powyżej 64 lat (3,2%). Tłumaczy to nie tylko wysoki przyrost naturalny, ale także krótkie przeciętne trwanie życia (66 lat). Złożyła się na to: słabość służby zdrowia, oraz trudna sytuacja socjalna będąca efektem długotrwałych działań zbrojnych i sankcji nałożonych po wojnie z Kuwejtem. Wskaźnik analfabetyzmu sięga 42% dorosłych obywateli.
Obszary zajęte pod działalność rolniczą stanowią ok. 22% pow. kraju, z czego 12% przypada na grunty orne, 1 % na plantacje, a 9% na użytki zielone. Uprawę ziemi utrudniają warunki klimatyczne oraz glebowe (duże zasolenie). Większość gruntów ornych zajętych jest pod uprawę zbóż, głównie pszenicy i jęczmienia. Na obszarach nawadnianych uprawia się również ryż (270 tys. t). Duże znaczenie ma uprawa warzyw, w tym głównie: pomidorów (800 tys. t), arbuzów (450 tys. t), ogórków (340 tys. t). Poza tym również zbiera się znaczne ilości winogron (300 tys. t), daktyli (550 tys. t) i pomarańczy (310 tys. t). W hodowli dominuje koczownicze pasterstwo. W ostatnich latach na skutek sankcji nałożonych na Irak znacznie zmalał import żywności, co odbiło się na wielkości pogłowia zwierząt hodowlanych. Sektor leśny odgrywa znikomą rolę, jako że lasy zostały w dużej mierze wycięte, obecnie zajmują one ok. 3% powierzchni kraju. Pozyskuje się z nich niewielkie ilości tarcicy oraz drewna opałowego. Podobna sytuacja zachodzi w przypadku rybołówstwa. Ma ono znaczenie głównie lokalne, połowy nie przekraczają 25 tys. t rocznie, z czego ok. 2/3 pochodzi z łowisk słodkowodnych.
Przemysł wydobywczy jest najważniejszym działem gospodarki Iraku. Wydobycie ropy naftowej i gazu ziemnego odgrywa kluczową rolę w zapewnieniu środków finansowych potrzebnych do rozwoju gospodarczego. Największe pola naftowe znajdują się w okolicy Kirkuku. Pochodzi z nich ok. 50% krajowego wydobycia. Na południ najważniejszy jest region Al-Basry z polami Ar-Rumajla i Az-Zubajr, oraz zlokalizowane na północy od niej Nahr Umar i Madżnun. Po wojnie o Kuwejt i sankcjach nałożonych przez Radę Bezpieczeństwa ONZ wydobycie spadło, a eksport, który był najważniejszym dostarczycielem dewiz, został ograniczony do sprzedaży ropy tylko na pokrycie potrzeb żywnościowych i socjalnych ludności w ramach programu "Ropa za Żywność". Z pozostałych surowców mineralnych wydobywa się jeszcze: gaz ziemny, siarkę (250 tys. t), fosforyty (1mln t). Badania geologiczne potwierdziły również występowanie rud żelaza oraz manganu, chromu i miedzi, jednakże nie podjęto przemysłowej eksploatacji tych złóż.
Przemysł przetwórczy zdominowany jest przez przetwórstwo ropy naftowej. Rafinerie znajdują się w: Al-Daura pod Bagdadem, Al-Basrze, Kirkuku, Chanakinie, Al-Hadisa i Bajdżi. Produkcja benzyny wynosiła w 1995 ok. 3 mln t, a oleju napędowego 7 mln t. Benzyna i olej napędowy jest bardzo tani w Iraku. Napełnienie pełnego baku w samochodzie kosztuje ok. 1 dolara. Dobrze rozwinięty jest również przemysł cementowy (18 mln t), którego zakłady znajdowały się w: An-Nadżaf, Al-Basrze, Mosulu, Bagdadzie i As-Sulajmanijja. Rozwinięto również produkcję nawozów fosforowych przerabiających krajowe zasoby fosforytów - zakłady w Al-Kaim przy granicy z Syrią, oraz azotowych w Al-Basrze i Bajdżi. Rozwojowi podlegały także inne gałęzie przemysłu, w miarę inwestowania środków uzyskanych ze sprzedaży ropy. W Iskandarija zlokalizowano zakłady produkujące ciężarówki i autobusy na licencji szwedzkiej. W Al-Musajib powstała fabryka traktorów, a w Samarra zlokalizowano zakłady farmaceutyczne. W Al-Hindijja powstał duży kompleks produkujący włókna sztuczne. W miarę rozwoju przemysłu stale wzrastała produkcja energii elektrycznej, w 1995 osiągając 29 mld kWh. Większość energii pochodziła z elektrowni cieplnych opalanych gazem ziemnym lub produktami ropopochodnymi. Hydroelektrownie zlokalizowane są na górskich dopływach Tygrysu: Dukan (Mały Zab), Darban e-Khan (Dijala). Sektor przemysłowy przeżywa jednak w ostatnich latach duże kłopoty, co jest związane z brakiem środków na odbudowę i unowocześnienie zakładów, które ucierpiały w czasie wojny oraz późniejszych bombardowań i konfliktów wewnętrznych. Sprawia to, że możliwości wytwórcze krajowego przemysłu są wykorzystane jedynie w znikomej części.
Irak przeznaczał duże nakłady finansowe na rozwój sieci komunikacyjnej. Pod koniec 1996 długość sieci drogowej wynosiła 47,4 tys. km, z czego ok. 41 tys. km stanowiły drogi utwardzone, które budowały min. Polskie firmy budowlane. Sieć kolejowa była słabiej rozwinięta, o łącznej długości 2029 km, z czego 533 km stanowiły koleje wąskotorowe. Komunikacja lotnicza po wojnie w Zatoce Perskiej drastycznie zmalała. Wielkość przewozów pasażerskich spadła 10-krotnie. Większość floty powietrznej odesłano za granicę. Najważniejszymi portami lotniczymi obsługującymi przewozy międzynarodowe były: Bagdad, Al-Basra i Mosul. Największe znaczenie dla żeglugi morskiej miały porty w Al-Basrze oraz nowo wybudowany w Umm Kasr. Duże znaczenie dla transportu ropy naftowej i jej produktów miała sieć rurociągów. Najważniejsze z nich łączyły irackie zagłębia naftowe z wybrzeżami Morza Śródziemnego. Jeden z nich prowadził przez Syrię i Liban do Trypolisu, a drugi do tureckiego portu Yumurtahk.
Irak jest krajem atrakcyjnym turystycznie dzięki nagromadzeniu znacznej liczby zabytków (ok. 10 tys.), będących śladem istnienia na tym obszarze licznych cywilizacji (sumeryjskiej, asyryjskiej, babilońskiej, greckiej, rzymskiej i arabskiej). Jednak z powodu sytuacji politycznej w tym rejonie liczba turystów zagranicznych odwiedzających Irak jest niewielka. Do najciekawszych śladów cywilizacji sumeryjskiej należy zaliczyć położone w pd. części kraju ruiny miast: Uruk (4 tys. lat p.n.e.), Ur (3 tys. lat p.n.e., fragmenty zikkuratu świątyni boga Księżyca w kształcie tarasowej piramidy), Kisz, Lagasz i Nippur. Okres asyryjski pozostawił zabytki na północy kraju. Do dziś zachowały się tam ślady: Niniwy (stolica Asyrii w XI w. p. n.e., zrekonstruowane mury obronne), Nimrudu (trzecia stolica państwa asyryjskiego od X w. p. n. e.; ślady świątyń, pomieszczenia wokół centralnego dziedzińca, płaskorzeźby na ścianach sal pałacowych), Aszur i Chorsabad. Natomiast z okresu cywilizacji babilońskiej pochodzą ruiny Babilonu z czasów Nabuchodonozora II (VII-VI w. p.n.e., fragmenty murów, świątyni bogini Isztar, statua lwa babilońskiego z bazaltu, droga procesyjna) leżące prawie 100 km na pd. od Bagdadu. Do najbardziej znanych obiektów cywilizacji helleńskiej i rzymskiej należą ruiny Seleucji - stolicy Aleksandra Wielkiego (w pobliżu Bagdadu), amfiteatr w Babilonie oraz Hatra (dwa pierścienie murów obronnych, zespół świątyń, z których najważniejsza poświęcona jest bogu Słońca). Największe wpływy w architekturze Iraku pozostawił świat islamu (od VII w.). Liczne zabytki islamskie znajdują się na terenie całego państwa, a największą ich koncentracją odznaczają się: Bagdad, Mosul i Al-Basra. Godnymi zwiedzenia obiektami z czasów wczesnego kalifatu są m.in.: Pałac Abbasydów, meczety Mirdżan i kalifów w Bagdadzie, zamek Al-Uchajdir, Wielki Meczet Piątkowy Al-Dżami ze słynnym spiralnym minaretem z IX w. w Samarze, most Abbasydów w Zachu i meczet w Al-Kufie z IX w., a z czasów późniejszych (po najazdach mongolskich - XII i XIV w.) m.in. szyickie meczety Al-Hajdarijja w An-Nadżaf (domniemany grób czwartego kalifa islamu Alego), Al-Husajnijja w Karbali, Al-Kazi-mijja w Badgadzie i Al-Askoriah w Samarze. Spotkać można również zabytki związane z chrześcijaństwem. Wśród nich na uwagę zasługują: kościół Św. Jerzego w Mosulu, klasztor Św. Mateusza, katedra ormiańsko-prawosławna z XVII w. w Bagdadzie. Pod względem przyrodniczym najbardziej atrakcyjną część kraju stanowią góry Kurdystanu, w rzeźbie których zaznaczają się liczne kaniony i wodospady (np. kanion Spilik, wodospady: Kali Ali Bak, Siba koło Akry). Osobliwością jest również jezioro asfaltowe w pobliżu Hit. Na terytorium dzisiejszego Iraku, w Mezopotamii, rozwijały się najstarsze ze znanych w historii ludzkości cywilizacji.
W 1968 władzę na drodze zamachu stanu objęła partia Baas. W 1973 faktycznym przywódcą kraju stał się Saddam Husajn, który w 1979 mianował się prezydentem. W okresie rządów Husajna Irak zmienił się w totalitarne państwo, bezwzględnie zwalczające przejawy wszelkiej opozycji, m.in. odżywający na północy kraju ruch narodowowyzwoleńczy Kurdów. Jeszcze w 1990 Rada Bezpieczeństwa ONZ wprowadziła zakaz importu irackiej ropy naftowej oraz nałożyła embargo na handel z tym państwem, a iracki przemysł zbrojeniowy objęto zakazem badań jądrowych i poddano stałej kontroli międzynarodowej. Sankcje te zostały przedłużone do 1994. Na skutek ciągłych zatargów z rządem irackim odmawiającym współpracy i utrudniającym prowadzenie na swoim terenie misji inspektorom ONZ, doszło w grudniu 1998 do zbombardowania Iraku przez lotnictwo Stanów Zjednoczonych i państw sprzymierzonych, którego celem było zniszczenie irackiego potencjału wojskowego. USA uznało Irak za kraj terrorystyczny. USA w 2003 najechało na Irak i wyzwoliło Irakijczyków spod władzy Husajna. Do dzisiaj nie utworzono jeszcze w Iraku rządu. Na razie władze sprawuje ONZ. Amerykanie i inne kraje w tym kontyngent Polski starają się utrzymać pokój w Iraku.
SPIS TREŚCI
Iran
IRAN to najludniejsze i drugie po Arabii Saudyjskiej pod względem obszaru państwo w regionie Zatoki Perskiej. Terytorium kraju liczące 1648 tys. km2 rozciąga się od Wyżyny Armeńskiej i Morza Kaspijskiego na północ po zatoki Perską i Osmańską oraz Morze Arabskie na południu. Od wschodu graniczy z Afganistanem i Pakistanem, od zachodu z Irakiem i Turcją, a od północy z Armenią, Azerbejdżanem i Turkmenistanem.
Iran jest krajem w większości wyżynnym i górzystym. Północno - zachodnią część zajmuje Wyżyna Armeńska, a środkową - Wyżyna Irańska. Dla rzeźby tych wyżyn charakterystyczne są obszerne kotliny. W części centralnej znajduje się słone jezioro Urmia. Największe pustynie to: Wielka Pustynia Słona (Daszte Kawir) i pustynia Daszte Lut (Lota). W części zachodniej przeważają wyżynne płaskowyże oraz pasma Gór Srodkowoirańskich (wygasły wulkan Hazaran 4419 m n.p.m.). Wzdłuż zachodnich granic państwa biegną góry Zagros. Na północ wzdłuż wybrzeży Morza Kaspijskiego ciągnie się pasmo Elburs z najwyższym szczytem kraju – wulkanem Demawend (5604 m n.p.m.). Wzdłuż wschodnich granic państwa biegnie pasmo gór Wschodnio Irańskich z najwyższym masywem -Taftan (4041 m n.p.m.). Obszary nizinne rozciągają się w postaci wąskich nizin nadbrzeżnych wzdłuż południowych wybrzeży Morza Kaspijskiego oraz wybrzeży Zatoki Perskiej i cieśniny Ormuz. Całe terytorium kraju jest obszarem silnie sejsmicznym. Ostatnie silne trzęsienie ziemi nawiedziło ten kraj w lutym 2004 roku.
Iran leży w strefie klimatu zwrotnikowego kontynentalnego. Cechuje się on dużymi amplitudami temperatur, sięgającymi we wnętrzu Wyżyny Irańskiej 55C, niskimi sumami opadów oraz silnymi wiatrami, zwłaszcza w części wschodniej wieją one w okresie lata osiągając prędkości do 160 km/ h, a unoszony przez nie olbrzymie ilości piasku i pyłu mogą mieć niszczącą siłę.
Sieć rzeczna Iranu jest słabo rozwinięta. Największe rzeki kraju to: Araks, Atrak i Kezel Ozan uchodzące do Morza Kaspijskiego oraz: Karche, Karun, Zohre i Mond wpadające do Zatoki Perskiej. Główne śródlądowe zbiorniki wodne to w większości słone jeziora o bardzo zmiennym sezonowym poziomie wody (Urmia, Namak, Hamun-e Helmand). Wiąże się to z sezonowością opadów powodującą gwałtowne zmniejszanie się powierzchnia jezior w porze suchej. Wiele z nich wysycha całkowicie, zmieniając się w solniska.
Pokrywa glebowa kraju jest słabo rozwinięta. W większości stanowią ją nieurodzajne gleby pustyń rozwinięte pod roślinnością stepową i półpustynną oraz gleby słone. Południowo - wschodnią część Niziny Mezopotamii pokrywają gleby aluwialne (mady), są one jednak w znacznej części podmokłe i zabagnione.
Szatę roślinną Iranu stanowi głównie roślinność stepowa i półpustynna, co jest zdeterminowane ilością opadów i pokrywą glebową, a także rzeźbą terenu. Formacje leśne pojawiają się na północnych stokach Elbursu (buki, wiązy, graby i jesiony) oraz w górach Zagros (dęby, klony, orzechy). Na podmokłych terenach Niziny Mezopotamii występują liczne gatunki sitowia, trzcin, papirusy, a w miejscach suchszych gaje palm daktylowych.
Faunę Iranu reprezentują zwłaszcza gatunki stepowo-pustynne. Żyją tutaj gazele dżerjan i arabska, onager, a z drapieżników: szakal złocisty, hiena pręgowana, ratel i korsak. Liczny jest również świat gadów, w tym jadowitych węży, takich jak żmija lewantyńska i kobra indyjska. W północno - zachodniej części kraju spotyka się jelenie, rysie i niedźwiedzie brunatne. Nizinę Mezopotamii zasiedlają liczne gatunki ptaków wodnych i brodzących oraz coraz rzadsze daniele mezopotamskie. Obszary objęte ochroną wynoszą 83 tys. km2, co stanowi 5,1% pow. kraju.
Obszar Iranu był miejscem ścierania się kultur centralnej i południowej Azji ze światem śródziemnomorskim i arabskim, co wiązało się także z dużymi przemieszczeniami ludności. Wykształcone w taki sposób dzisiejsze społeczeństwo Iranu jest mieszanką wielu ras i narodowości. Składają się na nie zarówno duże mniejszości narodowe, jak upominający się o własne państwo Kurdowie (8% ogółu ludności) czy Azerowie (20%), ale także niezbyt liczne grupy etniczno - rasowe, takie jak: Lurowie, Bachtiarowie, Gilanie, Mazandaranie, Beludżowie i Arabowie. Najliczniejszą grupą pozostają nadal Persowie (51%). W strukturze wyznaniowej Iranu zdecydowanie dominują (99%) muzułmanie, z czego 90% to szyici, a jedynie ok. 9% - sunnici (Kurdowie, Turkmeni i Arabowie). Pozostałą część stanowią chrześcijanie, wyznawcy judaizmu oraz zoroastryzmu.
Przyrost naturalny nadal utrzymuje się na poziomie 2,5%. Wynikiem tego jest młoda struktura wiekowa społeczeństwa, w której aż 43,3% stanowią osoby poniżej 15. roku życia, a jedynie 4,1% populacji przekroczyło 64. rok życia. Odsetek ludności miejskiej 60,0% (1975 -1998). Główne miasta to: Teheran (6836 tys.), Meszhed (1887 tys.), Isfahan (1266 tys.), Tebriz (1191 tys.) i Sziraz (1053 tys.).
W miarę postępującego rozwoju gospodarczego podniesiono poziom opieki medycznej i przeciętna długość życia wydłużyła się do 68 lat. Poprawie uległ również poziom edukacji dzięki powszechnemu obowiązkowi uczęszczania do szkoły podstawowej oraz rozwojowi szkolnictwa średniego i wyższego. Wskaźnik analfabetyzmu udało się zredukować do 28% osób w wieku powyżej 15 lat. kraj notował ujemny średnioroczny wskaźnik wzrostu PKB (-0,1 %). W strukturze wytworzenia PKB rolnictwo ma 16,4% udziału, przemysł - 18,9%, a usługi 64,7%, natomiast w strukturze zatrudnienia nadal utrzymuje się wysoki udział sektora rolnego (23%), podczas gdy w przemyśle i usługach pracuje odpowiednio 31 i 46% ogółu pracujących.
Rolnictwo Iranu ma bardzo trudne warunki rozwoju. Wynika to głównie z niedostatku wody oraz słabych gleb. Jedynie na Nizinie Południowokaspijskiej możliwa jest uprawa bez nawodnień. Pozostała część gruntów rolnych wymaga nawodnień, do których wykorzystuje się wodę gromadzoną w zbiornikach zaporowych. W 1986 istniało 17 takich zbiorników nawadniających obszar 871 tys. ha. Do końca lat 90. planowano ukończyć budowę 46 kolejnych tam, co miało zwiększyć zasoby wody. Grunty orne i plantacje zajmują 18,5 min ha, czyli niewiele ponad 11% ogólnej powierzchni kraju. Z roślin zbożowych uprawia się głównie: pszenicę (11,2 min t), jęczmień (3,5 min t) i ryż (2,2 min t). Z roślin przemysłowych produkuje się znaczne ilości buraków cukrowych (6 min t) i trzciny cukrowej (2 min t) oraz bawełny i tytoniu. Ważną rolę odgrywa również produkcja warzyw (melony, pomidory, arbuzy) i owoców (figi, daktyle, cytrusy). Obszar użytków zielonych zajmuje blisko 27% pow. kraju. Najważniejsze znaczenie ma chów owiec (50 min szt.) i kóz (25 min szt.). Na mniejszą skalę hoduje się również bydło, konie, muły i wielbłądy. Istotne znaczenie w produkcji żywności ma również rybołówstwo. Łączne połowy wynosiły w 1995 ponad 368 t, z czego 31,8% pochodziło z wód śródlądowych. Bardzo ważna, głównie ze względu na eksport, jest produkcja kawioru jesiotrowego wynosząca ok. 120 t (1995). Obszary zalesione stanowią jedynie 7% powierzchni kraju. Największe tereny leśne znajdują się na obszarze przykaspijskim oraz w górach Zagros. W 1995 pozyskano 7463 tys. m5 drewna, z czego 2561 tys. m stanowiło drewno opałowe.
Najważniejsze surowce mineralne kraju to ropa naftowa i gaz ziemny. Największe złoża ropy znajdują się na pogórzu i w górach Zagros (92% krajowego wydobycia). Pozostałą część eksploatuje się z dna Zatoki Perskiej. Gaz ziemny pozyskuje się ze złóż położonych nad Zatoką Perską koło Bandar Abbas oraz na południu od Szirazu i w okolicach Kom na południe od Teheranu. Wydobycie ropy naftowej osiągnęło wielkość 186,5 mln t (1997) i zbliżyło się do poziomu z 1970 (191 mln t). Udowodnione zasoby ropy naftowej szacuje się na 12,74 mld t, co stanowi ok. 9% rezerw tego surowca na Bliskim Wschodzie i przy obecnym poziomie wydobycia powinno wystarczyć na ok. 70 lat. Największe rafinerie znajdują się w: Abadanie (20 min t), Isfahanie (13,2 min t), Teheranie (11,2 min t) i Araku (7,5 min t). Wydobycie gazu ziemnego sięga 50 mld m3 rocznie i w ostatnich latach całość wydobycia zużywana jest w kraju. Z pozostałych surowców mineralnych wydobywa się jeszcze: węgiel kamienny (1 mln t), miedz (101,2 tys. t czystego metalu), rudy żelaza (4,5 mln t czystego metalu), cynk i ołów (odpowiednio: 145,1 i 15,9 tys. t), chrom (37 tys. t), baryt (150 tys. t) i magnezyt (40 tys. t). Większość zakładów przemysłowych zlokalizowana jest w dużych miastach (Teheranie, Tebrizie, Isfahanie, Meszhedzie, Kermanie i Szi-razie). Iran posiada dobrze rozwinięty przemysł petrochemiczny, hutniczy, maszynowy, a z tradycyjnych gałęzi: włókienniczy i spożywczy. Produkcja energii elektrycznej opiera się głównie na ropie naftowej i gazie ziemnym - z tych źródeł pochodziło 90,6% z 79,5 mld kWh wyprodukowanej energii.
Sieć drogowa Iranu ma łączną długość 162 tys. km, z czego jedynie 81 tys. km stanowią drogi utwardzone. Długość linii kolejowych wynosi 7286 km, a jedynie 146 km jest zelektryfikowane. Główne porty morskie to: Abadan, Buszahr, Bandar-e Chomejni i Chark nad Zatoką Perską oraz Bandar Abbas w cieśninie Ormuz. Najważniejsze porty nad Morzem Kaspijskim to: Bandar-e Anzali i Bandar-e Torkaman. Iran posiada 178 lotnisk, z czego 110 ma utwardzone pasy startowe, a jedynie 20 obsługuje regularne połączenia. Najważniejsze lotniska o znaczeniu międzynarodowym znajdują się w sąsiedztwie Teheranu w Abadanie i Isfahanie. Bardzo ważną rolę w systemie transportowym kraju odgrywają także rurociągi do przesyłania ropy, jej produktów oraz gazu ziemnego. Długość ropociągów wynosi 5900 km, gazociągów 4550 km, a rurociągów do przesyłania produktów naftowych - 3900 km.
Iran jest krajem bardzo atrakcyjnym pod względem turystycznym. Składa się na to zarówno duże zróżnicowanie środowiska przyrodniczego, jak i wysokiej rangi walory kulturowe będące odzwierciedleniem bogatych dziejów tego obszaru. Wśród wielu zabytkowych obiektów na uwagę zasługują położone w okolicach gór Zagros ruiny starożytnych stolic Persji: Pasargady i Persepolis. W pierwszej z nich zachowały się m.in.: pałac i mauzoleum Cyrusa, ruiny zoroastryjskiej świątyni, a w drugiej: pałace króla Dariusza, brama Kserksesa, Sala Stu Kolumn, mauzolea i grobowce oraz ruiny ogrodów. Cenne są również obiekty pochodzące z czasów późniejszych dynastii perskich, które znajdują się m. in. w Szirazie (twierdza Karima Chana z XVIII w.), Isfahanie (Pałac Czterdziestu Kolumn), Teheranie (pałac szacha Golestan). Ważną rolę w architekturze i sztuce odegrała religia islamska. Z tego powodu wiele ze znajdujących się tam obiektów nie jest udostępnianych turystom (np. grobowiec Fatimy - córki Mahometa w Kom). Równie cenne obiekty są m.in. w: Teheranie (mauzoleum ajatollaha Chomej-niego), Szirazie (meczety: Atik z repliką Kaaby z IX w., Wakil z XVII w., mauzoleum Hazrat-e Mir z XII w.), Isfahanie (meczet piątkowy z IX w., meczety: imama z XVII w., szejka Loftollaha i Ali Kapu). Duże nagromadzenie zabytków, zróżnicowanie etniczne, typowa kultura Orientu przejawiająca się we wszystkich dziedzinach życia (bazary), a także różnorodne krajobrazy stanowią bazę do rozwoju turystyki poznawczej i wypoczynkowej. Szczególnie atrakcyjne jest wybrzeże Morza Kaspijskiego odznaczające się klimatem zbliżonym do śródziemnomorskiego. Zlokalizowane są tam kurorty morskie: Bandar-e Aznali, Ramsar, Amol, Bandar-e Torkaman.
Iran jest republiką, w której najwyższą władzę oraz autorytet posiada przywódca religijno-polityczny, będący wysoko utytułowanym teologiem muzułmańskim (od 1989 Sayyed Ali Hoseini-Chamenei). Głową państwa jest prezydent (od 1997 Sayyed Mohammad Chatami), wybierany na 4-letnią kadencję w głosowaniu powszechnym. Władzę ustawodawczą sprawuje jednoizbowe Muzułmańskie Zgromadzenie Konsultatywne, liczące 270 członków (w tym 5 przedstawicieli mniejszości religijnych), wybieranych na 4 lata w wyborach powszechnych. Nad przestrzeganiem prawa islamu (szari'atu) czuwa 12-osobowa Rada Strażników Rewolucji Islamskiej. Władza wykonawcza spoczywa w rękach rządu, na czele z prezydentem.
SPIS TREŚCI
Izrael
IZRAEL położony jest w południowym - zachodzie Azji, pomiędzy Morzem Śródziemnym, tektonicznym Rowem Jordanu i Morza Martwego oraz Półwyspem Synaj (z dostępem do Morza Czerwonego). Na północnym wschodzie znajdują się okupowane od 1967 Wzgórza Golan (syryjskie), na południowym zachodzie Strefa Gazy, a na wschodzie tzw. Zachodni Brzeg Jordanu (dwa ostatnie tereny wchodzą stopniowo w skład Autonomii Palestyńskiej). Kraj charakteryzuje się ukształtowaniem wyżynno-górskim. Równiny znajdują się nad Morzem Śródziemnym oraz w dolinie Jordanu. Najwyższym punktem Izraela jest wapienny Meron (1208 m n.p.m.) w Górach Galilejskich, najniższym zaś (399 m p.p.m.) zwierciadło wód Morza Martwego. Kraj leży w strefie sejsmicznej.
Klimatycznie obszar Izraela zaliczany jest do śródziemnomorskiego, a jego pd. część do zwrotnikowego regionu suchych pustyń. Roczne sumy opadów maleją z pn. na pd. - od ok. 1000 (1100 mm w górach) do ok. 50 mm. Duże zróżnicowanie wykazują też temperatury lata są gorące i suche (średnio 33C, niższe temp. w górach), a zimy ciepłe (śr. 16C, w górach ok. 10C, sporadycznie pojawia się śnieg).
Główną rzeką jest Jordan, który wypływa z Antylibanu i wykorzystując rów tektoniczny płynie przez słodkie Jezioro Tyberiadzkie (zwane też Galilejskim lub Genezaret) do Morza Martwego. Do stałych rzek zalicza się także: Jarmuk, Jarkon (w części), Haderę, Kiszon i in. Po opadach wodą wypełniają się na krótko liczne suche doliny. Przez Izrael poprowadzono sieć akweduktów, z których najdłuższy łączy Jezioro Tyberiadzkie (pow. 164 km2) z rolniczymi oazami pustynnej wyżyny Negew oraz stworzono system zbiorników retencyjnych. Zasoby wód podziemnych Izraela, skupione w wyżynnej i górskiej części, są w stanie pokryć całe zapotrzebowanie kraju, lecz wzrasta ich zanieczyszczenie. Do nawodnień wykorzystuje się, po odsoleniu.
Świat roślinny jest zróżnicowany i mocno przekształcony. Nadmorskie i położone w dolinie Jordanu równiny, pokryte żyznymi glebami, wykorzystywane są rolniczo (m.in. rozległe sady). Pustynna część kraju cechuje się ubóstwem flory reprezentowanej przez kolczaste suche krzewy i kępy traw. Wytrzebione dębowe lasy, zastąpiły zarośla typu makii. W centralnej części kraju występuje roślinność półpustynna i stepowa. Współcześnie prowadzone są zalesienia. Ubogi jest świat zwierząt, zwł. na obszarach pustynnych, gdzie spotyka się gł. różne gatunki gadów i gryzoni. W górach i na stepach występują kozły, koziorożce, gazele oraz karakale i hieny. Przez teren Izraela przebiegają szlaki migracji ptaków, stąd ich duże bogactwo, szczególnie w okresach wiosennych i jesiennych (m.in. bociany, drozdy, pliszki, kukułki, jaskółki). Ochroną w randze rezerwatu objęte zostały m.in. duże tereny górskie i depresja suchej doliny Wadi al-Araba (ryft Jordanu), a w randze parku narodowego obszar Gór Galilejskich.
Współczesny Izrael tworzą dwie gł. grupy ludności: napływowi Żydzi (obecnie 82% jego mieszk., w tym 62% urodzonych już w Izraelu) oraz społeczność palestyńska - w przeszłości dominująca na tym obszarze, a obecnie stanowiąca 17% ludności (niespełna 1 mln osób). 81% mieszkańców Izraela tworzą bowiem wyznawcy judaizmu (36% światowej zbiorowości). Muzułmanie (gł. sunnici) stanowią mniejszość (14%), zaledwie 3% społeczeństwa to chrześcijanie, a 2% druzowie. Językami urzędowymi są hebrajski i arabski, ale w użyciu pozostają także języki krajów pochodzenia imigrantów. Izrael odznacza się wysokim stopniem zurbanizowania (91 % ludności miejskiej). Osadnictwo koncentruje się w pn. części kraju (gł. wybrzeże), gdzie w 5 okręgach administracyjnych (34,3% pow. kraju) zamieszkuje 86% społeczeństwa. Średnia gęstość zaludnienia sięga tu 650 osób/km2 (w Okręgu Południowym nieznacznie przekracza 55 osób/km2), leżą tu także 3 największe ośrodki miejskie: Jerozolima (602 tys. mieszk.), Tel Awiw-Jaffa (353 tys., zespół miejski 1,95 mln) i Hajfa (256 tys., OM -471 tys.), które skupiają w swych aglomeracjach niemal 60% miejskiej ludności kraju. Dodać należy, iż w liczbie 5,64 min Izraelczyków ujmuje się osadników żydowskich na obszarach okupowanych: Strefie Gazy (ok. 6 tys. osób), Wschodniej Jerozolimie (1 76 tys.), na Zachodnim Brzegu Jordanu(166 tys.) oraz Wzgórzach Golan (ok. 19 tys. w 1998).
Przyrost naturalny w Izraelu wynosi 1,4%. Wynosząca aż 78 lat przeciętna dł. trwania życia, są zasługą rozwiniętego systemu opieki. Społeczeństwo przechodzi z fazy młodości do dojrzałości demograficznej (28,2% ludności nie przekroczyło 15. roku życia, a kolejne 61,9% liczy 15-64 lata). Jest dobrze wykształcone (tylko 5% wskaźnik analfabetyzmu).
Gospodarka Izraela jest jedną z najlepiej rozwiniętych i najefektywniejszych na świecie. Cechuje ją także nowatorstwo rozwiązań organizacyjnych, technologiczne zaawansowanie produkcji oraz wysoki udział sektora państwowego i spółdzielczego w strukturze własności. Sektor rolniczy wytwarza zaledwie 2% PKB (2% ogółu zatrudnionych), jest jednak ważnym elementem gospodarki kraju. W zakresie organizacji produkcji szczególną rolę odgrywają tzw. kibuce - kolektywne gospodarstwa rolne działające na gruntach państwa, jak i moszawy - spółdzielnie produkcyjne rolników indywidualnych, które dostarczają łącznie ponad 2/3 produkcji rolnej (także kilka procent produkcji przemysłu). Efektywność rolnictwa jest bardzo wysoka, a dzięki poniesionym nakładom inwestycyjnym od 1948 ponad 2,5-krotnie wzrosła pow. gruntów uprawnych, w tym ponad sześciokrotnie nawadnianych. Główne tereny rolnicze leżą na wybrzeżu, w Galilei oraz oazach wyżyny Negew. Uprawia się przede wszystkim owoce cytrusowe: pomarańcze, grejpfruty (po ok. 400 tys. t rocznie), mandarynki, cytryny, jabłka, awokado, brzoskwinie, banany, oliwki, winorośl, warzywa (gł. pomidory i ogórki), ziemniaki, bawełnę, orzeszki ziemne oraz pszenicę i jęczmień. Poza zbożami Izrael uzyskał samowystarczalność w zakresie produkcji rolnej. Jej uzupełnienie stanowi pasterska hodowla owiec i kóz oraz armerski chów bydła (410 tys. szt.) i drobiu (27 min szt.), a także połowy (6,7 tys. t w 1996), dla których gł. bazami są Hajfa i Akka. 17% PKB wytwarza przemysł, gł. przetwórczy. Górnictwo jest słabo rozwinięte ze względu na małą bazę surowcową. Na większą skalę eksploatuje się surowce chemiczne: sole potasowe, bromowe i kamienne nad Morzem Martwym oraz fosforyty na wyżynie Negew, poza tym niewielkie ilości magnezytów, rud miedzi, ropy naftowej i gazu ziemnego. Na potrzeby przemysłu mineralnego funkcjonują kamieniołomy marmuru i gipsów. W przemyśle chemicznym dominuje produkcja nawozów sztucznych, tworzyw i włókien syntetycznych oraz farmaceutyków. W Hajfie i Aszdod znajdują się też rafinerie. Wysoko rozwinięty jest przemysł elektromaszynowy, zwł. produkcja sprzętu wojskowego, lotniczego, komputerów i robotów przemysłowych, systemów sterowania, aparatury medycznej i in. Surowców hutniczych dostarczają stalownie w Akce i Hajfie. Istotne znaczenie ma też przemysł włókienniczy i odzieżowy oraz spożywczy (tłuszczowy, owocowo- warzywniczy, mięsny i mleczarski). W drugiej połowie XX w. Izrael stał się ponadto jednym ze światowych centrów cięcia i szlifierstwa diamentów (gł. Hajfa i Tel Awiw). Zapotrzebowanie energetyczne pokrywa krajowa produkcja energii (28 mld kWh w 1996), pochodząca gł. z elektrowni naftowych. Około połowy potencjału przemysłowego kraju skupiają aglomeracje Hajfy i Tel Awiwu-Jaffy.
W transporcie wewnętrznym i powiązaniach z sąsiednimi krajami decydującą rolę odgrywa sieć wysokiej jakości dróg (15464 km utwardzonych szlaków w 1997), uzupełniana przez 610 km połączeń kolejowych i 1087 km rurociągów. Transport morski (23 statki, 855,5 tys. DWT) obsługują śródziemnomorskie porty: Aszdod, Aszkelon, Hadera, Hajfa, Tel Awiw-Jaffa i leżący nad Morzem Czerwonym Eljat. Największe porty lotnicze działają w Tel Awiwie (lotnisko Ben Guriona) i Jerozolimie.
O atrakcyjności turystycznej Izraela decydują zarówno bogata przeszłość historyczna kraju, której ślady można spotkać prawie na całym obszarze państwa, jak i liczne miejsca kultu religijnego, będące celem pielgrzymek wyznawców trzech największych monoteistycznych religii świata: judaizmu, chrześcijaństwa i islamu.
Najważniejszym ośrodkiem turystycznym jest Jerozolima, leżąca we wsch. części kraju, na terenach okupowanych przez Izrael (miasto dzieli się na część arabską - wsch. i żydowską - zach.). Znajduje się tu najwięcej miejsc kultu religijnego (święte miasto dla Żydów, chrześcijan i muzułmanów). Jej zabytkową część (Stare Miasto) otoczoną murem z XVI w. tworzy ściśle zwarta zabudowa z wąskimi, krętymi uliczkami. Z licznych miejsc kultu na uwagę zasługują: meczet Kubbat as-Sachra z VII w. (zw. meczetem Omara), który zbudowany został na miejscu dawnej świątyni Salomona (miejsce to jest uznawane za święte zarówno przez Żydów, jak i muzułmanów), meczet Al-Aksa, Ściana Płaczu (pozostałości zach. muru Świątyni Jerozolimskiej zburzonej przez Rzymian w 70 r. n.e.) - święte miejsce Żydów, Bazylika Św. Grobu na wzgórzu Golgota (z XII w., przebudowana w XIX w.), Wieczernik na górze Syjon z XIV w. (miejsce to uznane jest za pierwszą siedzibę Kościoła, msze święte odprawiane są tam od czasów apostolskich) oraz Via Dolorosa (trakt Drogi Krzyżowej). Poza murami Starego Miasta wznosi się Góra Oliwna związana z życiem Chrystusa, w obrębie której znajdują się: Złota Brama, Kościół Wniebowzięcia, Sanktuarium Wniebowstąpienia. Celem pielgrzymek są: Betlejem (miejsce narodzin Chrystusa - Sanktuarium z Bazyliką Narodzenia Pańskiego z IV, VI i XII w., liczne klasztory i kościoły) i Emaus (miejsce Łamania Chleba - wykopaliska). Równie istotnym terenem dla wyznawców chrześcijaństwa jest pn. część kraju (biblijna Galilea). Znajdują się tam ważne ośrodki kultowe: Nazaret (miejsce zwiastowania i młodzieńczych lat Chrystusa Bazylika Zwiastowania, liczne klasztory), Kana Galilejska (kościół franciszkanów, wykopaliska archeologiczne), góra Tabor (ruiny twierdzy saraceńskiej oraz licznych obiektów chrześcijańskich), pozostałości Magdali, Tabigi, Kafarnaum, Korozainu i Betsaidy nad Jeziorem Tyberiadzkim (biblijne Morze Galilejskie). Na uwagę zasługują także: Tyberiada (ważny ośrodek judaizmu, resztki murów obronnych, warownia krzyżowców, meczety, synagogi, uzdrowisko z wodami mineralnymi), Safed (święte miasto judaizmu z synagogą Ha-Ari, ruiny zamku templariuszy), Bet Szean (nazywany przez talmudystów "bramą raju", liczne wykopaliska archeologiczne z okresu od IV tys. p.n.e. do VII w. n.e.). W pasie nadmorskim istnieje wiele miast, których początki związane są z okresem panowania Fenicjan lub Rzymian (m.in.: Akka - mury miejskie, cytadela, Hajfa - mury obronne, twierdza, sanktuarium bahaistów, liczne ogrody będące symbolem miasta, Aszdod - świątynia bożka Filistynów Dagona, Aszkelon - wykopaliska z czasów Heroda I). Wiele z nich obecnie to ważne miejscowości wypoczynkowe nad Morzem Śródziemnym (np. Aszkelon, Hajfa, Natanja). Najważniejszym miastem regionu jest stołeczna aglomeracja Tel Awiw-Jaffa. W jej architekturze dominują nowoczesne budynki.
Państwo Izrael jest republiką, która nie posiada konstytucji, jej ewentualne treści są bowiem powodem poważnych sporów między odłamami laickimi i religijnymi społeczeństwa. Głową państwa jest prezydent (od 2000 Mosze Kacaw) wybierany na 5-letnią kadencję przez parlament. Władzę ustawodawczą sprawuje jednoizbowy Kneset, liczący 120 członków, wybieranych na 4 lata w głosowaniu powszechnym. Władza wykonawcza spoczywa w ręku odpowiedzialnego przed Knesetem rządu, na czele którego stoi premier (od 1999 Ehud Barak), wybierany na 4-letnią kadencję w głosowaniu powszechnym spośród członków Knesetu, zatwierdzany przez prezydenta.
SPIS TREŚCI
Autonomia Palestyńska
Autonomia Palestyńska zajmuje terytoria zamieszkane w przewadze przez Palestyńczyków, zajęte wcześniej przez Izrael. Na mocy porozumień zawartych w 1994, które zapoczątkowałyproces przyznawania tym terenom niezależności, w jej skład wchodzą: Strefa Gazy (378 km2) oraz Zachodni Brzeg Jordanu (5879 km2); oddziela je wąski pas ziemi należący do Izraela. Strefa Gazy jest nadmorską równiną leżącą między wybrzeżem Morza Śródziemnego a Izraelem, od pd. graniczącą z Egiptem. Ciągnie się na dł. ok. 45 km, a szer. w najszerszym miejscu dochodzi do 8 km.
Terytorium Zachodniego Brzegu jest bardziej urozmaicone topograficznie. Pd. zajmuje masyw Hebronu o wys. do 1000 m n.p.m. Na pn. od niego ciągną się Góry Jerozolimskie środkowa część tego terytorium. Na pn. wznoszą się trochę niższe (600-800 m n.p.m.) Wzgórza Samarii, których centrum stanowią góry Nabulus obniżające się w kierunku pn. do 300-400 m n.p.m. na wzgórzach Dżanin. Część wsch. to głęboka dolina Jordanu i wybrzeża Morza Martwego. Jest to depresja tektoniczna dochodząca w najniższym miejscu do 399 m p.p.m.
Większość terytorium Autonomii jest pod wpływem klimatu śródziemnomorskiego, jedynie wsch. część Zachodniego Brzegu, a zwł. dolina Jordanu, ma klimat zwrotnikowy suchy. Średnie temp. roczne wahają się od 10-16C w zimie do 28C w lecie; w dolinie Jordanu mogą dochodzić do 33C. Wielkość opadów jest w dużej mierze uzależniona od ukształtowania powierzchni. We wsch. części dochodzą one maksymalnie do 200 mm rocznie, a na obszarach wyżynnych i górskich wahają się między 600 a 800 mm. Sieć rzeczną tworzą gł. krótkie dopływy Jordanu. W Strefie Gazy brak jest rzek stałych, istnieją jedynie dwie płytkie doliny odwadniane w czasie dużych ulew.
Pokrywa glebowa jest słabo wykształcona, powstała na płytkim, skalistym podłożu. Dominują ubogie gleby brunatne oraz wytworzone na podłożu węglanowym. Obszary uboższe w wodę zajmują gleby pustyń i półpustyń.
Roślinność stanowią zarośla typu makii (wawrzyny, mirty, oleandry). Na terenach suchych dominują zbiorowiska typu frygana oraz roślinność stepowa i półpustynna. Przedstawicielami fauny są: gazela arabska, koziorożec nubijski, góralek abisyński, karakal, szakal złocisty. Na obszarach półpustynnych bogaty jest świat gadów, gł. węży (żmija lewantyńska) i jaszczurek (agam, kręgłówek).
Liczba ludności wynosi 2786 tys. (1998); 35,3% stanowią mieszkańcy Strefy Gazy. Dominują Palestyńczycy (84%). Mniejszości to: Żydzi (6%), Jordańczycy (3%) oraz Ormianie. Przeważająca większość wyznaje islam (92%); jedną z mniejszości wyznaniowych stanowią chrześcijanie skupieni gł. we wsch. Jerozolimie i Ram Allah. Ponad poł. mieszkańców żyje w miastach (54%). Duże są jednak dysproporcje między Strefą Gazy (wskaźnik urbanizacji sięga tu 80%), a Zachodnim Brzegiem (wskaźnik urbanizacji 40%). Największe ośrodki miejskie to: Gaza (273 tys. mieszk.), Nabulus (130 tys.), Hebron (121 tys.).
Istnieje tu wyraźne zróżnicowanie między Strefą Gazy a Zachodnim Brzegiem. Społeczeństwo jest bardzo młode, 47% to osoby poniżej 15. roku życia (45% na Zachodnim Brzegu, 50,2% w Strefie Gazy), 3,5% ma 65 i więcej lat. Przeciętna dł. życia wynosi 68 lat. Duży udział najniższej grupy wiekowej determinuje znaczne wydatki na oświatę. W ostatnich latach zapewniono większości dzieci dostęp do szkół, ale wśród osób w wieku powyżej 15 lat wskaźnik analfabetyzmu wynosi jeszcze 31%.
Rolnictwo odgrywa ważną rolę w gospodarce kraju wytwarzając ok. 16% PKB i zatrudniając ok. 14% ogółu pracujących. W strukturze użytkowania ziemi ponad 30% ogółu terenów zajmują grunty orne i plantacje, a kolejne 32% przypada na użytki zielone. Blisko 90% gruntów uprawnych znajduje się na Zachodnim Brzegu, z czego 7,7% jest sztucznie nawadniane. Grunty uprawne w Strefie Gazy (ok. 10%) zajmują 184,1 km2, czyli 48,7% jej terytorium, przy czym udział gruntów sztucznie nawadnianych wynosi tutaj aż 63,3%. Uprawiane są gł. warzywa: pomidory, kapusta, ogórki, kabaczki, dynie, melony oraz owoce: oliwki, pomarańcze, brzoskwinie. Ze zbóż największe znaczenie mają: pszenica (28,3 tys. t— 1 997) i jęczmień (14,2 tys. t.). Najważniejsze zwierzęta hodowlane to owce (504,9 tys. szt. -1997) i kozy (267,1 tys. szt.). Hodowla rozwinięta jest przede wszystkim na Zachodnim Brzegu (93,5% ogółu pogłowia owiec i 92% kóz), z czego najwięcej w dystryktach: Hebron (odpowiednio: 34,7% i 31,6%) i Ram Allah (odpowiednio: 11,4% i 19,5%).
Gospodarka palestyńska jest w dużym stopniu uzależniona od Izraela, który nie tylko stanowi rynek zbytu, ale też daje zatrudnienie dużej rzeszy Palestyńczyków. Wielkość PKB zbliża się do 3,9 mld USD (1996). Struktura wytwarzania PKB przedstawiała się następująco: rolnictwo 13%, przemysł 23%, usługi 64%. Sektor przemysłowy zatrudnia ok. 25% ogółu pracujących. Znaczna ilość Palestyńczyków w wieku produkcyjnym szuka zatrudnienia nie tylko w sąsiednim Izraelu, ale i w innych państwach arabskich Bliskiego Wschodu (Katarze, Kuwejcie i Arabii Saudyjskiej). Największe znaczenie ma przemysł włókienniczy, odzieżowy i spożywczy. Tradycyjnie dobrze rozwinięte jest rzemiosło, a także budownictwo.
Transport drogowy jest dobrze rozwinięty. Sieć gł. dróg wynosi 634 km, a razem z drogami regionalnymi 1120 km. Ilość zarejestrowanych samochodów osobowych wynosi ok. 114 tys. szt. (1997) na Zachodnim Brzegu i 43,5 tys. szt. (1996) w Strefie Gazy. W trakcie negocjacji pokojowych wszystkie porty lotnicze na terytoriach palestyńskich były nieczynne. Początkowo Palestyńskie Linie Lotnicze wykorzystywały lotnisko w Al-Arisz w Egipcie (ok. 50 km na pd.-zach od Strefy Gazy), latając na trasie Al-Arisz Amman w Jordanii. Od listopada 1998 czynny jest międzynarodowy port lotniczy w pd. części Strefy Gazy koło Rafah obsługujący połączenia z Ammanem. Gł. portem morskim pozostaje Gaza, jednakże na skutek zniszczeń wojennych oraz ograniczeń narzuconych przez Izrael wielkość przeładunków jest ograniczona.
Zabytki na obszarze Autonomii Palestyńskiej związane są z judaizmem, chrześcijaństwem, islamem oraz z wcześniejszymi kulturami (natufską, kananejską). Najwięcej ich jest na Zachodnim Brzeg Jordanu.
Nad Morzem Śródziemnym do Autonomii Palestyńskiej należy Gaza (centrum Strefy Gazy), miasto z czasów cywilizacji kananejskiej. W okresie filistyńskim pełniło funkcję gł. siedziby państwa, a od VII w. pozostawało pod wpływami świata islamskiego. Z licznych zabytków na uwagę zasługują m.in.: meczet Haszima dziadka Mahometa, Sanktuarium Abu al-Azm wg tradycji miejsce pochówku Samsona.
Tymczasowa samorządowa władza palestyńska utworzona została w VI11994 na terenach okupowanych przez Izrael, w okręgach Jerycha i Gazy. Powołano ją na skutek porozumienia izraelsko-palestyńskiego zawartego w 1993 w Oslo, które stworzyło podstawy do wycofania armii izraelskiej z terenów okupowanych (z Jerycha w V 1994) i przejęcie kontroli nad tym obszarem przez policję palestyńską. Władza Autonomii rozciąga się na cały były obszar okupowany, z jej kompetencji wyłączone zostały sprawy osadników żydowskich. W X 1994 władze izraelskie zezwoliły na stworzenie administracji ds. zdrowia i zbierania podatków, a następnie rozszerzyły jej kompetencje. W 1994 utworzono Radę Autonomii (rząd palestyński). W wyborach powszechnych w styczniu 1996 Yasir Arafat uzyskał 88% głosów i stanął na czele władz Autonomii jako jej prezydent. Większość miejsc w 80-osobowej Radzie Samorządowej uzyskała partia Al-Fatah.
SPIS TREŚCI
Jordania
JORDANIA leży w pd.-zach. Azji. Na odcinku 26 km kraj posiada dostęp do Morza Czerwonego przez zatokę Akaba.
W ukształtowaniu pionowym przeważają obszary wyżynne i górskie. Najwyższym wzniesieniem jest Ramm (1754 m n.p.m.) położony w górach Dża-bal asz-Szara na zach. kraju. Tu także znajduje się najniższy punkt - depresja Morza Martwego (399 m p.p.m.). Pozostałą część kraju zajmuje rozległy, pustynny płaskowyż (na pn. kamienisto - żwirowa Pustynia Syryjska, na pd. pustynia piaszczysta), nachylony łagodnie ku wsch. Kraj, a gł. jego wsch. część, często nawiedzają trzęsienia ziemi. Prawie całe terytorium Jordanii leży w strefie klimatów zwrotnikowych kontynentalnych suchych. Wyjątkiem są pn.-zach. krańce, gdzie klimat jest umiarkowany, kontynentalny. Wysokość opadów waha się od 350 do 50 mm i mniej, a średnie temp. wynoszą: w styczniu ok. 15C (w górach spadają nawet do 0C), w lipcu 30-35C (maks. do 50C na zach.). Charakterystyczne są ich wysokie dobowe amplitudy.
Poza Jordanem (dł. ok. 130 km) i jego gł. dopływami spotyka się tylko rzeki okresowe, spływające w kierunku wsch. Jedynym większym akwenem słodkowodnym jest sztuczny zbiornik King Talal na rzece Nahr az-Zarka (Jabbok), a słonym - Morze Martwe. W bezodpływowych obniżeniach na płaskowyżu występują zabagnienia.
Roślinność tworzą m.in. rosnące na pustynnych yermosolach suche kolczaste krzewy (saksauł biały i czarny) oraz bylice, jaśminy, platany, a także zmartwychwstanka, czuwaliczka jadalna i balsamowiec soczysty. Sporadycznie, na pn. zach. spotyka się lasy z sosną alepską i dębem. Faunę reprezentują gatunki pustynne i stepowe. Spotyka się wiele gadów, ale świat ptaków i płazów jest ubogi. Spośród większych ssaków występują: oryks arabski, szakal złocisty, gazele i karakal. Bogactwo gatunkowe cechuje Morze Czerwone, w przeciwieństwie do Morza Martwego, w którym w zasadzie nie ma flory ani fauny. Ochroną w randze parku narodowego objęto 3 cenne przyrodniczo i kulturowo obszary, m.in. Petrę i Wadi Rum.
Społeczeństwo Jordanii wydaje się niemal jednorodne etnicznie - 98% mieszkańców stanowią Arabowie, a zaledwie 2% pozostałe grupy narodowościowe, m.in. Czerkiesi, Kurdowie, Turcy i Ormianie. W rzeczywistości jednak ponad 50% ludności to uchodźcy palestyńscy. Z ludnością rodzimą łączy ich wspólnota kultury, języka (arabskiego) oraz religii (islam wyznaje 92% ludności, przeważają sunnici). Wyrazistą pod względem religijnym, choć nieliczną grupę (zaledwie 7%) stanowią chrześcijanie obrządków wsch. (m.in. syryjskiego, greckiego, ormiańskiego).
Liczba ludności Jordanii to 4,4 mln osób. Na proces ten złożył się napływ Palestyńczyków z Izraela i okupowanego przezeń Zachodniego Brzegu Jordanu (Cisjordanii), jak i niezmiennie wysoki poziom przyrostu naturalnego (obecnie 3,1%, w 1975 - 3,29%). Dłuższy średni czas trwania życia (73 lata), co wynika w pewnej mierze z nacisku, jaki położono na rozwój służby zdrowia. Niższy niż w większości krajów arabskich jest także współczynnik analfabetyzmu (13% dorosłych). Społeczeństwo jest bardzo młode - 43,3% populacji stanowią osoby poniżej 15 lat, a zaledwie 2,9% osób ukończyło 65. rok życia. Większość ludności zamieszkuje wąski, ok. 100 km szerokości, pas wzdłuż granicy z Izraelem, a zwł. jego pn. część, gdzie też położone są największe miasta: stołeczny Amman (1,05 min mieszk., 1,3 min w zespole miejskim), Az-Zarka, Irbid, As-Salt, Al-Mafrak. Gęstość zaludnienia przekracza tu często 100 osób/km2, a w muhafazie Irbid sięga ok. 400 osób/km2. Na rozległym, pustynnym wsch. spotyka się tylko pojedyncze, rozproszone osiedla pasterskie. Dla całego okresu istnienia państwa charakterystyczny był proces odpływu ludności wiejskiej do miast (od poł. lat 70. współczynnik urbanizacji wzrósł z 42% do 72%) oraz zwiększania się kontrastu w poziomie zaludnienia pn.-zach. Jordanii i reszty kraju.
System gospodarczy Jordanii, zaliczanej do grona państw rozwijających się, ma charakter wolnorynkowy, choć udział państwa w wielu dziedzinach działalności przemysłowej jest wysoki. Podstawą rozwoju ekonomicznego stają się stopniowo usługi (gł. turystyczne i finansowe - 65,2% PKB w 1996) oraz sektor przetwórczy, przejmujące tę rolę od dominujących niegdyś rolnictwa i górnictwa. Wciąż jednak stabilność gospodarcza kraju uzależniona jest znacząco od pomocy z zewnątrz: wprost, płynącej bezpośrednio z "naftowych" krajów arabskich i od organizacji międzynarodowych, jak też pośredniej opartej na transferze dochodów pracującej w krajach Zatoki Perskiej rzeszy emigrantów jordańskich. Tempo rozwoju zmienia się więc w zależności od sytuacji politycznej w regionie i aktualnej kondycji ekonomicznej krajów arabskich. Największe piętno wywarła na gospodarce Jordanii utrata żyznych obszarów Zachodniego Brzegu Jordanu oraz kryzys iracki (1990-1991), który spowodował ograniczenie kontaktów handlowych z najważniejszym partnerem gospodarczym - Irakiem.
Rolnictwo zatrudnia 5% czynnych zawodowo, wytwarzając proporcjonalnie 5,4% PKB (1996). Gł. obszary upraw (grunty orne, użytki trwałe) zajmują jedynie 5% pow. kraju i skupiają się gł. w pn. części doliny Jordanu. Ok. 15% z nich (630 km2 w 1993) podlega nawadnianiu. Przeważają gospodarstwa wielkoobszarowe prywatnych właścicieli, duże znaczenie ma także system dzierżawy ziemi. Uprawia się gł. warzywa (częściowo metodą szklarniową): pomidory (641 tys. t w 1997), ogórki, bakłażany, fasolę; także owoce cytrusowe, banany, oliwki (82 tys. t), winorośl, a ponadto ziemniaki (107 tys. t), pszenicę (54 tys. t) i jęczmień (43 tys. t). Ok. 8% pow. wykorzystuje się jako naturalne pastwiska; dominuje koczownicza hodowla: owiec (2,1 min szt. w 1997), kóz (555 tys. szt.), bydła, osłów i wielbłądów. Produkcja rolna wsparta skromnymi połowami nie zaspokaja zapotrzebowania krajowego, choć osiąga się nadwyżki w produkcji warzyw i owoców.
Rośnie znaczenie przemysłu (23% zatrudnionych). W latach 1990-1997 wartość produkcji przemysłowej wzrastała rocznie o ok. 10%, a w 1996 obejmowała 29,5% PKB. Istotnym działem tego sektora jest górnictwo. Bazuje ono na bogatych zasobach fosforytów, wydobywanych na pn. (Al-Hasa i Ar-Rusajfa) i pd. (okolice Al-Akaba) w ilości 5,4 min t (1996). U wybrzeży Morza Martwego eksploatuje się sole potasowe i sól kamienną. Wymienione surowce tworzą bazę rozwoju przemysłu chemicznego (gł. produkcji nawozów). W obniżeniu Morza Martwego wstępnie rozpoznano występowanie szeregu innych surowców: barytów, rud miedzi i uranu; ich szerszej eksploatacji dotąd nie podjęto. Funkcjonują kamieniołomy: gipsów, marmurów i wapieni. Te ostatnie służą do produkcji cementu. Ważną rolę odgrywają: przemysł włókienniczy i odzieżowy, skórzany oraz spożywczy (olejarski, mięsny i owocowo-warzywniczy). Potencjał przemysłowy koncentruje się w 4 gł. ośrodkach: Ammanie, Irbidzie oraz strefach wolnocłowych: Az-Zarka i Al-Akaba. W dwóch ostatnich znajdują się także rafinerie importowanej ropy naftowej oraz elektrownie (również w Ammanie), dające większość z 5,52 mld kWh rocznej produkcji energii (1996).
W transporcie największe znaczenie mają przewozy samochodowe. W 1998 było tu 8 tys. km dróg o utwardzonej nawierzchni. Uzupełnieniem jest sieć kolejowa (677 km), której oś stanowi linia z Damaszku przez Amman do Al-Akaby, gdzie znajduje się jedyny port morski Jordanii. Użytkowanych jest 17 lotnisk, w tym 2 o znaczeniu międzynarodowym: Amman i Al-Akaba.
O atrakcyjności turystycznej Jordanii decyduje przede wszystkim odrębność kulturowa, związana z przynależnością do świata islamskiego, wyraźnie zaznaczająca się w małych miasteczkach i wsiach jordańskich, oraz liczne zabytki pochodzące zarówno z czasów starożytnych (m.in.: amfiteatr z II w. n. e. w Am - Petra, starożytna stolica państwa Nabatejczyków. Wykute w stromych zboczach skalnych imponujące grobowce łączą motywy hellenistyczne i orientalne. Za bezcenne uznaje się wykopaliska stolicy państwa Nabatejczyków z II w. p.n.e. - Petry (w wąwozie Wadi Musa, na zach. od miasta Maan), gdzie zachował się m.in. zespół świątyń i grobowców reprezentujący oryginalną skalną architekturę, będącą mieszanką wpływów greckich i orientalnych. O randze obiektu świadczy fakt umieszczenia go w 1985 na liście Światowego Dziedzictwa Kulturalnego i Przyrodniczego UNESCO.
Jordania jest monarchią konstytucyjną, na czele której stoi król (od 1 999 Abd Allah II Ibn al-Husajn). Władza ustawodawcza należy do niego oraz dwuizbowego Zgromadzenia Narodowego: Izby Reprezentantów, liczącej 80 członków, wybieranych w głosowaniu powszechnym na 4-letnią kadencję, oraz Senatu, liczącego 40 członków, mianowanych przez króla na 4 lata. Władza wykonawcza spoczywa w rękach króla i rządu odpowiedzialnego przed parlamentem. Na czele jego stoi mianowany przez króla premier (od 1999 Abdul Rauf al-Rawabdeh).
SPIS TREŚCI
Kuwejt
KUWEJT położony jest w pn.-wsch. części Półwyspu Arabskiego, pomiędzy Arabią Saudyjską, Irakiem a wyrównanym wybrzeżem Zatoki Perskiej (Arabskiej). Granice kraju (lądowe 464 km i morskie 499 km) obejmują też wyspy: Bubijan, Fajlaka, Umm Al-Muradim, Qaruh oraz wiele mniejszych, otoczonych rafami koralowymi.
Kraj jest nizinny - jego pn.-wsch. część leży w obrębie delty Eufratu i Tygrysu, a zach. krańce wznoszą się nieco, sięgając 306 m n.p.m.
Klimat (zwrotnikowy kontynentalny suchy) cechują sporadyczne, ale nawalne opady, które koncentrują się w półroczu letnim (średnio 20-200 mm rocznie). Panują tu suche i gorące lata (nawet powyżej 50C) oraz chłodne zimy (średnia temp. ok. 10C) związane z silnym pn. wiatrem, przynoszącym chłodne powietrze z głębi Azji (burze piaskowe).
Na terenie Kuwejtu nie ma stałych rzek. Suche doliny wypełniają się wodami po większych opadach, a w bezodpływowych zagłębieniach powstają solniska. Występuje stały deficyt wody, co powoduje, że roślinność, jest tu bardzo uboga. Jej gł. przedstawicielami są: saksauły solirodowe, lawsonie bezbronne, balsamowce soczyste i parolisty, rosnące na kalcisolach. Na sołonczakach i sołońcach spotyka się florę halofitową, a na madach (fluwisolach) delty Eufratu i Tygrysu także palmy.
Faunę reprezentują typowe gatunki pustynne. Żyją tu szakale złociste, gazele, gady (gł. węże i jaszczurki) oraz chrząszcze. Niewiele jest ptaków (najczęściej tylko przelotne). Na stałe kraj zamieszkują kuraki, raróg i kulon. Ubóstwo fauny lądowej rekompensowane jest bogactwem życia w wodach zatoki. Na obszarze kraju utworzono jeden park narodowy, ale ogromnym problemem jest zanieczyszczenia środowiska, wywołane podpaleniem szybów naftowych podczas wojny z Irakiem (m.in. wyciek ok. 10 mln t ropy).
Społeczność Kuwejtu tworzą w 80% Arabowie, jednak rdzenni mieszkańcy (potomkowie Beduinów) stanowią tylko 45% ogółu. Dalsze 35% ludności to imigranci arabscy, którzy napłynęli po rozpoczęciu eksploatacji ropy naftowej (2 poł. XX w.), a 16% - przybysze z Azji Południowej i Południowo-Wschodniej. 95% społeczeństwa stanowią muzułmanie (sunnici i szyici), a pozostałą część wyznawcy hinduizmu i skromna grupa chrześcijan. Arabski jest językiem urzędowym, ale powszechnie używa się też angielskiego. Aż 97% ludności mieszka w miastach, położonych gł. na wybrzeżu. Gęstość zaludnienia przekracza tu w wielu miejscach 1000 osób/km2, podczas gdy wnętrze kraju jest niemal bezludne (pojedyncze ośrodki wydobywcze i hodowlane). Spośród wysp zamieszkana jest Fajlaka. Największym miastem jest Al-Dżahra (140 tys. mieszk.) -stolica jednej z prowincji. Stołeczny Kuwejt liczy zaledwie 29 tys. mieszk. (1995), jednak stanowi centrum gospodarcze i kulturalne kraju, a w sensie urbanistycznym jądro zespołu miejskiego o zaludnieniu ponad 1,3 min mieszk. Współtworzą go m.in.: As-Salimija, Qalib asz-Szujuch, Hawalli i Al-Farauwija.
Za sprawą imigracji zarobkowej oraz wysokiego przyrostu naturalnego (w latach 60. i 70. sięgał on 4,5%). W wyniku inwazji irackiej (1990-1991) liczebność społeczeństwa spadła następnie do 1,4 min w 1992 (straty demograficzne i fala uchodźstwa. Przyrost naturalny - 1,9% w 1998. Społeczeństwo jest młode (32,3% to osoby poniżej 15. roku życia) a przeciętny czas trwania życia wynosi 77 lat. Charakterystyczny dla kraju jest wysoki współczynnik maskulinizacji (1,58, tj. 158 mężczyzn/ 100 kobiet). Problemem jest wysoki poziom analfabetyzmu, chociaż szkolnictwo jest dobrze rozwinięte, a w stolicy działa uniwersytet.
Gospodarka opiera się na eksploatacji i przetwórstwie ropy naftowej. Jej ogromne złoża (oceniane na 10% ogólnoświatowych). Wysokim zyskom ze sprzedaży tego surowca zawdzięcza Kuwejt szybki wzrost gospodarczy, możliwość rozbudowy nowoczesnego przemysłu przetwórczego oraz prowadzenie działalności inwestycyjnej. Krótkotrwały kryzys wywołała inwazja Iraku (1990-1991), jednak w 1993 został on zażegnany, a kraj ponownie szybko się rozwija. Dziś cechuje się jednym z najwyższych na świecie wskaźników dochodu narodowego na 1 mieszkańca (22,5 tys. USD). W strukturze gospodarki znikome znaczenie ma rolnictwo (2% zatrudnionych, zaledwie 0,4% PKB w 1997), które wykorzystuje pod uprawy tylko 0,2% pow. kraju (konieczność nawadniania), a dalsze 8% stanowią naturalne pastwiska. W niewielkich ilościach sadzi się warzywa (gł. pomidory, ogórki, cebulę i melony) oraz owoce (granaty, pomarańcze, daktyle). Pogłowie zwierząt hodowlanych obejmuje 320 tys. szt. owiec (1997) oraz niewielką liczbę bydła, kóz i wielbłądów. Duże znaczenie ma rybołówstwo (5,8 tys. t ryb i 2,4 tys. t krewetek w 1996), poławia się też perły.
Sektor przemysłowy zatrudnia 28% czynnych zawodowo, wytwarza jednak aż 55% PKB. Opiera się gł. na eksploatacji ropy naftowej (na obszarze pn. złoża: Ar-Raudatin i As-Sabirija, na obszarze pd. złoża: Al-Burkan, Al-Wafra, Manakisz oraz wspólnie z Arabią Saudyjską w Strefie Neutralnej), której w 1996 Kuwejt wydobył 100,9 mln t. Ponad 2/3 wydobycia przetwarza się w zakładach rafineryjno-petrochemicznych: Mina al-Ahmadi, Mina Abd Allah i Asz-Szuajba oraz 2 innych, leżących w Strefie Neutralnej. W niewielkim stopniu eksploatowane są, towarzyszące ropie, złoża gazu ziemnego (ok. 3,5 mld m3 w 1995, częściowo eksportowane po skropleniu). Rozwija się też inne działy przemysłu chemicznego (m.in. produkcję nawozów sztucznych), cementowego, włókienniczego oraz przetwórstwo ryb. Pozyskuje się ponadto sól w licznych instalacjach destylacji wody morskiej (z tego źródła pochodzi aż 75% wody użytkowej). Energię elektryczną wytwarzają elektrownie naftowe (23 mld kWh w 1996). Gł. potencjał przemysłowy skupia się w największych miastach kraju oraz ośrodkach wydobycia ropy, przy czym w ostatnich latach większość nowych inwestycji powstaje w Specjalnej Strefie Ekonomicznej Asz-Szuajba. Warto nadmienić, iż w 1998 cudzoziemcy stanowili 68% zatrudnionych w gospodarce Kuwejtu.
Potrzeby transportowe kraju zaspokaja sieć dobrej jakości dróg (4450 km dł. w 1996, z czego 81% o utwardzonej nawierzchni) oraz system rurociągów (1 082 km dł., w tym 165 km gazociągów). Flota morska (49 statków o łącznym tonażu 4 mln DWT w 1998) obsługuje porty: Asz-Szuajba, Asz-Szuwajk, Kuwejt, Mina Abd Allah, Mina al-Ahmadi oraz Mina Su'ud. W stolicy kraju znajduje się też międzynarodowy port lotniczy o dużym znaczeniu w systemie regionalnych powiązań komunikacyjnych.
Według konstytucji z 1962 Kuwejt jest dziedziczną monarchią konstytucyjną, na czele której stoi emir z rodu As-Sabah (od 1978 Jabir Al Ahmad Al Jabir Al Sabah). Władzę ustawodawczą sprawuje jednoizbowe Zgromadzenie Narodowe, liczące 50 członków, wybieranych na 4-letnią kadencję w wyborach powszechnych; zasiadają w nim z urzędu także ministrowie. Władza wykonawcza spoczywa w ręku emira i powoływanego przez niego rządu z premierem (od 1978 Sa'd Al' Abd Allah Al Salim Al Sabah). Prawo wyborcze przysługuje wyłącznie mężczyznom po ukończeniu 21. roku życia. Działalność partii politycznych jest zakazana.
SPIS TREŚCI
Liban
LIBAN położony jest w Azji Południowo-Zachodniej we wsch. części basenu Morza Śródziemnego. Zaliczany jest do państw Bliskiego Wschodu. Pow. kraju wynosi jedynie 10 452 km2, a jego sąsiadami są Syria od pn. i wsch. oraz Izrael od pd. W ukształtowaniu pow. dominują góry biegnące równolegle do wybrzeża, poprzedzielane obniżeniami dolinnymi. Wzdłuż wybrzeża Morza Śródziemnego ciągnie się wąska i płaska nizina nadbrzeżna. W kierunku wsch. przechodzi ona gwałtownie w serię wapiennych grzbietów gór Libanu, z najwyższym szczytem kraju Kurnat as-Sauda (3083 m n.p.m.) leżącym na pd. wsch. od Trypolisu. Dalej na wsch. góry przechodzą gwałtownie w obniżenie tektoniczne zwane doliną Bekaa. Dno doliny, położone na wys. ok. 1000 m n.p.m., odwadniane jest przez dwie gł. rzeki kraju: Litani oraz Asi (Orontes). W kierunku wsch. dolina Bekaa przechodzi w kolejne pasmo górskie Antylibanu, którego pd. przedłużeniem jest grzbiet Hermon dochodzący do wys. 2814 m n.p.m.
Liban leży w strefie klimatu śródziemnomorskiego, jednakże ukształtowanie pow. i prawie południkowy przebieg pasm górskich wydatnie modyfikują lokalne warunki klimatyczne. Nizina nadbrzeżna ma klimat umiarkowanie gorący w lecie (średnie temp. 28C) i ciepły zimą (1 3C). Znajdujące się w bezpośrednim sąsiedztwie góry charakteryzują się już znacznie chłodniejszymi temp. oraz występowaniem opadów śniegu, które w najwyższych partiach mogą zalegać od grudnia do maja. Od tego prawdopodobnie wywodzi się nazwa kraju gdyż słowo laban w języku aramejskim znaczy biały. Ciągnąca się na wsch. od gór Libanu dolina Bekaa ma klimat o wyraźnie zaznaczonych cechach kontynentalnych, bardzo gorący latem i umiarkowanie zimny zimą, z możliwością występowania okresowych przymrozków i opadów śniegu. Jest to wynikiem odcięcia dostępu do łagodnych i wilgotnych mas powietrza znad Morza Śródziemnego. Leżące dalej na wsch. pasmo gór Antylibanu charakteryzuje się jeszcze suchszym typem klimatu z dużymi wahaniami temp. w rytmie dobowym i rocznym. Duże jest również zróżnicowanie wielkości opadów, które w części nadbrzeżnej wahają się od 700 do 1000 mm rocznie, w najwyższych partiach gór dochodzą do 1250 mm rocznie i spadają do ok. 380 mm w dolinie Bekaa. Większość opadów przypada na okres październik-kwiecień. Letnie miesiące na wsch. kraju są całkowicie bezdeszczowe.
Najważniejszym stałym ciekiem jest tutaj Jordan wypływający na pd. gór Antylibanu.
Najżyźniejsze gleby znajdują się na aluwialnej nizinie nadbrzeżnej, w dolinach śródgórskich oraz w dolinie Bekaa. Są to gleby cynamonowe, charakterystyczne dla klimatu śródziemnomorskiego. Na obszarach górskich przeważają gleby szkieletowe.
Na obszarze kraju dominuje roślinność śródziemnomorska typu makii i frygany. Wyżej w górach pojawiają się stepy górskie, które zastępują pierwotne lasy liściaste zrzucające liście na zimę i iglaste z charakterystycznym, choć rzadkim cedrem libańskim cedrus libani, obecnie objętym ochroną. Gł. przedstawiciele fauny to: daniel, żbik, dzik, szakal złocisty, hiena pręgowana i góralek abisyński.
W końcu lat 90. Liban zamieszkiwało ponad 3,5 min mieszkańców. Gł. grupa etniczna to Arabowie stanowiący ok. 95% ogółu ludności, najważniejszą mniejszością są Ormianie - 4% a pozostałe 1% to przede wszystkim Kurdowie, Syryjczycy i Palestyńczycy. Podstawowym językiem jest arabski, będący jednocześnie urzędowym, poza tym w użyciu są jeszcze francuski i ormiański. Większość mieszkańców skupiona jest w miastach, wskaźnik urbanizacji wynosi 88%, a gęstość zaludnienia przekracza 335 osób/km2. Największe ośrodki miejskie utworzyły się na wybrzeżu: Bejrut (1100 tys. mieszk., 1/3 ludności kraju), Trypolis (200 tys.), Zahla (200 tys.), Sajda (dawny Sydon, 100 tys.).
Duże jest zróżnicowanie religijne społeczeństwa Libanu, co było jednym z powodów długotrwałej wojny domowej oraz licznych konfliktów na tle religijnym. Wg oficjalnych szacunków ok. 60% ludności to muzułmanie, wśród których dominują szyici (32% ogółu ludności) zamieszkujący gł. pd. kraju. Mniejszą grupę stanowią sunnici (21%), koncentrujący się gł. w regionie Trypolisu. Najmniej licznym odłamem o muzułmańskich korzeniach są druzowie. Zamieszkują oni górskie obszary na pd. od Bejrutu, a ich liczbę szacuje się na ok. 250 tys. (7% ogółu ludności). Chrześcijanie stanowią ok. 40% społeczeństwa, największa ich część to maronici (25% ogółu ludności). Liban charakteryzuje się stosunkowo dynamicznym przyrostem liczby ludności. Utrzymujący się wysoki wskaźnik przyrostu naturalnego (1,6% - 1998) powoduje, że ok. 30% populacji nie przekroczyło jeszcze 15. roku życia, a jedynie 6,4% jest w wieku powyżej 64 lat. Przeciętna dł. życia wynosi średnio 71 lat (73 lata dla kobiet, 68 lat dla mężczyzn). Wskaźnik analfabetyzmu: 8% obywateli powyżej 15 lat, jest jednym z najniższych wśród państw arabskich.
Świadectwem wychodzenia Libanu z zapaści gospodarczej wywołanej długotrwałymi konfliktami zbrojnymi jest dynamiczny wzrost wielkości PKB. Struktura wytwarzania PKB przedstawia się następująco: rolnictwo 12,4%, przemysł 26,5%, usługi 61,1%. Struktura zatrudnienia kształtuje się podobnie: rolnictwo 12%, przemysł 28%, usługi 60%. Odbudowa ze zniszczeń wojennych wymaga jednak olbrzymich nakładów kapitałowych, co wiązało się ze zwiększeniem zadłużenia zagranicznego.
Rolnictwo ma ograniczone możliwości rozwoju ze względu na ukształtowanie pow. i warunki klimatyczne. Blisko 61% pow. kraju zajmują góry, obszary bagienne lub pustynne, na tereny leśne przypada 8%. Jedynie 23% pow. kraju jest przeznaczone pod działalność rolniczą a kolejne 17% traktuje się jako możliwe do zagospodarowania. Obszar użytków rolnych może ulec zmniejszeniu w najbliższych latach, gdyż znaczne obszary zdegradowanych ziem mają być poddane zalesieniu, aby powstrzymać proces pustynnienia. Gł. obszary rolnicze to nizina nadbrzeżna posiadająca łagodny śródziemnomorski klimat i dobre aluwialne gleby. Uprawia się tu przede wszystkim: oliwki (85 tys. t -1996), pomarańcze (190 tys. t), cytryny (100 tys. t) i banany (95 tys. t). Wąskie doliny wiodące z wybrzeża w głąb gór są również bardzo intensywnie zagospodarowane. Na sterasowanych poletkach uprawia się oliwki, duże ilości warzyw (w tym zwł.: pomidory, ogórki, kapustę i arbuzy). Jest to też ważny region sadowniczy. W pn., wyżynnym regionie Trypolisu uprawia się gł. bawełnę, cebulę i ziemniaki. Rejon Zahla słynie z winnic (zbiory winogron wyniosły 350 tys. t). Dolina Bekaa to region zbożowy z uprawą pszenicy i jęczmienia oraz bawełny. Tereny hodowlane koncentrują się przede wszystkim na wsch. kraju i w wyższych partiach gór.
W 1996 najliczniej obaczyć tu można m.in. rzymskie areny, termy, nekropole i hipodrom. Do starożytnych miast Libanu należy Sajda (dawny Sydon) - pod koniec II tysiąclecia p.n.e. uchodząca za najpotężniejsze miasto fenickie.
Liban jest republiką, na czele której stoi prezydent (od 1998 Imil Jamil Lahhud), wybierany na 6-letnią kadencję przez Zgromadzenie Narodowe. Władzę ustawodawczą sprawuje jednoizbowy parlament, liczący 128 członków (64 chrześcijan i 64 muzułmanów), wybierany na 4 lata w wyborach powszechnych. Władza wykonawcza spoczywa w rękach rządu na czele z premierem (od 1998 Salim Ahmad al-Huss), mianowanym przez prezydenta. Pakt Narodowy z 1943 ustalił klucz wyznaniowy, według którego obsadzane są stanowiska państwowe: prezydent - chrześcijanin maronita, premier - muzułmanin sunnita, przewodniczący Zgromadzenia Narodowego - muzułmanin szyita.
SPIS TREŚCI
Zjednoczone Emiraty Arabskie
Zjednoczone Emiraty Arabskie położone są we wsch. części Półwyspu Arabskiego. Sąsiadują z Arabią Saudyjską (dł. granicy 457 km) oraz Omanem (410 km). Na pn. granicę stanowią wody Zatoki Perskiej, na wsch. Zatoki Omańskiej (dł. linii brzegowej 1318 km). Kraj ma charakter niziny (zrównany cokół Gondwany z zalegającymi prawie poziomo skałami osadowymi) zajętej przez piaszczystą pustynię Ar-Rub al-Chali, której wydmy osiągają wys. 200 m. W obniżeniach terenu znajdują się słone bagniska. Jedynie w pn.-wsch. części występuje, sfałdowane w trzeciorzędzie, pasmo górskie Al-Hadżar (gł. wapienne) z najwyższym szczytem kraju Ibir (1527 m n.p.m.).
Obszar państwa leży w strefie klimatu zwrotnikowego kontynentalnego, wybitnie i skrajnie suchego. Średnie temp. stycznia wynoszą od 18C w górach do 25C na nizinach, a lipca ok. 30-34C (maksymalnie 50C). Opady sięgają zaledwie ok. 100 mm rocznie. Silne wiatry, wiejące z głębi półwyspu, powodują częste burze pyłowe i piaskowe.
Wodę pobiera się z zasobów podziemnych, które wystarczają na zaspokojenie ok. połowy zapotrzebowania. Pozostała część pochodzi z odsalania wody morskiej w licznych instalacjach lub jest importowana. Na obszarze całego państwa nie ma ani jednej stałej rzeki. Jedynie w górach po opadach suche doliny wypełniają się na krótko wodą. Rozległy podmokły obszar znajduje się na granicy z Arabią Saudyjską.
Ze względu na występujące powszechnie pustynie i brak rzek roślinność kraju należy do bardzo ubogich. Spotyka się tylko trawy i niskie krzewy rosnące na glebach zasobnych w węglan wapnia. Efemeryczna flora pojawia się po opadach. W obszarach górskich spotkać można kolczaste krzewy, piołuny i tamaryszki. Na glebach zasolonych roślinność prawie nie występuje. Warunki klimatyczno - glebowe są słabe, a płytkie i mało zasobne gleby zagrożone są intensywną erozją eoliczną. Uboga jest także fauna. Najczęściej spotykanymi zwierzętami są węże i jaszczurki. Występuje tu oryks arabski uratowany od wyginięcia dzięki założonej w Stanach Zjednoczonych hodowli, z której powrócił na półwysep. Nie ustanowiono terenów ochronnych.
Rdzenna ludność nie stanowi dominującej grupy społecznej (zaledwie 33% ogółu mieszk. w 1999). Jest to spowodowane trwającą od pocz. lat 70. wysoką imigracją zarobkową, w ramach której przybyli do kraju Arabowie z innych państw regionu (z ludnością rdzenną stanowią dziś 73%) oraz mieszkańcy Azji Południowej i Wschodniej (20%), rzadziej Europejczycy. Liczba ludności wzrosła w omawianym okresie ponad 9-krotnie (z ok. 250 tys. w 1970 do 2,3 min w 1998). Społeczeństwo jest jednorodne religijnie - 96% stanowią muzułmanie (zwł. sunnici), resztę gł. chrześcijanie. Językiem urzędowym jest arabski, ale wiele osób używa też perskiego, hindi, urdu oraz angielskiego. Ludność skupia się gł. w miastach (84% mieszk.), położonych w większości nad morzem (zwłaszcza w pn.-wsch. części kraju), stąd wnętrze terytorium, poza nielicznymi oazami, jest niemal bezludne (jedynym większym skupiskiem ludności jest grupa oaz z miastem Al-Ajn na wsch.). Największym ośrodkiem sieci osadniczej są: Abu Żabi - położona na wyspie stolica federacji, Dubajj - ważne centrum finansowo-handlowe kraju i regionu oraz stolice pozostałych emiratów: Szardża, Ras al-Chajma, Adżman, Al-Fudżajra i Umm al-Kajwajn. Niezbyt wysoki, jak na kraje arabskie, przyrost naturalny 1,6% jest efektem ponad półtora krotnej przewagi mężczyzn nad kobietami w strukturze płci. Następstwem imigracji zarobkowej jest także dominacja ludności w wieku produkcyjnym (66,4%). Średnia dł. życia wynosi 75 lat. Wciąż wysoki jest jednak poziom analfabetyzmu, pomimo powszechnej i obowiązkowej nauki szkolnej (m.in. Uniwersytet Al-Ain w Abu Żabi).
Rozwój ekonomiczny od lat 70. opierał się na przemyśle naftowym, który wytwarzał w tym okresie ok. 75% wartości PKB. To wysokie uzależnienie od jednego źródła dochodów wywoływało nagłe kryzysy ekonomiczne wynikające ze spadku cen ropy na rynkach światowych (ostatni w 1998). Obecnie dąży się do ograniczenia udziału sektora naftowego w strukturze gospodarki (ok. 33% PKB) na rzecz rozwoju innych działów przemysłu oraz handlu i usług.
Niewielkie znaczenie gospodarcze ma rolnictwo (6% zatrudnionych, 3% PKB w 1997), do dyspozycji którego pozostaje zaledwie ok. 50 km2 nawadnianych gruntów uprawnych oraz skromny obszar użytków zielonych (2% pow. kraju). Uprawia się przede wszystkim: daktyle, pomidory, ogórki, melony i bakłażany, a hoduje: kozy (990 tys. sztuk w 1997), owce (385 tys. szt.), wielbłądy, bydło i drób (11 min szt.). Importuje się rocznie ok. 3/4 żywności, samowystarczalność osiągnięta została w produkcji niektórych warzyw, jajek, drobiu i w zakresie połowów (rocznie ok. 107 tys. t).
Przemysł zatrudnia 1/3 ogółu pracujących zawodowo i wytwarza 50,6% PKB (1997). Podstawę jego działalności stanowi wciąż wydobycie bogatych złóż ropy naftowej (zasoby ocenia się na ponad 13 mld t, co stanowi 9,4% zasobów ogólnoświatowych), tak na obszarach lądowych (pola: Murban, Ar-Rumajsa, Bu Hasa, Sahil i Al-Asab), jak i na szelfie Zatoki Perskiej (Mubarraz, Az-ak-kum, Umm asz-Szaif, Abu al-Buchusz, Fath). Większość produkcji ropy pochodzi z emiratu Abu Żabi (ok. 80%), reszta z Dubajju i Szardży. Łącznie z ropą naftową eksploatuje się gaz ziemny (ponad 1mld ms w poł. lat 90.), którego zasoby stanowią 4,1% rezerw światowych (1997). W głębi kraju prowadzi się też eksploatację marmurów oraz piasków na potrzeby przemysłu mineralnego. Główny potencjał krajowego przemysłu przetwórczego skupia się w wolnej strefie ekonomicznej Dubajju i strefie przemysłowej Abu Żabi. Reprezentuje go rafinacja ropy naftowej i przemysł petrochemiczny (Abu Żabi i Dżabal az-Zanna), produkcja nawozów sztucznych i włókien syntetycznych, hutnictwo aluminium i przemysł stoczniowy (Dubajj), przemysł cementowy, włókienniczy, odzieżowy, samochodowy i elektroniczny. Ważne ośrodki przemysłu przetwórczego stanowią stolice pozostałych emiratów. Każdy z emiratów posiada wewnętrzna autonomię w zakresie działalności ekonomicznej i zobowiązany jest do prowadzenia własnej produkcji energii. Wytwarza się ją w elektrowniach naftowych i gazowych, w łącznej wys. 18 mld kWh (1996).
W transporcie wewnętrznym wykorzystuje się sieć dróg o dł. 4,8 tys. km, w całości utwardzonych (1996) oraz ropociągów i gazociągów o łącznej dł. 1,7 tys. km. Handel zagraniczny obsługuje flota morska złożona z 74 statków. Najważniejszymi portami są: Adżman, Al-Fudżajra, Abu Żabi i Dubajj, który jest też gł. portem lotniczym kraju (poza nim 21 innych większych lotnisk).
Zjednoczone Emiraty Arabskie są jednym z najczęściej odwiedzanych państw Zatoki Perskiej. Turystów przyciągają tutaj ciepłe wody zatoki, bogate środowisko przyrodnicze raf koralowych, szerokie piaszczyste plaże (z najsłynniejszymi plażami: Jumeira i Chicago w Dubajju), czynne całą noc centra rozrywki oraz możliwość dokonania korzystnych cenowo zakupów w licznych sklepach i na bazarach. Istotnym czynnikiem rozwoju turystyki wypoczynkowej są również: całkowity brak zagrożenia przestępczością, duża tolerancja wobec innych narodowości oraz co jest niespotykane w tym rejonie świata brak ograniczeń w spożywaniu alkoholu (spośród 6 emiratów prohibicja obowiązuje tylko w Szardży). Dużą atrakcję turystyczną stanowią odbywające się w sezonie zimowym wyścigi wielbłądów oraz możliwość uczestnictwa w safari, z przejażdżką po pustyni na wielbłądzie lub samochodem terenowym.
Zjednoczone Emiraty Arabskie są federacją emiratów (księstw), z których każdy ma swojego władcę (emira), wchodzącego w skład Rady Najwyższej, będącej głównym organem władzy. Emirowie wybierają spośród siebie prezydenta (od 1971 funkcję tę sprawuje Sheikh Zayid ibn Sułtan Al Nuhay-yan, emir Abu Żabi), którego kadencja wynosi 5 lat. Uprawnienia ustawodawcze i doradcze posiada Federalna Rada Narodowa, licząca 40 członków, wybieranych na 2 lata i zatwierdzanych przez Radę Najwyższą. Władza wykonawcza spoczywa w rękach rządu na czele z premierem, mianowanym przez prezydenta (od 1990 Sheikha Maktuma ibn Rashida Al Maktuma, emira Dubajju). Działalność partii politycznych jest zakazana.
SPIS TREŚCI
1.3 Porównanie państw
Kraj Polska Afganistan Arabia Saudyjska Bahrajn Irak Iran
Obszar 312 685 km2 652 225 km2 2 400 000 km2 707 km2 438 317 km2 1 648 000 km2
L. ludności 38 654 tys. 123,6 osoby/km2 24 792 tyś.38 osób/km2 20 786 tyś. 9 osób/km2 6 160 tyś.871 osób/km2 21 7220 tyś. 50 osób/km2 68 960 tyś. 42 osoby/km2
Stolica Warszawa Kabul Ar-Rijad Al-Manama Bagdad Teheran
Data uzyskania niepodległości 11 XI 1918 19 VII 1919 23 IX 1932 15 VII 1971 3 X 1932 b.d.
Ustrój polityczny republika republika monarchia absolutna monarchia konstytucyjna republika republika
Podział administracyjny 16 województw 31 prowincji 13 prowincji jedność administracyjna 18 prowincji 24 prowincje
Języki urzędowe polski paszto, dari arabski arabski arabski nowoperski (farsi)
Religie katolicy 94%, prawosławni 1,5%, pozostali 7,5% muzułmanie99% - w tym sunnici 84%, szyici 15%, pozostali 1 % muzułmanie 98% - w tym sunnici 95 %, szyici 3% pozostali 2% muzułmanie85% - w tym sunnici 25%, szyici 60%, pozostali 15 % muzułmanie95% - w tym sunnici 33%, szyici 62%, pozostali 5 % muzułmanie99% - w tym sunnici 9%, szyici 90%, pozostali 1 %
Analfabetyzm b.d 69% ludności powyżej 15 lat 37% ludności powyżej 15 lat 15% ludności powyżej 15 lat 42% ludności powyżej 15 lat 28% ludności powyżej 15 lat
Przyrost naturalny 0,9% 2,5% 3,3% 1,9% 3,2% 2,5 %
Przeciętna długość życia 73 lat 47 lat 70 lat 75 lat 66 lat 68 lat
Główne Miasta (w tyś.) Warszawa (1615), Łódź (803), Kraków (740) Kabul (1400), Kandahar (238), Herat (187) Ar-Rijad (1800), Dżudda (1500), Mekka (630) Al-Manama (148), Al-Muharrak (79), Ar-Rifa (50) Bagdad (4336), Mosul (669), Al-Basra (618) Teheran (6836), Meszched (1 887), Isfahan (1 266)
Ludność miejska 61,8% 20% 84% 91% 75% 60%
PNB na 1 mieszkańca 3 900 USD 400 USD 7 150 USD 13 100 USD 2 400 USD 1 780 USD
Jednostka monetarna 1 złoty = 100 groszy 1 afgani = 100 puli 1 rial saudyjski = 100 halala 1 dinar Bahrajnu = 100 filsów 1 dinar iracki = 20 dirham 1 rial = 100 dinarów
Kraj Izrael Autonomia Palestyńska Jordania Kuwejt Liban Zjednoczone Emiraty Arabskie
Obszar 21 946 km2 6 257 km2 89 342 km2 17 818 km2 10 452 km2 77 700 km2
L. ludności 5 644 tys. 255 osób/km2 2 786 tys. 445 osób/km2 4 435 tys. 50 osób/km2 1 913 tys. 107 osób/km2 3 506 tys. 335 osób/km2 2 303 tys. 30 osób/km2
Stolica Tel Awiw-Jaffa Czasowo Ram Allah Amman Kuwejt Bejrut Abu Zabi
Data uzyskania niepodległości 15 V 1948 b.d. 25 V 1946 19 VI 1961 22 XI 1943 2 XII 1971
Ustrój polityczny republika b.d. monarchia konstytucyjna monarchia konstytucyjna republika federacja emiratów
Podział administracyjny 6 okręgów b.d. 12 gubernatorstw 4 prowincje 5 muhafaz 7 emiratow
Języki urzędowe hebrajski, arabski arabski arabski arabski arabski arabski
Religie judaizm 81%, muzułmanie 14%, chrześcijanie 3% muzułmanie 92%, pozostali 8% muzułmanie (sunnici) 92%, pozostali 8% muzułmanie95% - w tym sunnici 66%, szyici 29%, pozostali 5 % muzułmanie60% - (w tym sunnici 21%, szyici 32%, druzowie 7%), chrześcijanie 40% muzułmanie96% - w tym sunnici 80%, szyici 16%, pozostali 4 %
Analfabetyzm 5% ludności powyżej 15 lat b.d. 13% ludności powyżej 15 lat 21% ludności powyżej 15 lat 8% ludności powyżej 15 lat 21% ludności powyżej 15 lat
Przyrost naturalny 1,4% b.d 3,1% 1,9% 1,6% 1,6%
Przeciętna długość życia 78 lat 68 lat 73 lata 77 lat 71 lat 75 lat
Główne Miasta (w tyś.) Jerozolima (602), Tel Awiw- Jaffa (353), Hajfa (256) Gaza (273), Nabulus (130), Hebron (121) Amman (1050), Az-Zarka (344), Irbid (210) Al-Dżahra (140), As-Salimija (131), Kuwejt (29!) Stolica! Bejrut (1100), Trypolis (200), Zahla (200) Abu Zabi (799), Dubajj (674), Szardża (401)
Ludność miejska 91% 54% 72% 97% 88% 84%
PNB na 1 mieszkańca 16 180 USD b.d 1 520 USD 22 500 USD 3 350 USD 23 800 USD
Jednostka monetarna 1 szekel = agorot 1 dinar jordański = 1000 filsów 1 dinar jordański = 1000 filsów 1 dinar kuwejcki = 1000 filów 1 funt libański = 100 piastrów 1 dirham = 100 filsów
---- - wartość największa ---- - wartość najmniejsza
MAPA GEOPOLITYCZNA BLISKIEGO WSCHODU
SPIS TREŚCI
2. Islam – prawda o ludziach i bogu
2.1 Islam – Wiara Bliskiego Wschodu
Islam, mahometanizm, religia monoteistyczna, jedno z głównych wyznań współczesnego świata - z liczbą wyznawców szacowaną na ponad 1 mld (1998) zajmuje drugie miejsce po chrześcijaństwie we wszystkich jego odmianach. Nazwa wywodząca się od arabskiego rdzenia „s-l-m" - być zdrowym, nienaruszonym, poprzez czasownik „asla-ma" - oddawać się Bogu, oznacza bezwzględne podporządkowanie się jedynemu Bogu, Allahowi; jego wyznawcy określają samych siebie pochodzącym od tego samego rdzenia słowem „muslim" - absolutnie posłuszny Bogu, w wersji zeuropeizowanej: „muzułmanin". I. ukształtował się w VIII w. na Płw. Arabskim, w oparciu o znaną już wcześniej na Bliskim Wschodzie ideę monoteistyczną. Jego twórcą był Muhammad Ibn Abd Allah, nazywany w Europie Mahometem. Począwszy od ok. 610 miał on otrzymywać od Allaha za pośrednictwem archanioła Gibrila (Gabriela) objawienie zawarte w Koranie, które jako Boży wysłannik (rasul) i prorok (nabi) głosił najpierw w rodzinnej Mekce, później - od 622, tj. hidżry, początkującej takzwaną erę muzułmańską - w Medynie, następnie wśród koczowniczych plemion arabskich. Istotą owego objawienia było oczyszczenie wiary w jedynego Boga ze zniekształceń, jakie pojawiły się w niej za sprawą judaizmu i chrześcijaństwa - spisany po śmierci Mahometa Koran miał zatem korygować i zamykać monoteistyczne objawienie zainicjowane w Biblii (przyjmowanej przez wyznawców islamu, choć z licznymi zastrzeżeniami); uzupełniały go tradycja zwana -> sunną i hadisy. Stąd wiara w jedynego Boga oraz zaufanie do Koranu i do tradycji tworzą podstawowe elementy doktryny islamu. Jej istotną składową jest też wiara w proroków - poza Mahometem są nimi m.in. znani również z Biblii: Adam, Nuh (Noe), Ibrahim (Abraham), Jusuf (Józef), Musa (Mojżesz), Dawud (Dawid) i Isa (Jezus). I. głosi, że człowiek, stworzony przez Allaha, pragnącego wyłącznie ludzkiego dobra, winien pozostać Jego wiernym sługą. Obdarzony wolną wolą może jednak decydować o swym życiu, a swym postępowaniem zapracować na zbawienie i pobyt w raju lub na wieczne potępienie. Wyznawcą islamu może stać się każdy przez wygłoszenie ze szczerą intencją formuły: „Nie ma Boga prócz Allaha, a Mahomet jest Jego prorokiem" oraz przyjęcie na siebie obowiązków wynikających z Koranu i tradycji. Na zespół podstawowych praktyk religijnych, określanych jako 5 filarów islamu, składają się:
1) sza-hada - publiczne wyznanie wiary,
2) sałat -modlitwa (zob. niżej),
3) żaka - obowiązkowy datek na rzecz gminy,
4) saum - post w miesiącu ramadan, polegający na powstrzymywaniu się od jedzenia i picia od świtu do zachodu Słońca,
5) hadżdż - pielgrzymka do Al-Kaby w Mekce, którą przynajmniej raz w życiu powinien odbyć każdy wierny.
Modlitwę odmawia się 5 razy w ciągu dnia: o świcie, w porze obiadowej po kulminacji Słońca, po południu, o zachodzie Słońca i gdy zapadnie noc. Przed modlitwą muzułmanin winien dokonać rytualnego obmycia, a podczas niej - stać w miejscu czystym (najczęściej na specjalnym dywaniku) i być zwrócony w kierunku Mekki. Trzonem modlitwy jest pierwsza sura Koranu: ,AI-Fatiha". Szczególnie ważna jest modlitwa piątkowa, która ma charakter publiczny, odbywa się w południe, w meczecie i jest obowiązkowa dla wszystkich dorosłych mężczyzn (kobiety modlą się też, ale w oddzielnym pomieszczeniu); w czasie nabożeństwa prowadzący modły imam wygłasza kazanie (hutba). Do wymienionych obowiązków dodać można dżihad - obronę i szerzenie wiary, zwanej też świętą wojną śmierć na niej daje muzułmaninowi natychmiastowy wstęp do raju. Główne święta to m.in.: Ramadan, czyli Noc Przejrzenia, zapoczątkowująca post, Id al-fitr Święto Zakończenia Postu, Id al-adha - Święto Ofiar, Lajat al-kadr - Noc Siły (pamiątka objawienia Koranu), Maulid an-nabi - Urodziny Proroka; nadejście Nowego Roku czci się poprzez szczodre rozdawanie jałmużny. Postępowanie wyznawcy islamu reguluje prawo muzułmańskie, czyli szari'at, rozwijane w 4 głównych szkołach sunnickich i odrębnej szkole szyickiej; liczne, niekiedy bardzo drobiazgowe przepisy formułowane są przez uczonych, zwanych ulemami, na podstawie Koranu i tradycji. Czyny dzieli się ogólnie na: 1) istotne obowiązki, których wypełnianie jest wynagradzane, a zaniedbanie karane (fard, wadżib); 2) obowiązki zalecane, lecz nieistotne, których wypełnianie jest nagradzane, ale zaniedbanie nie jest karane (mandub); 3) czynności prawnie i moralnie obojętne (dża'iz, mubah); 4) czyny ganione, lecz nie zakazane (makruh); 5) czyny zabronione i karalne (haram). Największą zbrodnią jest odstępstwo od wiary (kufr), kolejne to: morderstwo, nierząd, sodomia, picie wina, kradzież, dawanie fałszywego świadectwa, oszczerstwo, odmowa dania jałmużny. Prawo określa też dokładnie system i sposoby sprawowania władzy oraz różne aspekty życia społecznego i ekonomicznego. Oddzielną uwagę islam poświęca kobiecie, jej miejscu w rodzinie i społeczeństwie oraz jej prawom (regulacjom podlegają m.in. kwestie dotyczące posiadania i dziedziczenia przez nią majątku).
Po śmierci Mahometa władzę nad społecznością muzułmańską sprawowało 4 kalifów zw. sprawiedliwymi: Abu Bakr, Umar I, Usman i Ali Ibn Abi Talib. Spory o sukcesję związane z osobą ostatniego z nich i jego następców doprowadziły już w drugiej połowie VII w. do wyodrębnienia się dwóch głównych nurtów islamu: sunnitów (blisko 90% muzułmanów) i szyitów (ok. 10%), oraz niewielkiego ugrupowania charydżytów, które zdołało jednak zislamizować część Czarnej Afryki i utworzyć kilka państewek.
SZYICI – ugrupowanie religijno-polityczne w islamie, często stawiane w opozycji do większościowych sunnitów, które opowiada się za prawem potomków czwartego kalifa Alego do sprawowania zwierzchności nad wszystkimi wiernymi muzułmańskimi. Ponieważ prawa tego nigdy nie zdołali wyegzekwować, zmuszeni byli stać w opozycji do kolejno panujących kalifów sunnickich. Często uciekali się do tajnych praktyk konspiracyjnych, zwanych zasadą takijji, czyli ukrywania swego szyickiego wyznania i poglądów.
Szyici oczekują wciąż na nadejście, a właściwie powrót mahdiego, zbawcy całej ludzkości. Ma nim być ostatni z imamów, potomków Alego, któremu dane ugrupowanie szyickie oddaje cześć. Imamici, największa sekta wśród szyitów, oczekuje powrotu (radża) dwunastego imama, isma'ilici – na siódmego (odrzucając pięciu ostatnich imamów imamickich), zajdyci – na czwartego. Według nich ostatni z imamów nie umarł, lecz pozostając w ukryciu czeka dogodnego momentu, by objawić się jako mahdi.
Imamowie szyiccy:
Ali ibn Abi Talib;
Al-Hasan;
Al-Husajn;
Ali Zajn al-Abidin;
Muhammad Al-Bakir – zajdyci uznają za oczekiwanego imama- mahdiego jego brata Zajda;
Dżafar As-Sadik;
Musa Al-Kazim – isma'ilici nie uznali jego imamatu, oczekują powrotu wnuka Dżafara – Isma'ila;
Ali Ar-Rida;
Muhammad At-Taki Al-Dżawad;
Ali An-Naki;
Al-Hasan Al-Askari;
Muhammad Al-Mahdi al-Muntazar – na niego oczekują imamici.
SUNNICI – ahl as-sunna wa-al-dżama'a ("ludzie tradycji i wspólnoty"), najważniejsze ugrupowanie religijne w islamie przeciwstawne przede wszystkim szyitom. Sunnitami jest około 90% wszystkich muzułmanów. Choć nazwa wskazuje, że są oni zwolennikami tradycji, czyli sunny, nie znaczy to, że szyici jej nie uznają. Różnice między nimi stanowią głównie kwestie natury politycznej, które pojawiły się już w pierwszych wiekach islamu, takie jak sprawa sprawowania władzy na muzułmanami. Otóż sunnici nie uznają imamów szyickich aspirujących do zwierzchności nad wiernymi. Stąd zatargi między dwoma ugrupowaniami ciągną się do dnia dzisiejszego. Przykładem może być wojna iracko-irańska (1980-88).
SPIS TREŚCI
Bóg
I
stota Boga w islamie opiera się na bardzo mocno zaakcentowanej koncepcji "jedyności". Podkreślana jest ona za każdym wypowiedzeniem formuły szahady, czyli muzułmańskiego wyznania wiary: "Nie ma bóstwa oprócz Boga, a Muhammad jest wysłannikiem Boga". Islam jest dojrzałym i świadomym monoteizmem zdecydowanie odrzucającym jakiekolwiek przejawy wielobóstwa, rozpowszechnionego w Arabii przed pojawieniem się Proroka. Politeizm, w rozumieniu muzułmańskim, charakteryzuje się nie wiarą w liczne w różny sposób wyspecjalizowane bóstwa, lecz koncepcją szirku, czyli przypisania Bogu współtowarzyszy. Ten zatem, kto przyjmuje, że oprócz Boga-Allaha istnieją inne bóstwa, dopuszcza się najcięższego z grzechów.
Bóg muzułmański nie jest antropomorfizowany, istnieje poza światem ludzkich doznań, percepcji, możliwości zrozumienia, jest całkowicie transcendentny. Nie można przypisać mu żadnych fizycznych cech. Jest w pewnym sensie abstrakcyjny i teoretyczny. W islamie nosi 99 najpiękniejszych imion (al-asma al-husna), oznaczających jego transcendentne i psychologiczne cechy:
Wymienianie imion Boga ma w islamie charakter rytualny. Służy do tego specjalny różaniec zwany misbahą, którego kolejne paciorki odpowiadają 99 Boskim imionom. Recytacje tego typu litanii są szczególnie rozpowszechnione wśród sufich, gdzie noszą nazwę zikru, czyli wspominania imienia Boga. Wymawiając je jednostajnie wprowadzają się w trans, któremu często towarzyszą tańce. Stąd popularny i u nas obraz "wirującego derwisza" nie jest niczym innym jak ekstatycznym tańcem jednoczącego się z Bogiem muzułmańskiego mistyka.
SPIS TREŚCI
Aniołowie
A
niołowie zostali stworzeni ze światła (nur), w przeciwieństwie do ludzi, którzy powstali z zaschniętej grudki krwi (alak) lub gliny. Nie mają ciała, lecz są istotami rozumnymi. Koran mówi, że są płci żeńskiej (43:19). Niemniej historia o Harucie i Marucie (2:102), aniołach, którzy wysłani przez Boga na ziemię, by nauczać ludzi, uwiedli kobietę, świadczy o tym, że aniołowie mogą być także płci męskiej. W hierarchii istot obdarzonych rozumem stoją niżej od ludzi, gdyż wszyscy musieli oddać pokłon Adamowi (3:34).
Angelologia muzułmańska wprowadza podział aniołów w zależności od pełnionych przez nich funkcji:
- są posłańcami Boga do ludzi. Archanioł Dżibril przyniósł prorokowi Muhammadowi Boskie Objawienie w postaci Koranu. Ten sam anioł nawiedził Marię Dziewicę i przekazał jej radosną nowinę o tym, że urodzi Jezusa.
- na ziemi sprawują opiekę nad ludźmi, wspierają ich i strzegą. Muzułmanie wierzą, że czuwa nad nimi dwóch aniołów-stróżów, którzy spisują ich dobre i złe uczynki.
- w niebie strzegą rajskich murów przed zakusami dżinnów i szatanów. W czasie Sądu Ostatecznego zadaniem ośmiu z nich będzie dźwiganie tronu Bożego. Inni będą otwierać księgi z zapisanymi ludzkimi uczynkami i wykonywać wyroki Boga.
SPIS TREŚCI
Dżinny
D
ogmatyka muzułmańska zakłada również wiarę w złe duchy, dżinny, demony i Szatana (Iblisa), uznawanych za przeciwieństwo i adwersarzy aniołów. Dżinny zostały stworzone z "ognia palącego" (samum). W odróżnieniu od aniołów posiadają formę cielesną zbudowaną z powietrza lub ognia. Dzielą się na ghule, ifrity i silaty. W złe duchy noszące takie nazwy wierzono już w czasach przed muzułmańskich. Przebywają we wszystkich miejscach uznawanych w islamie za nieczyste, jak śmietniki, cmentarze, łaźnie.
Dżinny zamieszkiwały niegdyś ziemię, ale zaczęły między sobą walczyć. Bóg, by położyć kres rozlewowi krwi, wysłał anioły pod wodzą Iblisa. Miał on przyprowadzić dżinny z powrotem do nieba. Gdy Bóg stworzył człowieka i zażądał od aniołów, by oddali mu pokłon, Iblis zbuntował się przeciwko Stwórcy. Wtedy Bóg przeklął go i wygnał z raju. Odtąd mści się na ludziach i wodzi ich na pokuszenie. Jedynie w czasie ramadanu diabelska moc Iblisa i innych dżinnów zanika.
Często Iblisa określa się mianem Szajtana. Niemniej pod tym terminem kryją się też pomniejsze dżinny mogące pełnić funkcje pozytywnych duchów ochronnych, szatanów poetów decydujących o ich talencie i zsyłających natchnienie.
SPIS TREŚCI
Święte księgi
B
óg przekazał ludzkości swoje Słowo drogą objawienia, które później przybrało formę świętych ksiąg. Zalicza się do nich, oprócz Koranu, Torę, Psalmy Dawida i Ewangelie. Koran uznawany jest jednak za najdoskonalsze i ostateczne Boże Objawienie, poprawiające błędy i zniekształcenia poprzednich ksiąg.
Żydów, chrześcijan oraz sabejczyków islam uznaje za ahl al-kitab, czyli ludzi księgi. Nie mają więc statusu niewiernych, gdyż otrzymali od Boga to samo Słowo, które z czasem uległo zniekształceniu. Dawniej cieszyli się w islamie specjalnymi względami jako ahl az-zimma, czyli ludzie chronieni.
SPIS TREŚCI
Prorocy
B
óg przekazał swoje Objawienie ludziom o wysokiej moralności czyniąc z nich specjalnych rzeczników swego przesłania i piewców monoteizmu. Koran wspomina o 28 takich prorokach, z których 21 występuje także w Biblii. Dzieli się ich na dwie grupy: proroków (anbija) i wysłanników (rusul). Pierwszy termin odnosi się zwykle do biblijnych boskich posłańców. Natomiast ci, których misją było głoszenie Słowa Bożego wyłącznie wśród Arabów, są prorokami, a zarazem wysłannikami. Nie czynili oni cudów, ale mieli prawo do okazywania znaków potwierdzających ich boską misję. Pierwszym prorokiem był Adam. Kolejnymi, znanymi ze Starego Testamentu, a poważanymi też w islamie są: Nuh (Noe), Ibrahim (Abraham), Dawud (Dawid), Jakub, Jusuf (Józef), Ajjub (Hiob), Musa (Mojżesz). Nowotestamentowym z kolei prorokiem jest Isa, czyli Jezus, którego boskości Koran zaprzecza, lecz daje wiarę jego cudom.
Spośród wysłanników arabskich należy wymienić Huda, Saliha, Szuajba i, oczywiście, Muhammada, który uznany za "pieczęć proroków" jest ostatnim z wysłanników. Po nim już nie przyjdzie żaden prorok. Najważniejszym z cudów Muhammada, potwierdzającym jego proroczą misję jest Koran. Żaden bowiem człowiek, dżinn ani nawet sam Prorok, który ponoć był niepiśmienny, nie był w stanie stworzyć dzieła choćby w części przypominającego tę Księgę, dorównującego jej pod względem języka, poetyki, stylistyki czy zawartych w nim wizji eschatologicznych.
SPIS TREŚCI
Dzień Sądu Ostatecznego
G
dy anioł Israfil zadmie w trąbę, na Ziemię spadną wszelkiego rodzaju katastrofy. Zgaśnie księżyc i połączy się ze słońcem. Powstaną straszne ludy Goga i Magoga, które będą spychać ludzkość w otwarte bramy piekieł. Wszyscy zmarli zmartwychwstaną, by udać się przed tron Boga na Sąd Ostateczny. Każdy człowiek będzie sądzony oddzielnie i tylko on będzie odpowiedzialny za swoje czyny, z których będzie musiał złożyć relację prze Bogiem. Jako świadkowie wystąpią aniołowie i prorocy, którzy za zgodą Pana będą mogli udzielić swego wstawiennictwa muzułmanom. Ci, którzy uwierzyli w przesłanie Proroka i prowadzili życie zgodne z zasadami islamu wejdą do raju po legendarnym moście sirat rozpostartym nad piekłem. Sirat będzie cieńszy od włosa i ostrzejszy od miecza. Grzesznicy nie przejdą tej próby, wpadną w ogień piekielny.
Wiara w Dzień Sądu (yaum al-kijama) zakłada również przyjęcie niezwykle sugestywnych wizji nieba i piekła jako składników dogmatyki muzułmańskiej.
SPIS TREŚCI
Raj
M
uzułmański raj znajduje się nad niebem astronomicznym. Złożony jest z siedmiu lub ośmiu rajskich sfer. Nad nimi w królestwie Bożym Allah zasiada na swoim tronie. Koraniczne opisy raju charakteryzują się ogromna plastyką i wyrazistością. "To jest podobieństwo Ogrodu, który został obiecany bogobojnym: będą w nim strumyki wody nie ulegającej zepsuciu i strumyki mleka, którego smak się nie zmienia, i strumyki wina – rozkosz dla popijających, strumyki oczyszczonego miodu. I będą dla nich wszelkiego rodzaju owoce" (47:16). Wiernym odzianym w drogocenne szaty usługiwać będą wiecznie dziewicze hurysy. Być może dostąpią nawet łaski oglądania samego Boga.
SPIS TREŚCI
Piekło
P
iekło w islamie, według jednej z teorii, ma być zbudowane z siedmiu kręgów. W każdym z nich znajduje się brama przeznaczona dla innego rodzaju grzeszników: rozpustników, oszustów, cudzołożników, morderców, apostatów, sodomitów. Wszyscy oni smażyć się będą w ogniu piekielnym: "Zaprawdę, Bóg przeklął niewiernych i przygotował dla nich ogień płonący! Będą tam przebywać na wieki. I nie znajdą ani opiekuna, ani pomocnika" (33:64-65). Jeść będą gorzkie i palące jak wrzątek owoce z drzewa Zakkum, wyrastającego z dna piekła i mającego zamiast kwiatów głowy szatanów. Będą poddawani i innym okrutnym mękom. Oprócz fizycznych tortur zadawanych wymyślnymi narzędziami, cierpień, jak twierdzi Awicenna, przysparzać im będą ich własne grzeszne namiętności, których nie mogą się ani wyzbyć, ani zaspokoić.
SPIS TREŚCI
2.2 Koran - jako wykładnia życia i postępowania ludzi.
K
ORAN – święta księga muzułmanów, którą Bóg miał objawić w ciągu 22 lat prorokowi Muhammadowi za pośrednictwem archanioła Dżibrila. Całość Koranu spisano już po śmierci Proroka za panowania kalifa Usmana (644-56) – jest to jedyna i obowiązująca do dziś wersja Księgi. Koran składa się ze 114 sur, podzielonych na wersety (ajaty). Sury uporządkowane są w kolejności od najdłuższych do najkrótszych, oprócz pierwszej krótkiej „Al-Fatihy" (sury otwierającej), a nie według chronologii objawiania. Koran dzieli się na 30 równych części, z których każda dzieli się jeszcze na dwie. Ten usystematyzowany podział ma ułatwić czytanie bądź recytowanie Koranu np. w czasie ramadanu. Sury koraniczne z kolei dzielą się na mekkańskie (90) i medyńskie (24). Pierwsze, objawione wcześniej, dotyczą zasad wiary muzułmańskiej, drugie natomiast zawierają głównie przepisy prawa islamu. Koran również obejmuje opowieści z życia Muhammada, legend arabskich i biblijnych przekazów. Tradycja judaistyczna i chrześcijańska jest w nim mocno zaakcentowana, gdyż Księga uznawana jest przez samych muzułmanów za udoskonalone i poprawione objawienie, które dane zostało wcześniej Żydom i chrześcijanom, lecz zostało przez nich zniekształcone. Wiele miejsca zajmują też natchnione wizje eschatologiczne.
Język, w którym spisany został Koran, a jest nim proza rymowana – sadż, uznaje się za wzór stylistycznego piękna i gramatycznej perfekcji. Stąd wywodzi się teoria idżaz al-Kur'an mówiąca o nie naśladowalności, cudowności Koranu. Stanowi zarazem jedno ze źródeł prawa islamu. Wyznacza i kodyfikuje życie wiernych. Obejmuje najrozmaitsze dziedziny ludzkiej egzystencji. Porusza chociażby sprawę pozycji kobiety w społeczności muzułmańskiej, zagadnienie "dżihadu" czy problem rozwodu.
SPIS TREŚCI
Kobieta
„A kobiety starsze, które się już nie spodziewają małżeństwa, nie będą miały grzechu, jeśli zdejmą swoje szaty, jednakże w taki sposób, aby nie ukazywać swoich ozdób. Lecz lepiej dla nich, żeby się od tego powściągały" (24:60)
„Powiedz wierzącym kobietom, żeby spuszczały skromnie swoje spojrzenia i strzegły swojej czystości; i żeby pokazywały jedynie te ozdoby, które są widoczne na zewnątrz; i żeby narzucały zasłony na piersi, i pokazywały swoje ozdoby jedynie swoim mężom i ojcom, albo ojcom swoich mężów, albo swoim synom lub synom swoich mężów, albo swoim braciom, albo synom braci, lub synom swoich sióstr; albo ich żonom, lub tym, którymi zawładnęły ich prawice; albo swoim służącym spośród mężczyzn, którzy nie są owładnięci pożądaniem cielesnym; albo też chłopcom, którzy nie poznali nagości kobiet". (24:31)
„O żony Proroka! Wy nie jesteście takie jak inne kobiety. Jeśli jesteście bogobojne, nie bądźcie pokorne w słowach, aby nie pożądał was ten, w którego sercu mieszka choroba; mówcie słowa odpowiednie!" (33:32)
„A ci z was, którzy umierają i zostawiają swoje żony, powinni pozostawić im zapis: utrzymanie na rok bez zmuszania ich do odejścia." (2:240)
„Rozwiedzionym kobietom należy się zaopatrzenie zgodnie z przyjętym zwyczajem; to jest obowiązek dla bogobojnych." (2:241)
„I nie żeńcie się z kobietami, które czczą bożków, dopóki one nie uwierzą. Z pewnością wierząca niewolnica jest lepsza od kobiety czczącej bożków, choćbyście ją podziwiali". (2:221)
„Tego, kto spełni dobre dzieło – czy to mężczyzna, czy kobieta – i jest wierzącym, My ożywimy życiem wspaniałym, i takim wypłacimy ich wynagrodzenie". (16:97)
„A tym, którzy oskarżają kobiety godne, a nie mogą przyprowadzić czterech świadków, wymierzcie osiemdziesiąt batów". (24:4)
„Ci spośród was, którzy rozwodzą się ze swoimi żonami, mówiąc: ?Bądź dla mnie jak plecy mojej matki!" - one przecież nie są ich matkami, matki to te, które ich urodziły – oni z pewnością mówią słowa godne nagany i pełne fałszu" (58:2)
„Zaprawdę – muzułmanie i muzułmanki, wierzący i wierzące, prawdomówni i prawdomówne, cierpliwi i cierpliwe, pokorni i pokorne, dający jałmużnę i dające jałmużnę, poszczący i poszczące, zachowujący czystość i zachowujące, wspominający Boga często i wspominające – przygotował dla was Bóg przebaczenie i nagrodę ogromną" (33:35)
„Dajcie im mieszkanie, tam gdzie wy mieszkacie, stosowne do waszych środków! Nie wyrządzajcie im przykrości i nie stawiajcie ich w trudnej sytuacji! A jeśli są brzemienne, to łóżcie na ich utrzymanie, aż złożą swoje brzemię! A jeśli one karmią wasze dziecko, dawajcie im za to wynagrodzenie i porozumiewajcie się ze sobą godnie" (sura „Rozwód", werset 6)
SPIS TREŚCI
Zakazy Alimentacyjne
"Będą ciebie pytać o wino i grę majsir. Powiedz: "W nich jest wielki grzech i pewne korzyści dla ludzi; lecz grzech jest większy aniżeli korzyść z nich." (2:219)
"O wy, którzy wierzycie! Nie zbliżajcie się do modlitwy, kiedy jesteście pijani, dopóki nie będziecie wiedzieć, co mówicie." (4:43)
"O wy, którzy wierzycie! Wino, majsir, bałwany i strzały wróżbiarskie – to obrzydliwość wynikająca z dzieła szatana." (5:90)
"A z owoców palm i winnej latorośli czerpiecie dla siebie napój oszałamiający i wyśmienite pożywienie. Zaprawdę, w tym jest znak dla ludzi, którzy są rozumni." (16:67)
"On zakazał wam tylko: padliny, krwi i mięsa wieprzowego, i tego, co zostało złożone na ofiarę czemuś innemu niż Bogu." (2:173)
"Zakazane wam jest: padlina, krew i mięso świni; to, co zostało poświęcone na ofiarę w imię czegoś innego niż Boga; zwierzę zaduszone, zabite od uderzenia, zabite na skutek upadku, zabite na skutek pobodzenia i to, co pożerał dziki zwierz – chyba że zdołaliście je zabić według rytuału – i to, co zostało ofiarowane na kamieniach." (5:3)
"Powiedz: "Ja nie znajduję w tym, co mi zostało objawione, niczego zakazanego dla człowieka w jego pożywieniu z wyjątkiem tego, co jest martwe, albo rozlanej krwi, albo mięsa świni – bo to jest obrzydliwe – albo tego, co zostało złożone na ofiarę czemuś innemu niż Bogu." (6:145)
SPIS TREŚCI
Teoria Aerodynamiki
"Czy oni nie widzieli ponad sobą ptaków, jak składają i rozkładają skrzydła? Nikt ich nie podtrzymuje, tylko Miłosierny. On widzi dobrze każdą rzecz." (67:19)
SPIS TREŚCI
Rozwód
"Ci, którzy przysięgają odejść od swoich kobiet, powinni czekać cztery miesiące. Jeśli oni powrócą... zaprawdę, Bóg jest przebaczający, litościwy!" (2:227)
"A jeśli zdecydują się na rozwód - zaprawdę, Bóg jest słyszący, wszechwiedzący! - to kobiety rozwiedzione mają oczekiwać trzy okresy. I nie jest im dozwolone, aby ukrywały to, co stworzył Bóg w ich łonach, jeśli wierzą w Boga i w Dzień Ostatni. A ich mężowie, jeśli zapragną pogodzenia, mają pełne prawo powrócić do nich w tym czasie." (2:228)
"Rozwód jest możliwy dwa razy. Potem więc albo ją zatrzymacie, zgodnie ze zwyczajem, albo dacie jej całkowitą wolność, uprzejmie ją traktując. Nie jest wam dozwolone zabierać cokolwiek z tego, coście dali swoim żonom. Chyba że oboje się obawiają, że nie potrafią zachować granic ustanowionych przez Boga. Jeśli się obawiacie, że nie potrafią zachować granic Boga, to oni oboje nie będą mieli grzechu, jeśli ona się wykupi." (2:229)
"Jeśli on rozwiódł się z nią ostatecznie, to ona nie jest mu dozwolona, dopóki nie wyjdzie za innego mężczyznę. A jeśli ten da jej rozwód, to nie popełnią grzechu, powracając do siebie." (2:230)
"Kiedy dajecie rozwód kobietom, to po upływie oznaczonego dla nich czasu albo je zatrzymajcie w sposób uznany zwyczajem, albo też zwolnijcie. Ale nie zatrzymujcie ich wbrew woli, abyście nie popełnili przestępstwa. (2:231)
"A kiedy daliście rozwód kobietom, to po upływie oznaczonego dla nich czasu nie przeszkadzajcie im, aby wzięły sobie innych mężów, jeśli spodobają się sobie nawzajem, zgodnie z przyjętym zwyczajem" (2:232)
"A jeśli dacie im rozwód, zanim ich dotkniecie, a już zobowiązaliście się względem nich do jakiegoś podarunku, to dacie im połowę z tego, do czegoście się zobowiązali, chyba że one zrezygnują lub zrezygnuje ten, w którego ręku jest kontrakt małżeński." (2:237)
"A kiedy nadejdzie ich termin, to albo zatrzymajcie je w sposób godny, albo rozstańcie się z nimi w sposób godny. I wezwijcie dwóch świadków, dwóch sprawiedliwych spośród was, i ustanówcie świadectwo wobec Boga." (65:2)
"A te spośród waszych żon, które już zwątpiły w okres miesięczny - jeśli macie wątpliwości - niech czekają trzy miesiące; podobnie te, które jeszcze się nie rozwinęły. Kobiety brzemienne zaś niech czekają, aż złożą swoje brzemię." (65:4)
"Dajcie im mieszkanie, tam gdzie wy mieszkacie, stosownie do waszych środków! Nie wyrządzajcie im przykrości i nie stawiajcie ich w trudnej sytuacji! A jeśli są brzemienne, to łóżcie na ich utrzymanie, aż złożą swoje brzemię! A jeśli one karmią wasze dziecko, dawajcie im za to wynagrodzenie i porozumiewajcie się ze sobą godnie!" (65:6)
K
oran towarzyszy wiernemu przez całe życie. Już jako dziecko , kiedy tylko zacznie mówić , przystępuję do nauki świętej księgi. Będzie słuchał recytacji Koranu podczas codziennych modlitw , na swoim ślubie oraz z okazji śmierci bliskich osób. Zwróci się ku niemu w kłopocie lub szukając pocieszenia. Być może pozna cały tekst Koranu na pamięć i każdego dnia będzie go recytował , szukając duchowego pokrzepienia w Boskiej obecności w Koranie. Jedną z największych przyjemności muzułmanina jest przysłuchiwanie się obdarzonemu pięknym głosem kariemu, recytującemu święte słowa w wolnych , melodyjnych frazach , w których odkrywa piękno i nowe pokłady znaczeń.
Koran jest dla muzułmanów równie ważny jak Jezus dla chrześcijan. Jest świadectwem troski Boga o ludzi. Słowa świętej księgi muszą być zapamiętane z największą precyzją. Powinny go przepisywać najszlachetniejsze ręce. Księgę należy uczynić piękną. Jej strony , okładka i oprawa stają się dla rzemieślników okazję głoszenia chwały Boga poprzez sztukę. Księga jest pielęgnowana i oprawiana w szlachetny gatunek płótna. Wykłada się ja zawszę na honorowym miejscu. ,, Zajmuję najważniejszą pozycję w islamie" - oświadczył profesor egzegezy koranicznej , wykładowca liczącego 1000 lat muzułmańskiego uniwersytetu Al-Azhar. ,, Dla muzułmanów Koran stanowi nie tylko źródło tekstów modlitwy , dokument proroctwa , strawę dla ducha i ulubioną pieśń duszy. Jest on jednocześnie podstawą prawa , skarbnicą nauk , zwierciadłem minionych wieków. Jest pocieszeniem w teraźniejszości i nadzieją na przyszłość.
Islamskie prawo nosi nazwę szari`at ,,wysoka droga" , wzdłuż której Bóg nakazuję muzułmanom się poruszać. Zakres szari'atu jest szerszy niż zakres świeckiego prawa zachodniego i obejmuję wszystkie aspekty życia. Obowiązki religijne wymienione są w szczegółowych przepisach dotyczących modlitwy , pielgrzymowania itd. Ustanowione są kary za pewne przewinienia , na przykład obcięcie ręki za kradzież , 80 batów za picie alkoholu. Organizacja rodziny określona jest prawem dotyczącym małżeństwa , rozwód , opieki nad dziećmi i dziedziczenia.
SPIS TREŚCI
2.3 Dżihad
D
żihad oznacza w języku arabskim dokładanie starań i wysiłków w dążeniu do jakiegoś celu. Termin ten w tradycji europejskiej błędnie kojarzony był i jest nadal jedynie z pojęciem "świętej wojny" z niewiernymi. Nie do końca poprawnie bywał interpretowany również przez samych muzułmanów. Ostatecznie prawnicy muzułmańscy wyodrębnili cztery sposoby prowadzenia dżihadu: sercem, językiem, rękami i mieczem. Celem dżihadu jest każde działanie czy przedsięwzięcie mające na celu krzewienie religii islamu i budowanie chwały i wielkości muzułmańskiej ummy. Muzułmanin, który prowadzi dżihad sercem, to człowiek walczący ze złem gnieżdżącym się w jego duszy i podszeptami szatana oraz starający się trwać w swojej wierze. Muzułmanin, który działa językiem i rękami, to osoba zapobiegająca bądź naprawiająca szkody wyrządzane gminie muzułmańskiej. W terminie dżihadu zawiera się również pojęcie kitalu i tylko ono, jako prowadzone mieczem, odpowiada zachodniej definicji uznającej je za wojnę religijną. Koran wzywa do kitalu, ale jedynie w wypadku odpierania ataku: "Zwalczajcie na drodze Boga tych, którzy was zwalczają, lecz nie bądźcie najeźdźcami. Zaprawdę Bóg nie miłuje najeźdźców! (...) I nie zwalczajcie ich przy świętym Meczecie, dopóki oni nie będą was tam zwalczać" (2:190-191). Islam z założenia nie popiera działań zaczepnych, ofensywnych wymierzonych w słabszego przeciwnika: "Wzywajcie do pokoju, kiedy jesteście górą" (47:35).
Idea dżihadu pojawiła się w czasach wczesnego islamu i prowadzonych wtedy podbojów arabskich. "Na drodze Boga" walczono z plemionami i ludami, które uparcie trwały w niewierze. Nie zaliczano do nich tzw. ahl al-kitab, czyli przedstawicieli religii objawionych, a jednocześnie monoteistycznych: chrześcijan, żydów i sabejczyków. Uzyskiwali oni status ahl az-zimma – ludzi chronionych zobowiązanych w zamian za zapewnienie im bezpieczeństwa do płacenia dżizji, podatku pogłównego. Innym ludom, przed przystąpieniem do walki z nimi, proponowano przyjęcie islamu. Dopiero odmowa uznawana była za atak na integralność religii Muhammadowej, a tym samym stanowiła znak do podjęcia działań wojennych.
Termin dżihadu ewoluował przez wieki stając się choćby dla ugrupowania charydżytów szóstym filarem islamu, wedle którego na śmierć zasługuje każdy, kto nie jest charydżytą. Zajdyci, jedna z sekt szyickich, obowiązkiem prowadzenia dżihadu obarczała swojego imama. Sami szyici, wierni zasadzie takijji, czyli ukrywania swego wyznania z obawy przed prześladowaniami, nie przywiązywali do niego większego znaczenia.
Dopiero współcześnie idea dżihadu nabrała nowego wymiaru wraz z dojściem do głosu muzułmańskiej myśli fundamentalistycznej na początku XX wieku. Stowarzyszenie Braci Muzułmanów zgodnie z ideologią Sajjida Kutba za dżihad uznaje zbrojne przeciwstawienie się wszelkim przejawom cywilizacji zachodniej widząc w niej źródło ateizmu, zepsucia, niewiedzy, czyli stanu tożsamego z pojęciem dżahilijji i nawołuje do powrotu do pierwotnych form islamu. Warto tu jednak zauważyć, że to skrajne stanowisko nie oddaje przekonań większości muzułmanów, a kreowanie islamu jako zagrożenia dla Zachodu jest wynikiem generalizacji i utwierdzania szkodliwych stereotypów przez tenże właśnie Zachód.
SPIS TREŚCI
2.4 Terroryści islamscy
O
bserwowany w ostatnich latach kryzys tożsamości w społeczeństwach muzułmańskich, związany m.in. z pewnym zagubieniem powstałym na skutek nie nadążenia za zbyt szybkim unowocześnieniem niektórych państw arabskich czy załamaniem się tzw. doktryny socjalizmu arabskiego, doprowadził do powrotu do "kultury i wiary przodków". Sytuacja ta istotnie wpłynęła na rozwój fundamentalizmu islamskiego, przyczyniając się jednocześnie do wzrostu liczby i znaczenia ekstremistycznych ugrupowań islamskich (niekoniecznie stosujących przemoc).
Fundamentalizm jest m.in. wyrazem buntu części społeczeństw islamskich przeciwko wszechobecnym zachodnim wartościom i wzorcom. Niektóre radykalne odłamy fundamentalizmu islamskiego nie są przy tym wolne od idei totalitarnych, a do realizacji swych celów wykorzystują właśnie terroryzm. Według skrajnych ideologów tego ruchu, Zachód uznawany jest za bezbożny i zagrażający islamowi, dlatego też należy zwalczać go również przy użyciu siły. Obiektem szczególnej wrogości ze strony radykalnych fundamentalistów są Stany Zjednoczone utożsamiane jako centrum "pogaństwa i bezbożności" świata zachodniego.
Terroryzm islamski motywowany względami religijnymi oparty jest na zupełnie innym systemie wartości niż ten dominujący jeszcze do niedawna. W przeciwieństwie do "świeckich" terrorystów, fundamentaliści islamscy w znacznie mniejszym stopniu kierują się względami politycznymi. Dążą oni przede wszystkim do zburzenia zachodnich systemów politycznych i wzorców kulturowych, a nie jak terroryści "polityczni" do zmiany stosunków politycznych (z wyjątkiem grup o zabarwieniu anarchistycznym). Sam akt terroru jest według fundamentalistów islamskich wypełnieniem obowiązku religijnego i obroną przed sekularyzacją ze strony świata zachodniego.
Fundamentalizm islamski staje się na niektórych obszarach swoistą alternatywą państwowotwórczą i czynnikiem integrującym społeczeństwa muzułmańskie, odrzucające przejmowanie wzorców kulturalnych i politycznych świata zachodniego. Niemały wpływ na ekspansję fundamentalizmu islamskiego i jego radykalnych odłamów miały ogromne dotacje rządowe ze strony bogatych państw arabskich i prywatne przeznaczane na rozwój tej religii i pozyskiwanie nowych wyznawców - szczególnie na terenach "misyjnych". Islamskie grupy fundamentalistów potrafią wykorzystywać tę sytuację funkcjonując pod płaszczem ośrodków islamskich i oddziałując na współwyznawców przez odpowiednio dobranych nauczycieli islamu. Przykładem ilustrującym ten sposób działania jest historia organizacji Mudżahedini Kumpulan (KMM) z Malezji, gdzie dwóch przyjezdnych radykalnych imamów, szerząc ortodoksyjną wersję islamu, doprowadziło do utworzenia na bazie części członków KMM nowej - sprzymierzonej z Al-Kaidą - islamskiej organizacji o nazwie Dżimah Islamija.
Na rozwój fundamentalizmu islamskiego rzutuje także postrzeganie przez świat muzułmański konfliktu izraelsko-palestyńskiego. Jest on coraz częściej oceniany w kategoriach ideologiczno-religijnych i przedstawiany jako nakaz walki z judeochrześcijaństwem i zsekularyzowanym światem Zachodu.
W perspektywie sytuacja ta może doprowadzić również do konfliktów etniczno-religijnych na terenie niektórych państw europejskich.
Do nadrzędnych celów islamskich fundamentalistów można zaliczyć:
— obalenie świeckich, pro zachodnich rządów w krajach muzułmańskich (w tym m. in. Egipcie, Algierii, Indonezji)
i upowszechnienie islamu oraz modelu państwa religijnego;
— zniszczenie głównych wrogów islamu, za których uważa się Stany Zjednoczone i Izrael;
— zjednoczenie muzułmanów oraz wspieranie ich w przypadku konfliktu z "niewiernymi" w każdym miejscu świata.
W tym kontekście warte jest podkreślenia to, iż hasła formułowane przez aktywistów tego ruchu budzą również niepokój wśród części samej społeczności muzułmańskiej, jak i wielu państw arabskich (np. Algierii, Arabii Saudyjskiej, Maroka). Sytuacja ta świadczy o złożoności świata islamu.
SPIS TREŚCI
Palestyński Islamski Dżihad
F
undamentalistyczna organizacja palestyńska, powstała w latach 70-tych wśród palestyńskich bojowników w strefie Gazy. Dąży do utworzenia Islamskiej Palestyny oraz zniszczenia Izraela, co ma zamiar osiągnąć dzięki Świętej Wojnie. Za jednego ze swych głównych wrogów uznaje też Stany Zjednoczone, gdyż kraj ten wspiera Izrael. Organizacja sprzeciwia się również umiarkowanym rządom państw arabskich twierdząc, że są one manipulowane przez świecki Zachód. Organizacja przeprowadza zamachy terrorystyczne skierowane w cywilne i wojskowe cele izraelskie. W 2001 liczba ataków znacznie wzrosła. Grupa wzięła na siebie odpowiedzialność za liczne ataki skierowane w izraelskie cele. Liczba członków i sympatyków organizacji jest nieznana. Grupa działa na terenie Izraela oraz w państwach Bliskiego Wschodu, głównie Libanie i Syrii. Tam też posiada swoje bazy. Organizacja otrzymuje pomoc finansową ze strony Iranu oraz ograniczoną pomoc logistyczną od Syrii. Palestyński Islamski Dżihad uznany został przez Unię Europejską i Stany Zjednoczone za organizację terrorystyczną.
SPIS TREŚCI
Organizacja Mudżahedinów Narodu Irańskiego
Z
nana też jako Organizacja Mudżahedinów Khaiq, Narodowa Armia Wyzwolenia Iranu, Narodowy Ruch Oporu, Społeczność Muzułmańskich Studentów Irańskich
Utworzona w latach 60-tych była początkowo organizacją studencką. Przeciwstawiała się zachodnim wpływom w regionie. Wyznając filozofię, będąca połączeniem marksizmu i islamu stała się najbardziej aktywną grupą dysydentów w Iranie. W swych działaniach jest zdecydowanie antyzachodnia. W latach 70-tych i 80-tych grupa stosowała metody terrorystyczne, atakując amerykańskich obywateli i amerykańskie obiekty w Iranie oraz irańskie obiekty rządowe. W 1992 przeprowadziła ataki na irańskie ambasady w 13 krajach Europy Zachodniej. Pokazały one zdolność organizacji do działania na tak szeroka skalę. Ich liczba nie zmniejszyła się również w latach 90-tych. Jest odpowiedzialna m. in. za:
11 kwiecień 1999 - Iran. Zastrzelenia irańskiego generała.
5 luty 2000 - Teheran, Iran. Atak moździerzowy na Pałac Prezydencki. Zginęła jedna osoba a 5 zostało rannych.
Organizacja dysponuje tysiącami bojowników w Iranie. Posiada także rozbudowane struktury poparcia za granicą.
W latach 80-tych irańskie siły bezpieczeństwa zmusiły większość liderów do ucieczki z kraju. Początkowo schronili się oni we Francji, około 1987 większość osiadła w Iraku, popierając tamtejszy rząd. W połowie 80-tych grupa nie przeprowadzała już akcji w Iranie, na poziomie podobnym jak w latach 70-tych, lecz w latach 90-tych jej aktywność ponownie wzrosła.
Organizacja może liczyć na finansowe poparcie ze strony społeczności irańskich emigrantów.
Organizacja Mudżahdeinów Narodu Irańskiego uznana została przez Unię Europejską i Stany Zjednoczone za organizację terrorystyczną.
SPIS TREŚCI
Ludowy Front Wyzwolenia Palestyny
Z
nany także jako Czerwone Orły, Grupa Czerwonych Orłów, Grupa Halhul. Marksistowsko-leninowska grupa założona przez George'a Habasha w 1967. Początkowo powiązana z Organizacją Wyzwolenia Palestyny. W 1993 razem z Połączonymi Siłami Palestyńskimi (APF) przeciwstawiła się, sformułowanej przez OWP Deklaracji Zasad i zawiesiła swoje członkostwo w tej organizacji. W 1996 wobec rozbieżności ideologicznych, rozstała się również z Połączonymi Siłami Palestyńskimi oraz z Demokratycznym Frontem Wyzwolenia Palestyny. W 1999 wzięła udział w rozmowach z OWP na temat jedności narodu palestyńskiego. Nie zgodziła się jednak na jakiekolwiek negocjacje z Izraelem i do porozumienia nie doszło. W latach 70-tych LFWP przeprowadził liczne ataki terrorystyczne. Od 1978 skupił się na atakach na cele izraelskie oraz na umiarkowane środowiska arabskie (w 1996 dokonał zabójstwa palestyńskiego osadnika i jego syna). W 2001 zaprzestał prowadzenia aktywności operacyjnej. Związane to było z represjami Izraela po zabójstwie przez LFWP izraelskiego ministra turystyki Rehawama Zeewiego. LFWP skupia około 800 bojowników. Działa na terenie Syrii, Libanu, Izraela na terytoriach okupowanych. Największą część pomocy militarnej i finansowej otrzymuje ze strony Syrii. Ludowy Front Wyzwolenia Palestyny uznany został przez Unię Europejską i Stany Zjednoczone za organizację terrorystyczną.
SPIS TREŚCI
Hezbollah
H
ezbollah, organizacja polityczno-militarna, zwana też Partią Boga ze względu na ścisły związek z szyityzmem. Założona w 1982 przez Husajna al-Musawiego i grupę bojowników przybyłych z Iranu po inwazji Izraela na Liban. Działa na terenie Libanu, prowadząc "świętą wojnę" z okupantem izraelskim oraz występując przeciwko obecności państw zachodnich. Znana z samobójczych zamachów terrorystycznych (arabskie al-amalijja al-istiszhadijja) i porwań samolotów. W październiku 1983 zamachowiec-samobójca z tej organizacji wysadza w powietrze amerykańskie baraki na lotnisku w Bejrucie, ginie ponad 200 amerykańskich żołnierzy piechoty morskiej.
W latach 90. XX w organizacja rozrasta się, posiada liczne oddziały żołnierzy, zostaje wyposażona (przez Iran) w nowoczesne uzbrojenie i przekształcona w prawdziwą armię. W 1999 wznowiła serię zamachów terrorystycznych a wycofanie się armii izraelskiej z Libanu (2000) wzmocniło jeszcze pozycję Hezbollahu, wzrasta jej popularność wśród palestyńskich brygad al Aksa, Palestyńczycy korzystają z jej wojskowej i propagandowej pomocy.
Hezbollah jest właścicielem satelitarnej stacji telewizyjnej al Manar, prowadzi sieć szkół i szpitali dla Libańczyków w południowym Libanie, a także zorganizował system opieki społecznej dla osób starszych i rodzin osób, które poległy w walkach. Hezbollah powoli przekształca się w partię polityczną - ma swoich przedstawicieli w parlamencie libańskim oraz we władzach lokalnych. Liderem Hezbollahu jest szejk Hassan Nasrallah.
SPIS TREŚCI
Hamas
Hamas (Islamic Resistance Movement)
Hamas to radykalna islamska organizacja, która stała się aktywna we wczesnych etapach Intifady, działała w pierwszym rzędzie w Pasie Gazy ale też na Zachodnim Brzegu. Hamas grał największą rolę w gwałtownej fundamentalistycznej działalności wywrotowej i radykalnych operacjach terrorystycznych przeciw zarówno Izraelczykom i Arabom. W jego początkowym okresie, ruchu został zdominowany w pierwszym rzędzie przez ludzi identyfikowanych z Braterstwem Muzułmańskim (MB) w Terytoriach.
W czasie trwania Intifady, Hamas nabierał tempa, rozciągając swoją działalność też na Zachodnim Brzegu, stał się dominującą islamską fundamentalistą organizacją w Terytoriach. Zdefiniował swój najwyższy priorytet działania jako Jihad (Świętą Wojnę) dla uwolnienia Palestyny i ustanowienia Islamskiej Palestyny "od Morza Śródziemnego do rzeki Jordan". Przez jego udział w przemocy ulicznej i morderstwie, to zwiększało ich urok w oczach Palestyńczyków, dalsza poprawa spowodowała wzrost potencjału i umożliwiła odegranie centralnej roli w Intifadzie. Jak wynik jego wywrotowej i terrorystycznej działalności Hamas został wyjęty spod prawa we wrześniu 1989. Po wojnie w Zatoce Wojnie, Hamas stał się kierowniczym sprawcą działalności terrorystycznej w terenie całych Terytoriów oraz wewnątrz Izraela. Dzisiaj to jest druga najbardziej potężną grupą, po Fatah, i jest czasami postrzegana jako grożenie dla hegemonii nacjonalistów świeckich. To jest aktualnie najsilniejsza grupa opozycyjna wobec procesu pokojowego i eskalacja ich działalności terrorystycznej bezpośrednio poprzez mordercze samobójcze ataki bombowe przeciwko celom cywilnym w Izrael w lutym - marzec 1996 zwolniła polityczny proces i groziła zupełnym jego zatrzymaniem.
SPIS TREŚCI
Fatah – rada rewolucyjna
F
atah, al-Fatah, Palestyński Ruch Wyzwolenia Narodowego, Harakat al-Tahrir al-Watani al-Filastinijj, polityczno-militarna organizacja arabskich palestyńczyków, założona w 1958 przez Jasira Arafata, Khalila al-Wazira i Salaha Khalafa w celu wyzwolenia Palestyny spod izraelskiego panowania. Od 1963 stała się organizacją komandoską, w grudniu 1964 przeprowadziła pierwszą operację militarną - wysadzając izraelską stację pomp wodnych. Do końca lat 60. XX. w. stała się najsilniejszą palestyńską organizacją i przejęła kontrolę w OWP, a jej przywódca - J. Arafat - w 1969 stanął na czele OWP. Bazy Fatahu znajdowały się na terenie obozów uchodźców palestyńskich m.in. w Jordanie, Libanie, Syrii. Po wojnie domowej w Jordanie we wrześniu 1969 oddziały Fatah zostały zmuszone do opuszczenia Jordanu. W lipcu 1971 po zabiciu jednego z przywódców organizacji - Abu 'Ali Iyyada - powstają ekstremistyczne oddziały bojowe nazwane Czarny Wrzesień. W 1972 bojownicy Czarnego Września podczas olimpiady w Monachium (Monachium 1972) wzięli za zakładników izraelskich sportowców. W wyniku interwencji policji zginęli sportowcy i kilku z terrorystów. Odtąd również i oddziały Fatah biorą udział w wielu terrorystycznych akcjach wymierzonych przeciwko Izraelowi. W 1982 po inwazji Izraela na Liban oddziały OWP i Fatah zostają usunięte z Libanu, organizacja przenosi się do Tunezji. W 1983 następuje rozłam w organizacji i dochodzi do walk pomiędzy zwolennikami i przeciwnikami Arafata.
SPIS TREŚCI
Fatah Tanzim
T
anzim jest zbrojnym skrzydłem Fatah, najważniejszej części Organizacji Wyzwolenia Palestyny. Tanzim w istocie spełnia rolę nieformalnej palestyńskiej armii. Członkowie Tanzim spełniają wiodącą rolę podczas demonstracji anty izraelskich. Członkowie Tanzim odegrali zasadniczą rolę w poprzedzających trwającą od października 2000 roku Intifadę wydarzeniach z maja i września 2000 roku "The Nakba Riots" i "The Tunnel Riots" Tanzim została uformowana w 1995 roku przez Yasera Arafata i kierownictwo Fatah, jako paramilitarna organizacja, mająca przeciwstawić się rosnącym w siłę grupom palestyńskich muzułmanów, pozostających w opozycji do Fatah. Jednym z bezpośrednich powodów powołania Tanzim były starcia w Gazie między ochroną Arafata i siłami Hamas w listopadzie 1994 roku, zakończone śmiercią 13 cywilów. W odróżnieniu od sił bezpieczeństwa Fatah, które rekrutowały się z ludzi wracających do Palestyny z wygnania, członkowie Tanzim cały czas żyli w Palestynie, brali udział w kolejnych Intifadach, siedzieli w izraelskich więzieniach. Typowym przykładem jest tu Marwan Barghouti, przywódca Tanzim na Zachodnim Brzegu. Tanzim dzieli się na sektory geograficzne i komórki, które istnieją w każdej dzielnicy, wiosce, obozie dla uchodźców i szkole. W Ramallah, na przykład, istnieje 10 komórek Tanzim, w każdej z dzielnic miasta. Szczególnie silne komórki ma Tanzim na uniwersytetach Bir Zeit w Betelejem i An-Najar w Nablusie. Oblicza się, ze w chwili obecnej Tanzim liczy około 10 tysięcy członków, głównie zamieszkałych na terytorium Palestyny.
Największe akcje:
1. udział w wielu akcjach protestacyjnych przeciwko Izraelowi, istotna rola w trwającej Intifadzie.
2. ataki na obywateli Izraela w strefie Gazy i na Zachodnim Brzegu (niekiedy razem z Hamasem i Jihadem),
3. wielu członków Tanzim jest pracownikami różnych palestyńskich sił bezpieczeństwa.
SPIS TREŚCI
Al – Qaeda
A
l-Kaida, (arab. zasada), organizacja terrorystyczna o międzynarodowym zasięgu (terroryzm międzynarodowy) założona w 1988 przez Osamę ben Ladena. Jednym z jej przywódców był Mohammed Atef (1944-2001), szef operacji militarnych. Najprawdopodobniej działa jako sieć ugrupowań terrorystycznych na całym świecie.
Według deklaracji wojny ogłoszonej przez Osamę ben Ladena celem Al-Kaidy jest radykalizacja istniejących ugrupowań islamskich i utworzenie ich w miejscach gdzie nie występują; zniszczenie Stanów Zjednoczonych, których obecność i polityka zagraniczna postrzegana jest jako główne przeszkody w reformowaniu muzułmańskich społeczeństw; popieranie muzułmańskich wojowników w Afganistanie, Algierii, Bośnii, Kosowie, Pakistanie, Somalii, Tadżykistanie i Jemenie. Dąży do usunięcia wojsk amerykańskich z terytorium Arabii Saudyjskiej, na którym znajdują święte miejsca islamu.
Al-Kaidzie przypisuje się szereg ataków terrorystycznych, m.in. wybuch bombowy w World Trade Center w 1993, zabicie 18 żołnierzy amerykańskich w Somalii w 1993, ataki na ambasady USA w Afryce w 1998, atak na okręt wojenny USS Cole w Jemenie w 2000. Agencje wywiadowcze utrzymują, że jest organizatorem i sprawcą najkrwawszego w dziejach ludzkości zamachu terrorystycznego dokonanego na World Trade Center 11 września 2001. Doszło wtedy do największego w historii zamachu terrorystycznego na świecie. Dwa pasażerskie samoloty Boeingi 767, należące do linii United Airlines, uderzyły w odstępie 18 minut w bliźniacze, 110-piętrowe budynki World Trade Center na Manhattanie w Nowym Jorku w USA. Mniej więcej w tym samym czasie trzeci samolot, Boeing 767, uderzył w skrzydło Pentagonu w Waszyngtonie, mieszczące dowództwo sił zbrojnych USA. Cześć budynku zawaliła się. Czwarty samolot, Boeing 757, spadł w pobliżu Pittsburga, w północnej części USA, najprawdopodobniej zmierzał w kierunku posiadłości prezydenta USA w Camp Davis lub Białego Domu. Kolejny, piąty samolot, linii United Airlines, który wystartował z Bostonu i leciał do Los Angeles rozbił się. Samochód-pułapka eksplodował przed budynkiem Departamentu Stanu w Waszyngtonie. Wszystkie samoloty zostały porwane rankiem tego samego dnia z lotnisk na wschodnim wybrzeżu USA, na ich pokładzie byli pasażerowie. Początkowe spekulacje wskazywały, że sprawcą ataku byli islamscy separatyści. Zamach spowodował wielotysięczne ofiary. Skutkiem tego ataku terrorystycznego było zamknięcie lotnisk w USA, zamknięcie przestrzeni powietrznej nad Nowym Jorkiem i Waszyngtonem, ewakuacja gmachów publicznych, m.in. siedzib ONZ i CIA, giełdy, wielkich korporacji, ambasad na świecie. W Waszyngtonie ogłoszono stan wyjątkowy, a stan maksymalnego pogotowia w siedzibach NATO w Brukseli oraz w europejskich stolicach. Zamach wywołał wzrost napięcia międzynarodowego.
Wiele raportów i doniesień wskazuje na to, że bin Laden próbował wejść w posiadanie materiałów rozszczepialnych lub gotowych ładunków jądrowych, głównie z terenu byłego Związku Radzieckiego. Potwierdza to m.in. jeden z oskarżonych o przygotowanie zamachów na ambasady USA w Tanzanii i Kenii w 1998 r., Sudańczyk Jamal Ahmad al-Fadl. W latach 1993- 1994 prowadził on rozmowy w Chartumie w sprawie zakupu wzbogaconego uranu. Potwierdzoną próbę zakupu, tym razem bojowych ładunków jądrowych, przedstawiciele bin Ladena podjęli w 2000 r. w Czeczenii, proponując zapłatę w dolarach oraz 30 ton opium. O broń chemiczną (gaz VX) starano się w Sudanie i Iraku, a o biologiczną (jad kiełbasiany, wąglik) zabiegano w Czechach, Kazachstanie, Iraku i Indonezji. Według niepotwierdzonych informacji, z bronią chemiczną eksperymentowano w kilku obozach szkoleniowych w Afganistanie. Władze w Moskwie potwierdziły natomiast, iż niedługo po upadku ZSRR do Federalnego Centrum Badań Jądrowych przyszedł faks od organizacji Islamic Jihad z propozycją zakupu głowicy jądrowej.
Krótkie charakterystyki liderów Al-Qaedy
Osama bin Laden – Saudyjczyk, „Wielki Emir”, lider Al-Qaedy; ur. 28 czerwca 1957 r. w Dzedda w bogatej rodzinie emigranta z Jemenu; w latach 1979-1989 walczył po stronie mudżaheddinów w Afganistanie; w 1988 r. utworzył Al-Qaedę; w 1991 r. opuścił Arabię Saudyjską i zamieszkał w Sudanie, od 1996 r. przebywał w Afganistanie; żonaty, czwartą żonę – Jemenkę, poślubił w lipcu 2000 r.
Ayman al-Zawahiri – Egipcjanin, zastępca bin Ladena, uważany za jego ewentualnego następcę; ur. 19 czerwca 1951 r. w Kairze we wpływowej rodzinie inteligenckiej; z wykształcenia lekarz-chirurg; z bin Ladenem związany od 1995 r.; w organizacji odpowiada za sprawy finansowe oraz zakupy broni i sprzętu.
Mohammed Atef – Egipcjanin, szef operacji militarnych Al-Qaedy; ur. w 1958 r. w Quenna (środkowy Egipt); na początku lat 80. zdezerterował z policji egipskiej i wyjechał do Afganistanu; był prawdopodobnie członkiem MaK, później przeszedł do Al-Qaedy, gdzie szybko awansował; Atef odpowiadał m.in. za tworzenie siatki organizacji w Afryce Wschodniej od 1991 r.; był bezpośrednio odpowiedzialny za zamachy w Mogadiszu (1993 r.) oraz w Der es-Salam i Nairobi (1998 r.); zginął w trakcie amerykańskich nalotów bombowych na Afganistan po zamachach z 11 września 2001 r.
Abdullah Ahmed Abdullah – Egipcjanin, szef ds. szkolenia Al-Qaedy; ur. w 1963 r., inżynier-saper, weteran walk z ZSRR.
SPIS TREŚCI
Saddam Husajn
H
usajn Saddam At-Takriti (ur. 1937), iracki dyktator. Urodził się w ubogiej rodzinie chłopskiej. Studiował w Egipcie. W 1956 podjął nieudaną próbę przewrotu wojskowego. W następnym roku wstąpił do partii BAAS (Socjalistyczna Partia Odrodzenia Arabskiego). W 1959 miał miejsce zamach na prezydenta K. Kassema i Husajn jako jeden z jego uczestników musiał opuścić kraj. W 1963 powrócił do Iraku na wieść o udanym zamachu stanu dokonanym przez partię BAAS. Lata następne to dochodzenie do najwyższych stanowisk w partii, zakończone ostatecznym zwycięstwem partii BAAS (1968) w wyniku kolejnego zamachu stanu. Objął kluczowe stanowiska partyjne i państwowe, by w 1979 usunąć z partii swego głównego konkurenta A. al-Bakra. Został prezydentem, premierem i przewodniczącym Rady Rewolucyjnej, sekretarzem generalnym BAAS, a także powołał siebie na marszałka. Jego panowanie to pasmo krwawych represji wobec przeciwników politycznych. Stłumił wystąpienia Kurdów, wprowadził de facto system totalitarny. W latach 1980-1988, popierany przez państwa zachodnie, prowadził wojnę z Iranem. Wojna ta nie przyniosła oczekiwanych zysków. Rekompensatę przynieść miało zajęcie Kuwejtu. W efekcie wybuchła wojna w Zatoce Perskiej (1990-1991), zakończona klęską Iraku. Dzięki wstrzymaniu ofensywy USA, utrzymał się przy władzy. Odpowiedzialny za śmierć z rąk służb bezpieczeństwa kilkudziesięciu tys. ludzi. 14 grudnia 2003 został schwytany przez amerykanów i czeka na osądzenie.
SPIS TREŚCI
3. Ludność Bliskiego Wschodu
3.1 Kultura na przełomie dziejów i obecnie
W
wielu dziedzinach kultury duchowej i materialnej świata islamu przewyższał Europę chrześcijańską. Choć określony ramami Koranu , hadis i szariatu , islam okazał się bardzo podatny na wpływy kulturowe. Starsze cywilizacje Egiptu , Grecji , Persji i Indii wtopiły elementy swojej kultury w kulturę islamską , co było widoczne zwłaszcza w sztuce. W zakresie nauk ścisłych -- matematyki , chemii i medycyny, a także w dziedzinie filozofii intelektualiści muzułmańscy poczynili wielkie postępy. Najwybitniejszym uczonym tego okresu był Abd Allah ibn Abbas , słynny ze swych objaśnień do Koranu. Za panowania pierwszych Omajjadów az-Zuhri rozwiną sztukę prawoznawstwa i napisał biografię Muhammada , co pomogło stworzyć poczucie tożsamości islamu. We wczesnym okresie panowania Abbasydów , al-Kindi stał się czołowym filozofem islamu. Posiadał rzetelną wiedze na temat prac i idei starożytnych Greków , które wywarły głęboki wpływ na islamskie myślenie. U schyłku IX w. historia al-Yakubiego ujęła w ramy chronologiczne i przedstawiła studium nauki greckiej. Al-Yakubi uważany jest także za twórcę geografii w świecie islamu. Od matematyków hinduskich arabski matematyk al-Chwarizmi przejął cyfry ,,arabski" , łącznie z symbolem oznaczającym zero. Wprowadził także zwyczaj zapisywania obliczeń , zamiast posługiwania się liczydłem oraz rozbudowę algebrę. To właśnie dzięki Arabom algebra dotarła do Europy.
Dociekanie medyczne stały w centrum zainteresowań nauki islamskiej ; co najmniej 70 uczonych napisało pracę z tej dziedziny. Wielki kalif Harun ar-Raszid ufundował w 800 szpital w Bagdadzie , w całym zaś świecie średniowiecznym istniało zapotrzebowanie na indywidualnych lekarzy. Na Zachodzie głośne stały się imiona najwybitniejszych uczonych : Razesa (ar-Razi) , encyklopedysty w dziedzinie medycyny , Haly Abbasa (al-Madżri) i Awiceny (Ibn Sina) , XI-wiecznego lekarza i filozofa. Ludzie ci przyczynili się ogromnie do ponownego odkrycia wiedzy klasycznej przez Europę chrześcijańską. To Awicenna , pozostający pod wpływem swojego mistrza , al-Farabiego , zwrócił uwagę uczonych chrześcijańskich na Metafizykę Arystotelesa. Owo pojedyncze dzieło przesądzić miało o rozwoju filozofii Europejskiej. Co ciekawe , komentarze do ARYSTOTELESA , które dał Ibn-Ruszd znany jako Awerroes , wywarły większy wpływ na chrześcijan niż na muzułmanów. Przed 1200 , u progu odrodzenia intelektualnego w Europie , wprowadzone zostały do islamu reguły krytyczne , ustalone przez XI-wiecznego myśliciela al-Ghazaliego: studiowanie ,,cudzoziemskich nauk" musiało pozostawać w zgodzie z doktryną islamu. Ów nadzór teologiczny , jaki utrwalił się w świecie islamu , legł właśnie u podstaw rosnącej przewagi naukowej i technologicznej Europy - przewagi , która miała stać się oczywista u schyłku średniowiecza.
SPIS TREŚCI
Literatura Arabska
O
bejmuje twórczość literatury w klasycznym języku arabskim, powstałą na terenie Płw. Arabskiego i obszarach podbitych przez Arabów w średniowieczu. W VI w. pojawiła się poezja, spisana w VIII i IX w. Poeci pełniący ważne funkcje społeczne w życiu wojowniczych plemion arabskich tworzyli poematy zw. kasydami; najpiękniejsze zebrano w zbiorze mu'allaki. Słynni poeci tego okresu to: Imrual-Kajs, Antara, An-Nabigha, Asz-Szanfara. W drugiej połowie VII w. spisano prozą rymowaną Koran, świętą księgę islamu, niedościgniony wzór stylu i pierwsze dzieło prozy arabskiej. Tradycje poezji staro arabskiej były kontynuowane bez większych zmian w początkowym okresie islamu (od 622) i za dynastii Umajjadów (661–750). Poeci dworscy, Al-Achtal, Dżarir i Al-Farazdak, zamiast dawnych wodzów opiewali kalifów umajjadzkich. W Mekce i Medynie (Al-Hidżaz) rozwijała się poezja erotyczna (Umar Ibn Abi Rabi'a), w Syrii uprawiał ją kalif umajjadzki Walid II. Wśród plemion beduińskich rozwijała się romantyczna poezja sławiąca nieszczęśliwą, platoniczną miłość, niosącą śmierć kochankom (Lajla i Madżnun). Panowanie Abbasydów (750–1258) to złoty wiek literatury i kultury; uprawiano astronomię, filozofię i medycynę (Al-Farabi, Awicenna, Al-Ghazali); dzieła historyczne pisali Al-Kalbi, Abu Mihnaf, At-Tabari; badania Koranu inspirowały powstanie szkół filozoficznych w Al-Basrze, Al-Kufie i Bagdadzie, gdzie zasłynęli gramatycy i kolekcjonerzy staro arabskiej poezji: Sibawajhi, Chalil Ibn Ahmad i Al-Asmai (VIII–IX w.); Al-Dżahiz i Ibn Kutajba (IX w.) stworzyli pierwsze dzieła teoretycznoliterackie; w X w. Abu al-Faradż al-Isfahani napisał Kitab al-aghani [‘księga pieśni’], cenne źródło historycznoliterackie. Na dworach Abbasydów rozwijała się poezja, zwana modernistyczną. Poeci Abu Nuwas, Al-Ahnaf, Baszszar Ibn Burd i in. zburzyli układ dawnej kasydy oraz wprowadzili nową tematykę. Reakcją na poezję modernistów była poezja neoklasycystyczna, nawiązująca do tradycji staroarab. (Abu Tammam, Al-Buhturi, Al-Mutanabbi). Nieco później zaczęła rozwijać się poezja filozoficzna i mistyczna (Abu al-Ala al-Ma'arri XI w., Umar Ibn al-Farid XIII w.). W okresie upadku politycznej Arabów (1258–1800) zanikła twórczość oryginalna, zaczęły powstawać kompilacje, encyklopedie i słowniki. W XV w. spisano baśnie Tysiąc i jedna noc.
Okres nowożytny literatury arabskiej rozpoczął się w poł. XIX w. odrodzeniem kultury i literatury pod wpływem literatur europejskich; pod koniec XIX w. grupa pisarzy-emigrantów syryjskich i libańskich stworzyła w USA syryjsko-amerykańską szkołę w literaturze arabskiej; skupieni w niej pisarze (Ar-Rajhani, M. Nu'ajma, Dżubran Chalil Dżubran) byli autorami pierwszych utworów prozatorskich; w Egipcie Dż. Zajdan stworzył cykl powieści historycznej, zrodził się tu również kierunek zwany modernizmem. Po II wojnie światowej, w związku z powstaniem niezależnych państw arabskich, wyodrębniły się literatury narodowe, zachowujące wspólnotę języka i arabskiej tradycji kulturalnej; dużą rolę odegrali pisarze z Egiptu. Poetycka grupa romantyków Apollo (Chalil Mutran) wywarła wpływ na poetów Iraku (Az-Zahawi, Ar-Rusafi), Syrii i Libanu (Az-Zirikli, Nizar al-Kabbani, Adonis); młodsze pokolenie poetów-modernistów reprezentują w Iraku Nazik al-Malaika, Al-Bajati, As-Sajjab; na okupowanych terenach Palestyny powstała poezja, której tematem-symbolem jest rodzina oraz ziemia ojczysta (M. Darwisz). Rozkwit twórczości prozatorskiej w Egipcie, zwłaszcza powieści i noweli realistycznej i społeczno -obyczajowej (Taha Husajn, Taufik al-Hakim, Tajmurowie, Jahja Hakki), znalazł odbicie w Iraku (Zu an-Nun Ajjub), Syrii i Libanie (Suhajl Idris, Lajla Baalbaki, Al-Udżajli), Palestynie i Jordanii (Zijade, Ghalib Halassa), Sudanie (At-Tajjib Salih). Kraje Maghrebu (Tunezja, Algieria, Maroko) do II wojny świat. znajdowały się pod silnym wpływem kultury francuskiej. Obecnie powstają tam utwory zarówno w języku fr.
SPIS TREŚCI
NAUKA I OŚWIATA W ŚWIECIE ARABSKIM
I
slam pojawił się na Półwyspie Arabskim w pierwszej połowie VII w. naszej ery jako Boskie objawienie przekazane Mahometowi za pośrednictwem anioła Gabriela. Duże znaczenie dla ukształtowania się zarówno religii, jak i cywilizacji islamu miały także wypowiedzi Mahometa zapamiętane, a wkrótce również zapisane w formie hadisów (ar. 'opowiadanie, opowieść') składających się na sunnę czyli 'tradycję Proroka'. Wśród hadisów jeden miał szczególne znaczenie dla rozwoju nauki arabsko-muzułmańskiej. Prorok rzekł między innymi „wiedzy szukaj choćby w Chinach” oraz: „atrament uczonych mężów jest cenniejszy od krwi męczenników”. Postępując zgodnie z tymi maksymami Arabowie i inne ludy muzułmańskie od początków istnienia cywilizacji islamu rozwijali swoją wiedzę, nie tylko tę, która dotyczyła ich religii ale także rozmaitych innych nauk humanistycznych i przyrodniczych.
Początki. Pierwszy etap rozwoju nauki arabsko-muzułmańskiej, do ok. 750 r., czyli przejęcia władzy w kalifacie arabsko-muzułmańskim przez dynastię Abbasydów to zapoznawanie się z dorobkiem wcześniejszych cywilizacji, których tereny w wyniku podbojów zajęli muzułmanie. Okres ten obejmuje panowanie tzw. kalifów sprawiedliwych (632–661) i Umajjadów ze stolicą w Damaszku (661–750). Arabowie, prości beduini z pustyń Półwyspu Arabskiego zapoznawali się z dorobkiem naukowym Persji i Bizancjum, a za ich pośrednictwem także nauki indyjskiej. Arabowie przejęli istniejące na Bliskim Wschodzie perskie i bizantyńskie instytucje naukowe. Wśród najważniejszych była słynna perska akademia w Dundiszapurze, przy której istniał słynny szpital i gdzie już w IX w. prowadzone były regularne obserwacja astronomiczne. Ważnym centrum naukowym tamtych czasów, związanym ze wschodnim chrześcijaństwem było także syryjskie miasto Harran, ośrodek wschodnich chrześcijan, gdzie pielęgnowane były tradycje nauki greckiej. Pamiętać przy tym należy, że nauka arabsko-muzułmańska, choć powstawała przede wszystkim w języku arabskim, tworzona była przez przedstawicieli rozmaitych ludów zamieszkujących wielo etniczny kalifat arabsko-muzułmański: Arabów, Persów, Żydów, Turków i in., niejednokrotnie uczeni ci byli wyznawcami innej niż islam religii — judaizmu i chrześcijaństwa.
Meczety jako centra naukowe i oświatowe. Muzułmanie rozwijali jednak także własne ośrodki naukowe. Pierwszymi były meczety, muzułmańskie świątynie, które spełniały nie tylko funkcje kultowe, ale były także miejscami zebrań oraz nauczania religijnego, a wkrótce i filologicznego dotyczącego języka arabskiego. Konieczność komentowania i analizowania Koranu i innych religijnych ksiąg islamu sprawiła, że rozwijała się gramatyka i inne nauki filologiczne, jednocześnie kwitły także nauki prawnicze. Najwcześniejsze meczety, które były jednocześnie ważnymi centrami naukowymi i oświatowymi powstały w Mekce, Medynie na Półwyspie Arabskim, w Al-Basrze i Al-Kufie w Mezopotamii, w Jerozolimie, Damaszku, Al-Fustacie (Egipt) oraz w Tunisie i Kairuanie. Obok tych meczetów powstawały także bogate biblioteki mające charakter bibliotek publicznych.
Akademie muzułmańskie. Drugi okres rozwoju nauki arabskiej, od ok. 750 do ok. 900 r. (pierwszy okres panowania Abbasydów, 750–1258), charakteryzował się niezwykle intensywną działalnością tłumaczeniową głównie z języków syryjskiego, greckiego i średnio perskiego (pahlawi). Działalność ta prowadzona była przede wszystkim w instytucjach nazywanych akademiami muzułmańskimi. Mniej więcej w tym czasie teoretycy i historycy nauki wprowadzili zasadniczy podział nauk na nauki nazywane arabskimi lub muzułmańskimi, do których zaliczano teologię, prawo i filologię oraz nauki świeckie — astronomię, chemię, medycynę i in. Mniej więcej od X w. uczeni arabsko-muzułmańscy zaczęli twórczo rozwijać dorobek wcześniejszych cywilizacji, z którym zapoznali się poprzez tłumaczenia.
Matematyka. W matematyce (ar. rijadijjat), Arabowie rozwijali idee greckie i indyjskie. Wybitnym matematykiem był wspomniany już Al-Chuwarizmi a także Al-Battani, znany w Europie jako Albategnius. To właśnie uczeni arabscy stworzyli podstawy algebry (sama nazwa tej dyscypliny wywodzi się od arabskiego słowa al-dżabr, 'składanie'), geometrii analitycznej i trygonometrii.
Astronomia i astrologia. Ogromny dorobek mają uczeni arabscy w dziedzinie astronomii i ściśle z nią wtedy związanej astrologii. W IX w. Sabit Ibn Kurra i Hunajn Ibn Ishak przełożyli na arabski Almagest Ptolemeusza. Już Al-Chuwarizmi (od jego nazwiska wywodzi się termin algorytm!) opracował tablice astronomiczne, tzw. zidż, używane do końca średniowiecza w Europie. Obserwatoria astronomiczne istniały w tym czasie m. in. w Bagdadzie i Damaszku. Wśród najwybitniejszych astronomów tego okresu można wymienić Al-Farghaniego, Al-Battaniego, Al-Madżritiego i Ibn Tufajla. Większość dzieł astronomów arabskich została przetłumaczona na łacinę, w ten sposób do nauki zachodniej weszło wiele terminów arabskich, np. azymut, nadir i zenit. Z dorobku arabskiej astronomii korzystał m. in. Kopernik w konstruowaniu swojej teorii budowy wszechświata.
Medycyna. Tradycje medycyny (ilm at-tibb) Arabowie przejęli z ośrodka naukowego w Dżundiszapurze, jednak w X i XI w. zaczęła się rozwijać oryginalna medycyna muzułmańska. Lekarze przeprowadzali badania na małpach, rozwijając wiedzę o anatomii oraz chirurgię — dokonywano skomplikowanych operacji, których opisy zachowały się w traktatach i podręcznikach lekarskich. Rozwijała się także farmakologia i oftalmologia. Prace takich uczonych jak Ar-Razi (Rhazes), Ibn Sina (Awicenna) czy Ali Ibn Isa (Jesu Haly) tłumaczone były na łacinę i przez wieki były podstawą kształcenia lekarzy (np. Continens Rhazesa i Kanon medycyny Awicenny, który w łacińskim tłumaczeniu Gerarda z Kremony jeszcze w stosunkowo niedawnych czasach był podstawowym podręcznikiem na uczelniach europejskich). W IX w. powstały pierwsze szpitale (ar. pers. bimaristan) w Bagdadzie i Kairze, tworzyły się również podstawy etyki lekarskiej. Przy szpitalach istniały specjalne ośrodki szkoleniowe dla lekarzy — kandydaci musieli odbyć specjalny kurs i zdać egzamin przed naczelnym lekarzem szpitala i dopiero wtedy mógł prowadzić własną praktykę.
Alchemia i chemia. Wielkie osiągnięcia zanotowano w dziedzinie alchemii (al-kimja), którą Arabowie przekształcili w podstawy chemii eksperymentalnej odkrywając i badając wiele pierwiastków i związków chemicznych (np. arsen, fosfor, kwas siarkowy i solny). Jednym z najwybitniejszych przedstawicieli arabskiej chemii i alchemii był Dżabir Ibn Hajjan. Na wysokim poziomie stała arabska optyka (ilm al-basarijjat) — jej wybitnym przedstawicielem był Ibn al-Hajsam (Alhazen), z którego prac korzystał m. in. polski uczony Erazm Witelo, a także J. Kepler. Ważną dziedziną naukową była mineralogia (ilm al-ma'adin), którą zajmował się m.in. Al-Biruni.
Botanika i zoologia. Botanika i zoologia nie stały na tak wysokim poziomie, jak inne dziedziny, podobnie jak nauki rolnicze. Nie budziły one większego zainteresowania uczonych muzułmańskich, którzy przede wszystkim próbowali zapoznać z nazwami zwierząt i roślin znanych z najstarszej poezji beduińskiej. W tych dziedzinach rozwój można dostrzec dopiero w XIII w. (Ibn al-Bajtar), choć już w IX w. znany literat Al-Dżahiz napisał pracę "Księga zwierząt" (Kitab al-hajawan), ale kwestie zoologiczne nie były tam najważniejsze, podobnie jak leksykograficznej natury prace o nazwach koni czy wielbłądów filologa Al-Asma'iego. Oprócz nauk przyrodniczych rozwijała się także filozofia, literaturoznawstwo, historiografia i geografia powiązana ściśle z literaturą podróżniczą, prawo islamu, teologia i muzykologia.
Madrasy. W XI i XII w. w świecie islamu zaczęły powstawać samodzielne i czysto muzułmańskie ośrodki naukowe, które określić można także mianem "muzułmańskich uniwersytetów", tzw. madrasy. Pierwszą z nich była założona w 1065 r. w Bagdadzie przez seldżuckiego wezyra Nizama al-Mulka An-Nizamijja. Studia w An-Nizamijji obejmowały przede wszystkim prawo muzułmańskie szkoły szafi'ickiej oraz teologii w duchu aszaryzmu. Program obejmował także nauki świeckie, przede wszystkim filologiczne. W An-Nizamijji wykładali najwybitniejsi przedstawiciele nauki arabsko-muzułmańskiej, np. filozof Al-Ghazali, filologowie At-Tibrizi i Al-Dżawaliki. Upadek uczelni nastąpił ok. 1395 po najeździe Hulagu na Bagdad (1393). Nizam al-Mulk założył jeszcze inne uczelnie o takiej samej nazwie, m. in w perskim Niszapurze. Madrasy te stały się wzorem dla licznie powstających od tego czasu madras muzułmańskich m. in. w Egipcie i Syrii. W samym Bagdadzie w 1234 r., na krótko przed upadkiem dynastii abbasydzkiej powstała Al-Mustansirijja, założona przez kalifa Al-Mustansira (1226–42). Była ona pomyślana jako seminarium dla studiowania czterech szkół prawa muzułmańskiego, ale nauczanie obejmowało także nauki filologiczne, astronomię, matematykę i medycynę. Obok madrasy działał także szpital, łaźnie, kuchnia oraz bogata biblioteka licząca ok. 80 000 tomów. Upadek tej uczelni, podobnie jak An-Nizamijji, nastąpił ok. 1395 po najeździe Hulagu na Bagdad.
Współczesna nauka w świecie arabskim. Odrodzenie nauki w świecie arabskim nastąpiło w XIX w. Została ona zorganizowana na wzór europejski. Powstało wiele uniwersytetów, akademii nauk i ośrodków badawczych, które jednak opierają się głównie na osiągnięciach nauki zachodniej. Najważniejsze naukowe ośrodki współczesnego świata arabskiego to przede wszystkim Kair, Bagdad, Bejrut i Damaszek, także Tunis i Algier. W początkach XX w. zaczęły powstawać w świecie arabskim akademie nauk. Pierwszą była Akademia Języka Arabskiego (Madżma al-Lugha al-Arabijja) w Damaszku. W 1932 r. powstała Akademia Języka Arabskiego w Kairze, zaś w 1947 Iracka Akademia Nauk (Al-Madżma al-Ilmi al-Iraki). Podobnego typu organizacje funkcjonują obecnie także m. in. w Arabii Saudyjskiej i Maroku. W dziedzinie nauk muzułmańskich największym autorytetem cieszy się kairski uniwersytet Al-Azhar.
SPIS TREŚCI
Sztuka
M
ało zaawansowany stan badań nad sztuką arabską okresu przed muzułmańskiego pozwala jedynie na stwierdzenie ciągłości jej przejawów od czasów prehistorycznych; położenie Arabii na szlaku lądowym łączącym Afrykę z Eurazją powodowało oddziaływanie na sztukę arab. kultur Egiptu, Mezopotamii, Krety, Grecji i Rzymu. Zabytki sztuki przed muzułmańskiej są zgrupowane w trzech rejonach Płw. Arabskiego: północno - zachodni (wzdłuż szlaku Mekka–Medyna–Morze Śródziemne), pd.-zach. (Jemen, Aden, Hadramaut) i wsch. (Al-Hasa, Bahrajn). Pierwszy z nich obejmuje zabytki rzymsko -nabatejskie, nawiązujące do sztuki hellenistycznej, Egiptu i mezopotamskiej: Petra (zespół grobowców i świątyń), ruiny świątyń (Dżabal Ramm, poł. II w., Ar-Rawwafa, drugiej połowie II w.) i grobowce skalne (nekropole w Midjan i Hatra, I w.); rzeźbę reprezentują pełnoplastyczne posągi królów i reliefy figuralne. Najbogatszy w zabytki obszar pd.-zach. Arabii skupia gł. liczne relikty arch. (najwcześniejsze z okresu sabejskiego, VIII–VII w. p.n.e.). Były to budowle kamienne odznaczające się doskonałą konstrukcją i techniką (m.in. konstrukcje drewno-kamienne, znane w etiopskiej sztuce) z filarami wykonywanymi często z bloków monolitycznych, z kapitelami kostkowymi lub o formie odwróconej piramidy schodkowej z motywami ząbków. Ściany pokrywano stiukiem, polichromią i brązowymi blachami. Pałace, z fasadami rozczłonkowanymi ryzalitami, były wielopiętrowe. Świątynie zakładano na planie prostokąta z apsydą (Sirwah, pocz. VIII w. p.n.e.), prostokąta (Main, VI w. p.n.e.), kwadratu (Ghajbun) i elipsy (Marib). Rzeźba wykazywała dużą zależność od wpływów obcych (gł. importowane rzeźby egejskie i gr., od III w. p.n.e. przewaga wpływów hellenistycznych). W rzeźb. twórczości rodzimej, oprócz dzieł wybitnych (alabastrowa głowa kobieca z nekropoli Timna, I w. p.n.e.), są znane gł. rzeźby o ciężkich, prymitywnych formach (maski grobowe, statuetki przodków). Rzemiosło artystyczne jest znane gł. z wyrobów złotniczych i metalowych. Sztukę wsch. Arabii, będącej w zasięgu wpływów mezopotamsko-perskich., reprezentują nieliczne przykłady rzeźby kamiennej i terakoty. Arabska kultura przed muzułmańskiej wywarła decydujący wpływ na sztukę etiopską, a wiele jej elementów utrwaliło się w sztuce islamu.
SPIS TREŚCI
Muzyka
O
muzyce arabskiej przed muzułmańskiej niewiele wiadomo; od VII w. stopniowo kształtowała się wspólna kultura muz. narodów wyznających islam, o elementach kultur: syrji, persji, grecji, bizantyjskiej, północno -afrykańskiej, hiszp.; muzyka odgrywała istotną rolę w obrzędach religijnych, miała też znaczenie społ.-wychowawcze (traktaty Al-Kindiego, Al-Farabiego, Awicenny); dominowała muzyka wokalna jednogłosowa, melizmatyczna, niekiedy z zastosowaniem ćwierćtonów; o zasadzie kształtowania formy decyduje makam; charakterystyczne jest bogactwo barw tłumionych, nosowych, brak kontrastów dynamicznych, heterofonia. Instrumentarium: tanbur, al-ud, rebab, kemange, instrumenty dęte drewniane, bębny — tamburiny. Zahamowanie rozwoju muzyki arab. w końcu XV w. wiązało się z upadkiem politycznym potęgi islamu. W XX w. rozwój twórczości muz. nawiązującej do folkloru i zdobyczy świat. kultury muzycznej.
SPIS TREŚCI
Kaligrafia
K
aligrafia jest najwyższą formą sztuki islamu , najbardziej typowym wyrazem ducha tej religii. ,,Głos! Twój Pan jest najszlachetniejszy! Ten , który nauczył człowieka przez pióro; nauczył człowieka tego, czego on nie wiedział " -mówi pierwsze objawienie. Jako że Bóg przemówił po arabsku , a Jego słowa zostały po raz pierwszy zapisane w języku arabskim , arabski język i pismo stały się wspólnym skarbem wszystkich muzułmanów. Jedynie znając je , człowiek mógł mieć nadzieję zrozumienia Boskiego przesłania. Nie było ważniejszego zadania niż przechowywanie i przekazywanie tego cennego daru. Muzułmanie okazują swą wdzięczność wyrażając ją we wszystkich formach uprawianej przez nich sztuki. ,,Pismo Boga sprawia , że prawda wychodzi na jaw" -głosi tradycja Proroka. Pismo arabskie , jak przyjęło się powszechnie uważać , nawiązuje bezpośrednio do alfabetu nabatejskiego , który z kolei wywodzi się z liter aramejskich. W latach piędziesiątych VII w. pierwsze pełne wersje Koranu zostały zapisane w formie zwanej dżazm , noszącej znamiona wpływów nabatejskich. To zainspirowało rozwój pisma kufickiego , o twardym kwadratowym zarysie , które stało się najbardziej rozpowszechnionym stylem zapisu tekstów koranicznych. W tym samym czasie rozwinęła się kursywa służąca do pisania dokumentów administracyjnych i korespondencji prywatnej. W połowie X w. wykształciło się sześć klasycznych wzorów islamskiej kaligrafii: suls , naschi , muhakkak , rajhani , tauki i ruka. Wkrótce wprowadzono je do zapisu Koranu , stwarzając tym samym wiele nowych możliwości dla uzyskania efektów dekoracyjnych. Istniały również cztery inne ważne rodzaje pisma: sumar , ghubar , używane często w miniaturowych egzemplarzach Koranu , talik ,szczególnie popierane przez Safawidów oraz nastalik , które , choć nie cieszyło się popularnością wśród Arabów , pozostawało przez blisko cztery stulecia ulubionym pismem Irańczyków , Turków i muzułmanów indyjskich.
Kaligrafia była i jest nadal bardzo wysoko ceniona. Tamerlan i jego potomkowie roztaczali nad tą dziedziną sztuki szczególny patronat , podobnie jak Safawidzi , Mongołowie oraz Osmanie. Formy dekoracji kaligraficznej można spotkać wszędzie: na płytach nagrobnych , tkaninach , na dzbanach , broni i płytkach ceramicznych. Kaligrafia przybiera często niezwykłe kształty w dekoracji budowli. Słowa zaczerpnięte z Koranu są równie ważnym elementem ozdabiania meczetów , jak figury Chrystusa w kościołach chrześcijańskich. Symbolizują one dar Boga przekazany ludziom.
SPIS TREŚCI
Alfabet
A oto kilka wyrazów i zwrotów w języku arabskim:
marhaban - witam
kayfa haluka / ki - Jak się czujesz? Co słychać? końcówka (ki) oznacza rodzaj źeński
ana - ja
anti - ty / anta - ty
nahnu - my
hal - czy
ayna - gdzie
mata - kiedy
kayfa - jak
bi-kam - za ilę
min ayna - skąd
Ila ayna - dokąd
man - kto
ma - co
mada - czego
na`am - tak
la - nie
huwa - on
hiya - ona
huna - tu , tutaj
hunaka - tam
hada - ten ,to
hadihi - ta
szukran - dziękuję
afłan - przepraszam
ila - do
fi - w
masmuka / ki - jak masz na imię?
ismij - moje imie jest .......
min ayna anta/i - skąd jesteś?
ana min Bulanda - ja jestem z Polski
ayna taskunu , taskunina - gdzie mieszkasz ?
askunu fi Buznan - mieszkam w Poznaniu.
kalbun - pies
babun - drzwi
kitabun - książka
bintun - dziewczyna
łaladun - chłopak
dzamilun - piękny
dzamilatun - piękna
nadzmun - gwiazda
ridzlun - noga
darsun - lekcja
dzadidun - nowy
dzaddun - dziadek
dzarun - sąsiad
zaułdzun - mąż
zaułdzatun - żona
sarirun - łóżko
szajun - herbata
kahłatan - kawa
safarun - podróż
kabirun - duży
kataba - pisał
sikkinun - nóż
salimun - zdrowy
filmun - film
insanun - człowiek
mauzun - banany
yaumun - dzień
madinatun - miasto
hubzun - chleb
laqabun - nazwisko
funduqun - hotel
baytun - dom
lissun - złodziej
dayfun - gość
maridun - chory
maradun - choroba
tabibun - lekarz
tabibatun - lekarka
qitarun - pociąg
SPIS TREŚCI
3.2 Życie codzienne i zwyczaje
Obyczaje
O
prócz pięciu filarów wiary oraz nakazów i zakazów szari'atu, cykl życia muzułmanina regulują pewne, wynikające z religii i tradycji, charakterystyczne czynności, ceremonie i uroczystości.
Z dwiema takimi czynnościami wiążą się narodziny dziecka. Gdy tylko dziecko się urodzi, rodzice powinni dokonać jego pełnej rytualnej ablucji. Potem do jego prawego ucha szepce się azan, a do lewego iqamę (zapowiedź początku religijnego nabożeństwa). Siedem dni po urodzinach powinno się dziecku ogolić głowę i nadać mu imię (noworodek przeważnie otrzymuje imię albo po proroku, albo po którymś z członków jego rodu czy też po jednym z bohaterów islamu). Urzędnik religijny lub szanowana osoba unosi wówczas do góry dziecko, trzyma jego główkę w kierunku Mekki i szepce mu do ucha określone fragmenty Koranu oraz po trzykroć jego imię. Z tej okazji wydaje się przyjęcie rodzinne. Matka i dziecko pozostają w domu przez czterdzieści dni, co ma chronić noworodka przed złym okiem. Z tego też powodu dziecko nosi często specjalny amulet.
Dwie kolejne uroczystości znaczą okres dzieciństwa: pierwszą jest tak zwana basmala. Gdy dziecko kończy cztery lata, odbywa się rodzinna uroczystość, na której udziela się mu pierwszej lekcji. Recytuje się słowa, którymi pierwszy raz anioł Gabriel zwrócił się do Mahometa (Koran 97:2): „Głoś! w imię twego Pana, który stworzył! Stworzył człowieka z grudki krwi zakrzepłej! Głoś! Twój Pan jest najszlachetniejszy! Ten, który nauczył człowieka poprzez pióro; nauczył człowieka tego, czego on nie wiedział.” Następnie dziecko musi powtórzyć formułkę. Tak rozpoczyna się jego edukacja.
Druga ważna uroczystość dzieciństwa to obrzezanie. Islam przejął obrzezanie, tak jak wiele innych zwyczajów, z wcześniejszych religii i kultur (stosowali je starożytni Afrykanie, Etiopczycy, Egipcjanie, Hebrajczycy). Sam Koran nie zawiera żadnych dotyczących tego wskazówek, ale prawo muzułmańskie wyraźnie określa je jako obowiązujące męskich potomków; dokonuje się go w wieku od kilku do kilkunastu lat. Obrzezanie przeprowadza lekarz lub osoba do tego przyuczona. Z obrzezaniem, wielkim rodzinnym świętem, są związane uroczyste, wystawne ceremonie, a chłopcy dostają z tej okazji prezenty. Zabieg ów włącza ich w świat mężczyzn.
W niektórych regionach świata muzułmańskiego praktykuje się obrzezanie dziewczynek. Uzasadnia się to dążeniem do ograniczenia pociągu płciowego kobiet. Pochodzenie owej praktyki nie ma nic wspólnego z islamem — jest to zwyczaj przejęty od Afrykanów. W tradycji muzułmańskiej jest tylko mowa o obrzezaniu chłopca. Władza religijna pozostaje wobec owego zwyczaju bezsilna. Obrzezanie dziewczynki to, zgodnie z naszymi dzisiejszymi pojęciami, okaleczenie jej seksualnie i skrzywdzenie w odczuciach. W przeciwieństwie do obrzezania chłopców, przeprowadza się je po cichu i bez pompy. Ów zwyczaj w stosunku do dziewcząt najsilniej jest zakorzeniony w ludowej tradycji w Sudanie i w Egipcie, gdzie, mimo prawnego zakazu, do dziś się go stosuje.
Małżeństwo uchodzi za zalecane przez Koran i cieszy się w islamie wielkim poważaniem. Do obowiązków mężczyzny w małżeństwie należy zapewnienie żonie lub żonom dachu nad głową, pożywienia i ubrania. Kobiety, przynajmniej według prawa, nie można zmusić do tego, żeby pracą lub majątkiem przyczyniała się do utrzymania domu. W małżeństwie muzułmańskim nie istnieje wspólnota dóbr mężczyzny i kobiety (może ona swobodnie rozporządzać swoją własnością).
Sunna mówi, że kobiety nie należy wydawać za mąż bez jej zgody. Jednak za oznakę przyzwolenia może wystarczyć jej milczenie. Zgodnie z opinią większości autorytetów, opiekun kobiety (ojciec lub, gdy go nie ma, najbliższy jej krewny) zawiera małżeństwo w jej imieniu i może ją zmusić do poślubienia wybranego przez siebie mężczyzny. Nawet wśród średniego pokolenia ludzi z wyższym wykształceniem wielu ojców uważa za oczywiste, że sami wybiorą dorastającym córkom odpowiednich mężów. Koedukacyjny system szkolnictwa poczynił jednak w praktykowaniu owego zwyczaju pewne wyłomy. Wymóg, aby narzeczona była dziewicą, jest jednak wciąż aktualny. Ceremonia zaślubin może, zależnie od miejscowego zwyczaju, odbyć się w meczecie, w urzędzie, w domu pana młodego lub panny młodej. W ceremonii musi uczestniczyć dwóch dorosłych świadków.
Islam dopuszcza instytucję poligamii. Historycznie wielożeństwo miało być sposobem na ochronę kobiet, których w społeczeństwie beduińskim było więcej niż mężczyzn. Prorok Mahomet nalegał — i sam dawał przykład — by wierni żenili się z wdowami po poległych za wiarę muzułmanach. Dzięki tej instytucji kobiety samotne zyskiwały męską opiekę, dającą im gwarancję przetrwania; instytucja poligamii była więc dla wielu z nich jedynym sposobem zabezpieczenia, materialnego i moralnego. Werset Koranu (4:3), z którego wywodzi się prawo mężczyzny do małżeństwa poligamicznego brzmi: „Żeńcie się zatem z kobietami, które są dla was przyjemne — z dwiema, trzema, lub czterema. Lecz jeśli się obawiacie, że nie będziecie sprawiedliwi, żeńcie się tylko z jedną albo z tymi, którymi zawładnęły wasze prawice."
Koran obwarowuje więc wielożeństwo określonymi warunkami. Dopuszcza się tu możliwość zawarcia przez mężczyznę związku nawet z czterema kobietami, musi on jednak traktować je jednakowo i sprawiedliwie. Niektórzy współcześni prawnicy uważają ów werset za podstawę do odrzucenia wielożeństwa i dowodzą, że duch tego przepisu postuluje właściwie monogamię, ponieważ nie można sprawiedliwie traktować więcej niż jednej żony. Ogólnie preferuje się, by mężczyzna przez całe życie pozostał wierny jednej kobiecie. Dziś w niektórych krajach (Tunezja, Turcja) wielożeństwo zostało całkowicie zniesione, a w innych krajach pierwsza żona musi wyrazić zgodę na drugie małżeństwo męża.
Warunki ślubu określa zawarta przed nim intercyza. Główne punkty klasycznej intercyzy to wysokość posagu oraz warunki ewentualnego rozwodu. We współczesnych intercyzach wyklucza się często ożenek z drugą kobietą. Istotną częścią umowy małżeńskiej jest mahr — wykup za narzeczoną. Służy on najczęściej do zakupienia niezbędnych sprzętów gospodarskich i strojów dla kobiety. Ów rodzaj wiana od męża zabezpiecza interes kobiety — suma ta zostaje u niej, gdy mężczyzna decyduje się na rozwód.
Do rozwodu teoretycznie wystarczy, by mężczyzna powiedział trzykrotnie „rozwodzę się z tobą.” W rzeczywistości nie jest to takie proste, w grę wchodzi bowiem wspomniana grzywna pieniężna w postaci sumy, którą mężczyzna wniósł do małżeństwa. Kobiety mogą się rozwodzić z różnych powodów, a mianowicie: niebezpieczna choroba męża, nie wywiązywanie się przez męża z obowiązku utrzymania rodziny, okrutne traktowanie żony. W Pakistanie do przyczyn rozwodu zalicza się niezgodność charakterów. W razie rozwodu prawo do opieki nad dziećmi w początkowym okresie ich życia zostaje zwykle przyznane matce. Według niektórych szkół, matka zachowuje prawo opieki nad synami do siódmego roku życia albo do momentu osiągnięcia przez nich dojrzałości, nad córkami aż do ich pełnoletności lub zamążpójścia. Prawna reprezentacja dzieci należy do ojca.
Istnieje kilka okoliczności, które według prawa islamu wykluczają małżeństwo. Mianowicie mężczyzna nie może: być spokrewniony z żoną zbyt blisko, mieć za żony jednocześnie dwóch sióstr, być niższego stanu niż kobieta. Kobiecie nie wolno wyjść za nie muzułmanina, natomiast muzułmanin może poślubić nie muzułmankę. Wychodzi się bowiem z założenia, że to ojciec decyduje o religijnym wychowaniu dzieci, a więc gmina muzułmańska nie ponosi żadnej straty. Muzułmanka nie może jednak poślubić nie muzułmanina, ponieważ w takim wypadku jej dzieci wyrastałyby w innej wierze.
Wolna kobieta po śmierci męża przez cztery miesiące i dziesięć dni musi zachować żałobę, po rozwodzie zaś odczekać trzy miesiące przed powtórnym zamążpójściem. Mężczyzna natomiast może natychmiast wstąpić w nowy związek małżeński. Mahomet wprowadził dla kobiet okres oczekiwania po to, by było wiadomo, czy kobieta nie spodziewa się dziecka, i by można było jednoznacznie ustalić ojcostwo.
Za cudzołóstwo islam każe zarówno mężczyznę, jak i kobietę: „Cudzołożnicy i cudzołożnikowi wymierzcie po sto batów, każdemu z nich obojga"!... (Koran 24:2). Karę tę należy wymierzyć w obecności pewnej liczby wiernych. Stosowano ją jednak rzadko, gdyż w innym miejscu Koran (4:15) wymaga czterech świadków czynu, a ich znalezienie nie mogło być łatwe. Mężczyzna, który zarzucał swej żonie niewierność, a nie potrafił przyprowadzić czterech świadków tego czynu, otrzymywał osiemdziesiąt batów za zniesławienie. Żeby uniknąć kary, musiał potwierdzić swe słowa czterokrotną przysięgą na Boga. Żona z kolei mogła się bronić przysięgając, że mąż skłamał. Po takiej czterokrotnej przysiędze każde musiało czterokrotnie zażądać, żeby dosięgło go przekleństwo Boga, jeśli nie powiedziało prawdy.
Śmierć. Kiedy ktoś czuje, że jest bliski śmierci, powinien wypowiedzieć wyznanie wiary. Słowo Bóg powinno być jego ostatnim słowem. Gdy człowiek umrze, ciało jest natychmiast myte; spowija się je całunem i przenosi do meczetu, gdzie odbywa się pogrzebowe nabożeństwo. Ciało jest potem przenoszone do grobu. Zmarłego chowa się na prawym boku, twarzą w kierunku Mekki. Niektórzy muzułmanie rzucają na grób grudki ziemi, recytując odpowiedni werset Koranu: „Z ziemi was stworzyliśmy i sprawimy, że do niej powrócicie i z niej was wyprowadzimy po raz drugi” (20:55). Mahomet zabronił opłakiwania zmarłych, ale tu islam okazał się bezsilny wobec panujących zwyczajów — lamentowanie i rozpaczanie po zmarłym jest powszechne w całym świecie muzułmańskim.
SPIS TREŚCI
Miasto
I
stniały dwa miejsca , wokół których tradycyjnie ogniskowało się życie muzułmanów w mieście. Jednym z nich był wielki meczet , gdzie w każdy piątek zbierali się mieszkańcy na południowe modły. Do świątyni przylegał zwykle bazar , druga ważna instytucja miejska. W bazarowych kramach starano przestrzegać się wyraźnej hierarchii w stosunku do położenia meczetu. Dlatego sprzedawcy ksiąg i innych wydawnictw lokowali się w pobliżu miejsc modłów , zaś bławatnicy możliwie najdalej sięgając do granic miasta. Tam handlowano też wieloma towarami z różnych zakątków świata. Z bazarem graniczyły zajazdy lub miejskie karawanseraje , gdzie podróżni mogli się zatrzymać. Były też publiczne łaźnie , tzw: hammamy , które zwracały na siebię uwagę dymiącymi kominami oraz niskimi oszklonymi kopułami. Służyły one potrzebą wierzacych muzułmanów w zakresie utrzymania rytualnej czystości ciała. Był t oświat męski , otwarty i dostępny , gdzie łatwo zawierało się znajomości i wspólnie biesiadowało w kawiarniach.
Z bazaru rozchodziły się główne aleje prowadzące do różnych dzielnic. Od nich biegły mniejsze uliczki gubiąc się w ślepych zaułkach. Jeśli obcy przybysz opuszczał zgiełk bazaru , do jego świadomości docierała wkrótce wszechogarniająca cisza , przerwana czasem głosami kobiet , dobiegającymi zza wysokich murów bez okien. Miał wówczas wrażenie , że przyglądają mu się niewidzialne twarze , a on sam narusza prywatną sferę ludzkiego życia. Takie odczucie nie były niczym osobliwym , ponieważ poszczególne dzielnice zamieszkiwały zazwyczaj jednorodne społeczności powiązane wspólnotą religijną , podobną przynależność etniczną i zawodową. W rzeczywistości dzielnice miasta były pod tym względem typowe i na tyle odrębne , by można je uważać za jednostki administracyjne. Wejście ,,stanowiła wielka brama którą zamykano na noc" - pisze żyjąca w XX wieku mieszkanka Kairu. ,,Pośrodku bramy znajdowały się małe drzwi , których pilnował stróż. Brama była reliktem przeszłości , kiedy chroniła dzielnice przed złodziejami , zbuntowanym pospólstwem i rozwścieczonymi żołnierzami". Przez ostatnie stulecie stare wzorce nie sprostały wyzwaniom zachodzie cywilizacji wobec środowisk społeczności muzułmanśkiej. Nowe miasta wyrosły obok starych , zakładane często przez mocarstwa kolonialne , a nieraz przez przywódców muzułmańskich , pragnących ukazać swoim ziomkom w nowych budowlach siłę podobną zachodowi. Rzadko planowano je wokół głównego meczetu. Preferowano raczej administracyjne , symboliczne centrum współczesnego państwa , gdzie mieściły się banki i biura zarządów przedsiębiorstw gospodarczych pozostając zwykle w rękach nie muzułmanów. Wystarczy porównać New Delhi w Szahdżahanabadem i północny Teheran z południowym. W budowanych na wzór zachodni dzielnicach znajdowały się szerokie bulwary , kina , wieżowce mieszkalne , w których zachodnia niechęć do kontaktów towarzyskich może zastąpić ciepłe stosunki między ludźmi starych dzielnic.
SPIS TREŚCI
Wieś
W
iększość muzułmanów nie była ani koczownikami , ani mieszkańcami miast. Największą grupę w populacji stanowili wieśniacy. Wiemy jednak o nich najmniej. Pozostało niewiele dokumentów i godnych uwagi zabudowań. Wieśniacy z reguły trzymali się na uboczu bieżących wydarzeń , chcąc przede wszystkim przetrwać. Najlepsze przymioty wieśniaka służyły zachowaniu istniejących zwyczajów i ukazywaniu żywotności tradycji. Wprowadzenie innowacji , przejawianie inicjatywy , fascynacja modnymi nowinkami nie były w tym środowisku pożądane. Takie zachowania mogły powodować kłopoty. Islam na wsi także należało przysposabiać do lokalnych potrzeb. Na ogół był to islam mistyków i sanktuariów. Rozwijał się i rósł w siłę razem z wiejską społecznością przez setki lat , przejmując niektóre praktyki kultów przed muzułmańskich , podobnie jak grób świętego mógł zostać wzniesiony na wcześniejszym miejscu kultu.
XX wiek niósł ze sobą nowe wyzwania dla wsi. Poprawa komunikacji i procesy integracyjne w gospodarce narodowej i międzynarodowej ułatwiły kontakt z bardziej świadomym pojmowaniem islamu w miastach. Mieszkańcy wsi zaczęli rozumieć , że ich uświęcone tradycją praktyki religijne nie odpowiadają nowemu obrazowi muzułmanina. Równocześnie poddawani byli coraz większej kontroli ze strony przedstawicieli nowoczesnego państwa , między innymi w zakresie podatków. Narzucaną im nowe wzory mające niewiele wspólnego z islamem. Obok tradycyjnego przywiązania do świętych rozwijał się nowy islam reformistyczny i nowy sekularyzm.
SPIS TREŚCI
Dom
M
uzułmańskie domy różnią się na całym obszarze świata islamu w zależności od wpływów formy ich konstrukcji sięgających okresu przed islamem , a także regionalnej gospodarki , warunków klimatycznych, istniejących materiałów i technik budowlanych. Oczywiście wskazania islamu w kwestii odosobnienia kobiet oraz wysoka ranga rodziny wywarły wpływ na wypracowanie ogólnego podejścia do funkcji budynku. Miała to być główna przestrzeń prywatna , gdzie rodzina mogłaby pracować i odpoczywać. Charakter domu był znany jego domownikom , lecz patrząc nań z zewnątrz niewiele dawało się odczytać , zwłaszcza że prezentował światu surowe i niedostępne mury. Często też wznoszono ślepe ściany. Jeśli jest to ściana z oknami na poziomie parteru , przez które może przenikać ludzki wzrok , bywają one zawsze małe , zakratowane i dostatecznie wysoko umieszczone , by nikt nie mógł przez nie zaglądać. Okna znajdujące się wyżej są szersze , zasłonięte okiennicami i wychodzą na ulicę. Wszystkie elementy budynku projektuje się w ten sposób , aby nikt nie mógł zorientować się w zajęciach domowników , a jednocześnie jego mieszkańcy nie naruszali prywatności innych ludzi.
Główne wejście jest szerokie , niekiedy monumentalne. Do jego dekoracji używa się barw i symboli przynoszących pomyślność. Wszystko to podkreśla ważność korytarza prowadzącego z miejsca publicznego do prywatnego. Jeśli mężczyzna znajdzie się już w środku , w charakterze gościa , zostaje wprowadzony do męskiego pokoju przyjęć , usytuowanego zwykle w pobliżu wejścia , aby zmniejszyć niebezpieczeństwo spotkania kobiet z domostwa. Miejsce to stanowi reprezentacyjną część domu mając świadczyć o ekonomicznym statusie rodziny. W bogato udekorowanym pokoju przyjęć eksponuję się cenne przedmioty należące do gospodarza. Tutaj gromadzą się mężczyźni z sąsiedztwa. Spędzają wolny czas słuchając strof poezji , które umiłowanie wśród muzułmanów jest powszechnie znane. Podejmują również długie dysputy religijne. Ta problematyka nigdy ich nie nuży.
Większa część domu , podobnie jak ma to miejsce w namiocie koczownika , stanowi domenę kobiety. Określa się ją po arabsku jako harem. Słowo to spokrewnione jest z haram i oznacza ,,święty obszar" , gdzie wzbroniony jest wstęp mężczyznom, z wyjątkiem współmałżonków oraz tych z męskiej linii , którzy - ze względu na bliskie pokrewieństwo - nie mogą wstąpić w związki małżeńskie z domowniczkami. Kobiece pomieszczenia rozmieszczone są wokół dziedzińca. Kobiety spędzają tam znaczną część życia. W ostatnich latach utrwalony podział między dostępnym dla innych i prywatnym obszarem domu został naruszony. Mężczyźni i kobiety należące do rodziny , jak również ze sobą nie spokrewnieni , biorą udział w spotkaniach towarzyskich, chociaż nie zawsze przychodzi im to z łatwością. Ponadto nowoczesne budownictwo dostosowało się do ulegającego zmianie wzorca i nieczęsto czyni architektoniczne ustępstwa na rzecz islamu.
SPIS TREŚCI
Kuchnia
K
uchnia jest urozmaicona i na ogół chwalona przez cudzoziemców. W szerokim zestawie potraw występują również dania o wyjątkowo starej tradycji. Potrawy tradycyjne oparte są często na kuchni nomadów. Jedynie w luksusowych restauracjach dużych hoteli można otrzymać dania europejskie. W pozostałych podaje się jedzenie arabskie. Podstawowymi produktami kuchni irackiej są: mięso (przeważnie baranie), drób, jarzyny, ryż, pszenica, owoce.
Do najbardziej znanych potraw należą:
Kubba. Głównymi składnikami przy sporządzaniu kubby jest kasza pszenna i mięso baranie. Kasza ta, tzw. borghul, jest specjalnie preparowana z ziaren najlepszych gatunków pszenic. Borghul miesza się z mielonym mięsem baranim i dokładnie wyrabia na jednolitą masę. Z tej mieszaniny formuje się placki napełniane farszem z mielonego mięsa, orzechów, rodzynków, pietruszki i cebuli oraz przypraw korzennych. Następnie robi się z nich spłaszczone kotleciki lub kuliste knedle i wrzuca na wrzącą wodę.
Potrawa ta może być przyrządzana na różne sposoby, w zależności od składu użytego nadzienia. Kubba posiada niesłychanie starą tradycję, podobno podawano ją na stole króla asyryjskiego Assurnasirapli II. Współcześnie jest specjalnością kuchni mosulskiej. Stopniowo potrawa ta przyjmuje się w innych miastach, a szczególnie w Bagdadzie.
Dolma. Jest to potrawa rozpowszechniona w większości miast irackich. Sporządza się ją z farszu zawijanego w liście winogron, kapusty lub sałaty. Może występować też pod postacią faszerowanej cebuli, dyni, bakłażana (oberżyny), kabaczków lub ogórków. Nadzienie sporządza się z ryżu wymieszanego z mielonym mięsem i przyprawami.
Kebab. Odpowiednio przyprawione i uformowane w kształcie kiełbasek mielone mięso baranie nakłada się na stalowe szpikulce i piecze na ruszcie w żarze węgla drzewnego. Potrawę podaje się z marynatami, sałatą i cienkimi plackami (chubzami). Kebab jest daniem tanim i szybkim do sporządzenia.
Chubz. Jest to cienki placek, średnicy talerza stołowego, sporządzany ręcznie z razowej mąki pszennej na zakwasie lub na drożdżach i wypiekany w specjalnych piecach. Sama technologia sporządzania i wypieku jest bardzo ciekawa i godna zobaczenia. Chubz jest jedynym pieczywem wypiekanym w małych miejscowościach: W większych miastach sprzedawane są również samumy - bułki z białej pszennej mąki o kształcie spłaszczonego czółenka. Pieczywo to jest bardzo smaczne i sprzedawane zawsze w stanie gorącym.
Tikka. Są to nadziane na stalowy szpikulec skrawki mięsa baraniego i następnie pieczone na ruszcie.
Gas lub Szawerma. Cienkie płaty mięsa baraniego nabija się na szpikulec i przekłada dość gęsto plasterkami łoju baraniego. Tak przygotowany stos, wysokości ok. 50 cm i średnicy od paru do kilkunastu centymetrów, umieszcza się w rożnie, umożliwiającym obrót szpikulca w pozycji pionowej. Palniki gazowe, znajdujące się z jednej strony rożna, powodują pieczenie się mięsa i tłuszczu. Po upieczeniu, zewnętrzną część stosu ścina się ostrym nożem w postaci drobnych skrawków i podaje z marynatami lub innymi przyprawami.
Kuzi. Potrawa ta należy do najsławniejszych dań. Jest to zapiekane na wielkiej tacy w piecu młode jagnię, nadziane farszem z ryżu z dodatkiem rodzynków, orzechów, migdałów i całych jajek na twardo. Ryż zaprawia się szafranem. Na zewnątrz mięso obkłada się również ryżem z oliwkami i polewa oliwą. Kuzi podaje się na tacy, na której jagnię było pieczone. Do mięsa serwuje się ostre sosy. Kuzi jada się bez użycia sztućców, sos nagarnia się trzymanym w palcach chubzem, uformowanym w kształcie rynienki.
Kawa. Zaparzana jest na sposób turecki i podawana w małych filiżaneczkach. Kawę popija się wodą z lodem.
Arak. Jest to popularny napój alkoholowy, produkuje się go z daktyli. Ten słodki trunek zaprawiony jest olejkiem eukaliptusowym lub anyżkowym. Pije się go rozcieńczony wodą, tworzy wówczas mleczną zawiesinę.
SPIS TREŚCI
3.3 Wojna w Iraku i Afganistanie
Wojna w Iraku
O
d wielu lat bo aż od roku 1991 Irak zwodził inspektorów rozbrojeniowych ONZ. Po zamachach 11 września 2001 na USA, George Bush w Cincinati określił Irak jako jedno z państw osi zła. Bush postawił dla Saddama Husejna ultimatum, albo opuści Irak, albo wkroczy do Iraku wojsko USA. Sadam jednak był nieugięty i postanowił zostać w kraju. George Bush powołując się na rezolucję Narodów Zjednoczonych w której były dowody, że Irak ma broń masowej zagłady i wbrew sprzeciwom Francji i Niemiec rozpoczął akcję militarną przeciw Irakowi.
Wojna rozpoczęła się 20 Czerwca 2002 od bombardowania Irackich instalacji wojskowych i od siedzib Saddama Husejna. Najpierw zdobyto miasto Um-Kasr na południu Iraku jest to miasto portowe. W tym czasie Irak zaatakował rakietami Kuwejt. Później bombardowano władze irackie w Bagdadzie min. ministerstwa i pałace Saddama. W następnym dniu w okolicy Basry płonęły pola naftowe, oraz cały czas bombardowano Bagdad. Szybkie zdobycie pozycji wroga wojskom koalicji utrudniały burze piaskowe. W drugim tygodniu wojny Irakijczycy zaczęli masowo uciekać z miasta Basra, kiedy to zostali ostrzelani przez własne wojska z karabinów i moździerzy. Cały czas bombardowano Bagdad latającymi fortecami B-52, F-117 i B-2 niewykrywalnymi przez radary, a nawet rakietami Tomahawk wystrzeliwanych z pokładów niszczycieli zacumowanych u wybrzeży Iraku. Kolejne miasta poddawały się wojskom koalicji, niektóre nawet bez większych starć min. szybko zdobyto An – Nassiriye. Kluczem do sukcesu była stolica Iraku Bagdad. Armia koalicji ciężko walczyła o Bagdad i zajęła miasto dopiero 10.04.2003 roku. Podczas walk o Bagdad często popełniano błędy najbardziej dramatycznym było wysadzenie pociskiem pokoju dziennikarzy w hotelu „Palestyna”, ostrzału nie przeżył operator hiszpańskiej stacji Tele5, 37-letni Jose Couso i 35-letni Taras Protsyuk, dziennikarz agencji Reutera. Punktem kulminacyjnym w bitwie o Bagdad był meczet w centrum miasta, który szybko został zdobyty. Powalono i zniszczono pomnik Saddama, oraz zaczęto niszczyć wszystkie jego wizerunki w mieście jak i w całym kraju. Od tamtej pory można było mówić o tym że stolica Iraku została zdobyta. Biedni Irakijczycy plądrowali wszystko co miało jakąś wartość. Nawet próbowano obrobić placówki dyplomatyczne. Jednak amerykanie ustawili patrole i starali się nie dopuścić do grabieży. Wszyscy ludzie Saddama z rządu już dawno uciekli, a Saddam gdzieś się ukrył, alb też uciekł, nikt nie wiedział. Później zdobycie całego kraju było już praktycznie tylko formalnością. Dawna armia Saddama poddała się wojskom koalicji. W bitwach o Irak brały udział polskie oddziały min. Grom- nasza najlepsza jednostka specjalna. 1 maja 2003 prezydent USA George W. Bush ogłosił zakończenie wojny w Iraku. Tak naprawdę działania wojenne były tylko wstępem do utrzymania pokoju i stworzeniu demokracji w Iraku. Aby utrzymać stabilizację potrzeba będzie wiele dni. Do tego celu Irak podzielono na strefy w tym strefę polską. I wiele innych kontyngentów prawie z całego świata. We wrześniu wielonarodowa dywizja składająca się z żołnierzy z 21 krajów pod dowództwem polskiego generała Andrzeja Tyszkiewicza oficjalnie przejęła kontrolę nad częścią terytorium Iraku. W listopadzie zginął 44-letni podpułkownik Hieronim Kupczyk z 12. Dywizji Zmechanizowanej w Szczecinie był pierwszym polskim żołnierzem, który zginął w Iraku. W Grudniu Amerykanie odnaleźli byłego dyktatora Iraku Saddama Husajna. Ukrywał się w zamaskowanym cegłami i ziemią schronie. Sytuacja w Iraku jest jeszcze nieopanowana, a 1 Czerwca 2004 wojska koalicji mają oddać władzę Irakijczykom. Jak do tej pory nie znaleziono broni masowego rażenia na terenie iraku.
SPIS TREŚCI
Polska Strefa Stabilizacyjna w Iraku
W
skład międzynarodowej dywizji wchodzi około 2350 żołnierzy polskich, 1650 ukraińskich, 1300 hiszpańskich, a także żołnierze z kilkunastu innych państw, między innymi Bułgarii, Węgier, Litwy, Łotwy, Słowacji, Rumunii, Tajlandii, Filipin, Mongolii, Kazachstanu oraz z krajów Ameryki Środkowej. Dowodzący dywizją generał Andrzej Tyszkiewicz ma do dyspozycji także 2500 żołnierzy amerykańskich. Pomoc w zakresie organizacji strefy stabilizacyjnej zapowiedziało również NATO, którego wojska nie pojawią się jednak w Iraku. Generał Tyszkiewicz ma trzech zastępców: Hiszpana, Ukraińca i Polaka. Hiszpanie są odpowiedzialni za prowincje Kadisija i Nadżaf, Ukraińcy za Wasit, a Polacy za Karbalę i Babilon. W tej ostatniej prowincji, w miejscowości al-Hilla, usytuowany jest sztab dywizji, tzw. Camp Babilon. Do zadań polskiego kontyngentu należy m.in. nadzorowanie przywracania porządku i bezpieczeństwa, pomoc w stworzeniu organów władzy, ochrona miejsc kultu religijnego i dóbr kultury, nadzór nad repatriacją i wspieranie organizacji humanitarnych. Polska strefa stabilizacyjna w Iraku jest jedną z czterech. Znajduje się w środkowo-południowej części kraju. Naszymi sąsiadami są Amerykanie i Anglicy. Główne miasta tam położone to: Karbala, Nadżaf, Ad Diwanija, Al Kut i Al Hilla, gdzie znajduje się siedziba polskiego sztabu. Miasta te stanowią jednocześnie ważne ośrodki kultu szyickiego, przyciągające setki tysięcy pielgrzymów. Strefa jest gęsto zaludniona, zamieszkuje w niej prawie 3 mln. arabskich szyitów. Teren ten jest ukształtowany nizinnie, znajdują się tam pastwiska, obszary nawodnione i nieużytki. Południowa część polskiej strefy to pustynie i półpustynie z nielicznymi oazami. W okolicach wielkich miast uprawia się m.in. daktyle, bawełnę, a także ryż, proso, jęczmień i pszenicę. Międzyrzecze Tygrysu i Eufratu to starożytna Mezopotamia, kolebka cywilizacji Sumeru i Babilonii. Znajduje się tam kilka miejsc wpisanych do rejestru światowego dziedzictwa kultury. Teraz ich ochrona również należy do zadań Polaków, jako administratorów tych ziem. Miejscowa ludność może przysparzać Polakom wielu kłopotów. W Iraku nadal trwa wojna partyzancka, a agencje informacyjne wciąż donoszą o atakach na żołnierzy przebywających w Iraku. Bardzo uciążliwe dla Polaków są panujące w Iraku warunki klimatyczne. Obecnie temperatura dochodzi do 45 C. W takich warunkach nie tylko ludzie są narażeni na szybsze zmęczenie, ale również sprzęt techniczny może ulegać awariom.
SPIS TREŚCI
Wojna w Afganistanie
A
taki z 11 września dopisały też następną kartę do historii Afganistanu. Oczy całego świata ponownie zwróciły się na ten kraj na Bliskim Wschodzie. Przywódcy prawie wszystkich państw uważanych za wspierające terroryzm potępiły atak i złożyły kondolencje na ręce prezydenta USA. Obserwatorzy mniemali, że po takiej żywiołowej reakcji świata nawet Talibowie potępią sprawców Ataku. Jednak stało się inaczej. Mułła Omar nie tylko nie potępił ataków i odmówił wydania ukrywanego terrorysty, ale w afgańskim radiu „Głos Szariatu” wezwał wszystkich muzułmanów do dżihadu w wypadku ataku USA na jego państwo. Jednocześnie zagrozili atakiem na sąsiadów, którzy będą pomagać nowopowstałej Koalicji Antyterrorystycznej. Jednak sąsiedzi nie zlękli się gróźb aktywnie przyłączyli się do działań przeciw Talibom i ich gościowi. Najważniejszym sojusznikiem USA w tej kwestii stał się Pakistan. Wywołało to duże zdziwienie, bo ten kraj zawsze wspomagał ekstremistów afgańskich, to właśnie na jego ziemiach wykształcili się Talibowie, którzy później organizowali akcje bojowe. Poza tym prezydent tego kraju Musharraf miał przeciw sobie ogromną rzeszę oponentów wywodzących się z organizacji islamskich. Pakistan podjął próby mediacji na temat wydania przez Afganistan Bin Ladena. Niestety nie przyniosło to żadnych rezultatów, spotkali się z odmową współpracy. Talibowie rozpoczęli grę na zwłokę informując, iż sprawę rozpatrzy rada ulemów. Ta jednak wydała oświadczenie, iż saudyjski terrorysta korzysta ze świętego prawa gościnności i nie może być siłą wydalony. Wezwała jednak Bin Ladena do opuszczenia kraju. Talibowie bowiem potrzebowali czasu, aby przed ewentualnymi atakami rozprawić się z opozycyjnymi wojskami, które kontrolowały północne krainy Panczisziru. Nie jest też zbiegiem okoliczności, że na parę dni przed atakami na WTC Talibowie podejmowali próby zamachu na charyzmatycznego wodza owej opozycji Ahmeda Szaha Massuda. We wrześniu samobójcy pod pozorem wywiadu telewizyjnego zabijają Massuda. Opozycja twierdziła, iż ucierpiał on w ataku, lecz żyje. Jednak niestety było inaczej, ogromne tłumy żałobników pożegnały swojego wodza w czasie pogrzebu. W międzyczasie opozycja szykowała się do wojny. Przywództwo objął szef wywiadu generał Fahim. W połowie września Talibowie rozpoczęli atak naziemny i lotniczy na pozycje Sojuszu Północnego.
Ameryka zapowiedziała zdecydowane działania przeciw Talibom, podobnie poczyniła Rosja. Oba kraje postawiły w stan gotowości swoje jednostki bojowe. W rejon Zatoki Perskiej wpłynęły lotniskowce, w Pakistanie wylądowali komandosi. Oba kraje oraz Iran przerzuciły ogromne ilości sprzętu wojskowego dla Sojuszu Północnego. Pierwotnie planowano, iż wojska Massuda z północy i Sojusz Południowy z Iranu wojska gen. Dostuma uderzą na Talibów osłabiając ich pozycję i wywołają powstanie i wojnę domową przeciw reżimowi. Jednak Talibowie stanowili mocną siłę. Amerykanie nie wysuwali już więcej żądań, zaczęły się pieczołowite przygotowania do ataku na Afganistan. Rozpoczęły się loty samolotów zwiadowczych, których zadaniem było określenie celów ataków Sojuszu Północnego a ponadto przygotowywały atak lotniczy USA. 13 grudnia opozycja zaczęła swe ataki na cele lotnicze i bazy Talibów, wprowadzając duże zniszczenia w lotnictwie, paliwach i chaos organizacyjny oponentów.
Rządzący krajem islamiści mieli nadzieje, że w sytuacji zagrożenia społeczność Afgańska zmobilizuje się i wraz z nimi stanie do obrony. Jednak w ślad za uciekającymi stamtąd obcokrajowcami poszły setki mieszkańców Afganistanu. Ludzie są zmęczeni wojnami, panuje tam bieda, głód. Nie ma też poparcia dla Talibów do nikogo już nie przemawiały ideologie walki z „wielkim szatanem”. Radykalizowały się też postawy w wielu obozach na granicach kraju. Są to obozy uchodźców uciekających przed kolejnymi wojnami. Ludzie ci nie zostali wpuszczeni do krajów sąsiadujących w obawie przed katastrofą humanitarną. W ten sposób stali się uchodźcami we własnym kraju. Przy granicy założyli swe obozy i osiedlili się na wiele lat. Można sobie wyobrazić, jakie tu panują warunki. Namioty, pustkowie, brak infrastruktury, jedzenia, pracy. Ludzie są nękani przez choroby, Talibów i przemytników narkotyków, których działalność od września przybrała na sile (Talibowie potrzebują pieniędzy do prowadzenia wojny). Społeczność obozów nadal za swego prezydenta uważa dawno obalonego Rabbaniego, a Talibów określają mianem „zdrajców islamu”. Wszyscy czekają na wojska opozycyjne i Amerykanów.
7 października 2001 roku nastąpiły pierwsze ataki lotnicze Ameryki na Afganistan. Zbombardowano cele naziemne pod Heratem, Mazar-i-Szarif, Kabul i Kandahar. Opozycja była uprzedzona i cała akcja była skoordynowana. Przekazano nawet te informacje cywilom, aby zmniejszyć ilość ofiar w ludziach. USA podjęło podobną taktykę nalotów w czasach „Pustynnej Burzy”. Właściwie wybrano rodzaj uderzenia gdyż Talibowie nie rozbudowali lotnictwa, obrony antyrakietowej a inny sprzęt ciężki należy do rzadkości w związku z czym fundamentaliści są bezbronni w obliczu ostrych ataków z powietrza. Do tego w terenie działają sprzymierzone z Ameryką wojska opozycyjne, których zadaniem jest właściwe opanowanie kraju, wyparcie Talibów i przygotowanie pola pod działanie komandosów USA. Obok działań wojennych zawiązuje się koalicje polityczne, powołany jest nowy rząd i wszystko zmierza ku temu, że zostanie ustanowiony nowy porządek w Afganistanie.
SPIS TREŚCI
3.4 Konflikt Bliskowschodni – Izrael i Palestyna
P
o I wojnie światowej zaczęli do Palestyny masowo napływać osadnicy żydowscy, co wywoływało sprzeciw ze strony Arabów palestyńskich. W 1947 na forum ONZ zatwierdzono projekt podziału Palestyny na część żydowską i arabską, nie precyzując jednak szczegółów przebiegu granicy. Proklamowanie w 1948 utworzenia niepodległego państwa Izrael doprowadziło do wybuchu wojny izraelsko-arabskiej 1948-1949, w której po stronie arabskiej wzięły udział wojska sąsiednich państw. Izrael zdołał odeprzeć atak, powiększając w rezultacie znacznie powierzchnię swego terytorium. Toczone wówczas walki zawieszono bez podpisywania jakichkolwiek umów pokojowych, a poszerzone granice nie zostały uznane przez żadne z sąsiednich państw arabskich, co stało się przyczyną późniejszych konfliktów. Na skutek walk Izrael opuściło i przeniosło się do krajów z nim sąsiadujących ok. 800 tys. Palestyńczyków, których los stał się odtąd jednym z największych problemów społecznych tego regionu (tylko niewielkiej części udało się zasymilować w nowych krajach, pozostała grupa zasiedliła obozy dla uchodźców). Tymczasem Izrael rozwijał się w zawrotnym tempie, postępowały w nim procesy urbanizacyjne i industrializacyjne, dzięki imigrantom żydowskim z całego niemal świata wzrastała również liczba ludności. Źródłem finansowania dokonujących się przemian była międzynarodowa pomoc finansowa, a także prywatne fundusze pochodzące od przedstawicieli żydowskiej diaspory. Konsekwencją wrogich stosunków Izraela z sąsiadami były kolejne konflikty zbrojne: tzw. kryzys sueski 1956-1957, wojna sześciodniowa VI 1967 oraz wojna Jom Kipur X 1973. W wyniku wojny sześciodniowej Izrael zajął Wzgórza Golan, Zachodni Brzeg Jordanu, Strefę Gazy oraz półwysep Synaj (zwrócony Egiptowi po podpisaniu w 1979 układu pokojowego z Camp David). Mimo nawiązania stosunków dyplomatycznych z państwami arabskimi, Izrael, wykorzystując libańską wojnę domową 1975-1990 pomiędzy chrześcijanami i muzułmanami, wysłał w 1982 do Libanu armię w celu zlikwidowania oddziałów Organizacji Wyzwolenia Palestyny (OWP), mających gł. siedzibę w Bejrucie, oraz zlikwidowania baz palestyńskich w tym kraju. Protesty państw arabskich wywoływała również polityka osiedlania Żydów na terytoriach okupowanych. Do przełomu w stosunkach izraelsko-arabskich doszło w połowie 1992, kiedy władzę w Izraelu objął rząd kierowany przez Icchaka Rabina. We IX 1993 rząd Izraela zawarł z OWP porozumienie w Waszyngtonie, na mocy którego ustalono zasady autonomii Palestyńczyków w strefie Gazy oraz rejonie Jerycha na Zachodnim Brzegu Jordanu, przewidujące stopniowe przekazywanie Palestyńczykom władzy na okupowanych terenach. Porozumienie to nasiliło sprzeciw radykalnych ugrupowań palestyńskich oraz izraelskich, doprowadzając do wzajemnych akcji terrorystycznych, które postawiły pod znakiem zapytania losy procesu pokojowego. W X 1998 w Wye Plantation w Stanach Zjednoczonych doszło między Izraelem a Autonomią Palestyńską do podpisania porozumienia "pokój za ziemię", które przewidywało przekazanie kolejnych obszarów na Zachodnim Brzegu Jordanu pod kontrolę Palestyńczykom, w zamian za wykreślenie z Karty Palestyńskiej zapisu wzywającego do zniszczenia Izraela. Jednak już w XII tegoż roku rząd Izraela zawiesił realizację porozumienia, uzależniając kontynuację dialogu pokojowego z Palestyńczykami od spełnienia dodatkowych warunków, m.in. rezygnacji z planów ogłoszenia przez nich suwerennego państwa. Jego realizację wznowiono we IX 1999. Negocjatorzy obu stron pracują nad zawarciem ostatecznego traktatu pokojowego, który zakończy długotrwały konflikt, określając m.in. status państwa palestyńskiego, jego granice oraz przyszłość osiedli żydowskich na Terytoriach Okupowanych.
SPIS TREŚCI
4. Bibliografia
Strony WWW
http://www.pwn.pl - Internetowa Encyklopedia PWN,
http://www.arabia.pl - aktualności polityczne, turystyczne, gospodarcze i kulturalne ze świata arabskiego,
http://terroryzm.com - polski serwis poświęcony terroryzmowi międzynarodowemu,
http://hubi29.webpark.pl - Rola Saddama Husajna w polityce Bliskiego Wschodu,
http://www.irak.kom.pl - portal o Iraku,
http://www.tvp.pl - aktualne wieści z Bliskiego Wschodu,
http://www.interia.pl - wiadomości z Iraku,
http://www.google.pl - wyszukiwarka internetowa,
www.afghan-web.com - strona o Afganistanie,
http://www.al-islam.org - strona o islamie,
Książki
Popularna Encyklopedia Powszechna (tom I, tom II „Azja”) Betelsman, Fogra i Oficyna Wydawnicza 2000/2001,
Popularna Encyklopedia Powszechna („A-Z”) Betelsman, Fogra i Oficyna Wydawnicza 2000/2001,
Mała Encyklopedia Powszechna PWN – Warszawa 1997,
Szkolna Encyklopedia – Collins Wydawnictwo RTW Warszawa 1993,
Irak Przewodnik Turystyczny – Warszawa 1987,
Ilustrowany Atlas Świata – BGW 1991,
Programy
Amiglobe 2002 PL
SPIS TREŚCI
Treść zweryfikowana i sprawdzona
Zgodnie z misją, Redakcja serwisu dokłada wszelkich starań, aby dostarczać rzetelne i sprawdzone treści edukacyjne.
Dodatkowe oznaczenie "Sprawdzona treść" wskazuje, że dany materiał został zweryfikowany przez Redakcję lub ekspertów współpracujących z serwisem.
Weryfikacja tekstu odbywa się na następujących poziomach:
1. Sprawdzenie tekstu pod kątem ewentualnych błędów ortograficznych, stylistycznych, interpunkcyjnych lub innych.
2. Weryfikacja tekstu pod kątem błędów rzeczowych.
3. Sprawdzenie materiału pod kątem ich aktualności.
Dodatkowe oznaczenie "Sprawdzona treść" wskazuje, że dany materiał został zweryfikowany przez Redakcję lub ekspertów współpracujących z serwisem.
Weryfikacja tekstu odbywa się na następujących poziomach:
1. Sprawdzenie tekstu pod kątem ewentualnych błędów ortograficznych, stylistycznych, interpunkcyjnych lub innych.
2. Weryfikacja tekstu pod kątem błędów rzeczowych.
3. Sprawdzenie materiału pod kątem ich aktualności.