Sztuka Starożytnego Egiptu

PIRAMIDY – OGÓLNIE

Piramidy egipskie, jak sugerują archeologiczne oraz pisane dowody, były pomnikami zmarłych, lecz niekoniecznie grzebano w nich faraonów.
Jedna z funkcji piramid, a także innych grobowców, było stworzenie domu dla Ka, czyli duszy, która, jak wierzyli starożytni Egipcjanie, nadal żyje po śmierci człowieka. Od okresu predynastycznego grób królewski był ściśle związany z potwierdzeniem władzy ziemskiej i jej uzewnętrznieniem. Od czasów III dynastii stal się także symbolem boskości faraona, jego niebiańskiego przetrwania
i przezwyciężającej śmierć władzy. Żeby wyrazić te nowe idee filozoficzne i religijne, Imhotep, wielki kanclerz i architekt faraona Dzesera (2670 - 2650 p.n.e.), zaprojektował najpierw mastabe, która następnie postanowił wznieść wyżej, za pomocą kolejnych, malejących mastab: w ten sposób powstała Piramida Schodkowa w Sakkarze, symbol drabiny wznoszącej się do nieba, aby umożliwić faraonowi zmartwychwstanie. W ciągu czterdziestu lat, miedzy rokiem 2670 a 2630 p.n.e., pomyśl bodowy piramid upowszechnił się; zbudowano ich aż jedenaście. Pierwsze piramidy to seria zmniejszających się platform, tworzących gigantyczne schody, po których faraon miął się wspiąć do boga słońca - Re.
Późniejsze maja już boki gładkie, tworząc rampę wiodącą faraona do nieba.

JAK BUDOWANO PIRAMIDĘ?

Budowa piramidy była niesłychanie wielkim i drogim przedsięwzięciem. Wymagało to wielkich umiejętności i ogromnej pracy wielu tysięcy ludzi. Astronomowie badali gwiazdy, aby określić najlepsze położenie budowli, matematycy i architekci kreślili plany, kamieniarze ciosali skalne bloki, a nadzorcy organizowali prace robotników.

Podstawa piramidy był kwadrat; cztery boki miały prawie identyczne długości. Najpierw wznoszono rdzeń piramidy, potem wciągano po rampach bloki tworzące lico. Układano je od góry w dół.
Kamienne bloki trzeba było przewieść barkami na miejsce, z oddalonych dziesiątki kilometrów kamieniołomów; następnie bloki należało odpowiednio wygładzić i przewieźć je na miejsce budowy. Jeden taki blok ważył tyle, co dorosły hipopotam, czyli ok. 2 tony; robotnicy przeciągali je po gładkich drewnianych rolkach pokrytych śliskim szlamem i usypanej z ziemi rampie, wiodącej w górę piramidy. W czasie przeciągania zdarzało się, ze blok przygniótł nogę lub rękę jednego z robotników. Dla robotnika kończyło się to bolesna amputacja danej kończyny.

Wnętrze piramidy wypełnione było rozmaitymi (zawiłymi) korytarzami, pięknie zdobionymi galeriami i komorami grobowymi. Trudno jest dziś nam zrozumieć, w jaki sposób prawie trzy miliony metrów sześciennych bloków kamiennych, wyniesiono na wysokość prawie stu kilkudziesięciu metrów i dokładnie ułożono, w czasach, kiedy nie znano jeszcze żelaza ani koła, a tym bardziej kołowrotka i wielokrążka?

Przez kilkanaście lat ci wszyscy ludzie pracowali przy tworzeniu wielkiego dzieła, wierząc, ze ta praca daje im udział w życiu wiecznym faraona. W tym czasie wielu robotników strzaskało sobie kości lub poniosło śmierć, spadając z dużej wysokości.

EWOLUCJA PIRAMID

Ostateczny wygląd pomników nagrobnych w starożytnym Egipcie był rezultatem wielowiekowej ewolucji: od prostej mastaby do idealnej geometrii piramid w Gizie.

Rodzaje piramid

Mastaba - jest to najstarszy typ monumentalnych nagrobków w starożytnym Egipcie. Budowa ma jedna kondygnacje, a jej zewnętrzne ściany są lekko nachylone.

Piramida schodkowa - szereg malejących, nakładających się na siebie mastab. Taka piramida schodkowa jest piramida faraona Dzesera w Sakkarze o wysokości 60 metrów i podstawie 121 na 109 metrów.

Piramida łamana - takim typem piramidy jest piramida króla Snofru w Dahszur. Kat nachylenia krawędzi do podstawy zależy od „pietra” piramidy i wynosi 5427’ w części dolnej i 4322’ w części górnej. Budowla ma podstawie o wymiarach 188 na 188 metrów i 97 metrów wysokości.

Piramida właściwa (klasyczna) - ostateczna formę idealnego ostrosłupa osiągnęła piramida Cheopsa, największa z trzech piramid w Gizie. Ma podstawę o wymiarach230 na 230 metrów i jest wysoka na 146 metrów.

Technologia budowy

Rampa spiralna - ta hipoteza zakłada istnienie jednej rampy, szerokiej na 15 m, z 5 do 7,5 procentowym spadkiem, która jak spirala oplata cala piramidę. Zastrzeżenie: jak budowniczowie rozwiązywali problem zakrętów, szczególnie blisko szczytu?

Rampa zygzakowata - z każdej strony piramidy, aż do szczytu, zygzakiem wznosi się rampa. Zastrzeżenie: niewielki kat nachylenia być może sprzyja licowaniu, ale budowa jest niemożliwa.

Rampa prostopadła - ta hipoteza sugeruje, ze istniała rampa prostopadła do budowli, wydłużająca się w miarę wznoszenia się piramidy. Zastrzeżenie: aby osiągnąć szczyt piramidy Cheopsa, przy stałym nachyleniu 10-12 stopni, rampa musiałaby mięć długość ponad półtora kilometra.

Archeolodzy wciąż nie potrafią jednoznacznie stwierdzić, w jaki sposób starożytni Egipcjanie budowali piramidy. Jak widać - formułowane są bardzo różne hipotezy.

JEDEN Z CUDÓW ŚWIATA

W całym Egipcie zbudowano łącznie 11 piramid. Najbardziej znane to: piramida Mykerinosa, piramida Chefrena oraz Wielka Piramida (Cheopsa) - w Gizie. Są one jednym i jedynym zachowanym cudem z „7-siedmiu Cudów Świata”. Trzy wielkie piramidy w Gizie zostały wzniesione za czasów czwartej dynastii (2575-2465 r. p.n.e.). Największa z nich, grobowiec faraona Cheopsa (Chufu), powstała jako pierwsza. Piramida stojąca pośrodku, zbudowana jako druga, jest nieco mniejsza i należy do syna Cheopsa, Chefrena (Chafra). Trzecia, znacznie mniejsza, jest piramida faraona Mykerinosa (Menkaura), wnuka Cheopsa.

Napisy w piramidach świadczą, ze Egipcjanie łączyli swoich bogów z gwiazdami i planetami. Niektórzy uczeni sadza, ze układ trzech wielkich piramid w Gizie odzwierciedla położenie trzech środkowych gwiazd w konstelacji Oriona. Trzecia, najmniejsza piramida jest nieco odchylona od linii dwóch pierwszych, tak jak najmniejsza gwiazda w pasie Oriona. Właśnie w tym celu wybudowano szyby w piramidach, aby dusza zmarłego faraona mogła iść prosto do gwiazdozbioru Oriona, gdzie miał mieszkać bóg zaświatów - Ozyrys.

Piramida Mykerinosa - najmniejsza z zespołu zabytków w Gizie (ma tylko 66 metrów wysokości, a podstawę 108 na 108 metrów), zachowała oryginalna okładzinę z granitu, mimo zmian i zniszczeń.

Piramida Chefrena - była zbudowana w roku 2520 p.n.e. Ma wysokość 136 metrów (początkowo liczyła 143 metry), a podstawę 210 na 210 metrów. Na jej wierzchołku zachowały się resztki oryginalnej okładziny z białego wapienia z Tury.

Wielka Piramida - piramida Cheopsa, drugiego faraona z IV dynastii, wybudowana około roku 2550 p.n.e. Do budowy użyto prawie dwóch i pól miliona bloków skalnych, z których każdy warzył średnio 2,5 tony. Jest o kilka metrów wyższa od piramidy Chefrena. Kamienne bloki pasują do siebie tak ściśle, ze w szczeliny nie można wsunąć nawet włosa. Inna ciekawostka, dotycząca Wielkiej Piramidy jest to, ze nie znaleziono w niej żadnego ciała (mumii) faraona, lecz pusty sarkofag, i jakichkolwiek zapisków, wskazujących na to, ze ta piramida należała do Cheopsa. Dzisiejsi turyści zwiedzający grobowiec korzystają z tego samego, północnego wejścia. Wewnątrz piramidy jeden korytarz prowadzi w dół, do nie dokończonej komory grobowej, drugi wznosi się w górę, do leżącej w samym środku monumentu komory króla. Z tym samym przejściem łączy się korytarz wiodący do innego nie dokończonego pomieszczenia zwanego komora królowej, za która ciągnie się wąskie, odkryte w kwietniu 1993 roku przejście zakończone niewielkimi drzwiami. Do dnia dzisiejszego Piramida zabiera rocznie kilka ofiar. Są to najczęściej młodzi chłopcy, którzy wspinają się na sam szczyt, dla zakładu - kto szybciej. Z wejściem nie ma problemu, natomiast zejście sprawia duże kłopoty nawet osobom wysportowanym. Upadek z takich wysokości zazwyczaj kończy się śmiercią...

Ciekawostki dotyczące piramid

- Piramida stoi prawie dokładnie na osi Pólnoc-Poludnie. Kiedyś stała dokładnie na osi N-S, odchylenie powstało wskutek dryfu kontynentów.
- Południk biegnący przez piramidę jest najdłuższym biegnącym przez lad. Dzieli on jednocześnie morza i kontynenty na dwie równe części.
- Kąty piramidy dzieła Deltę Nilu na dwie równe części.
- Leży ona w centrum masy lądu stałego Ziemi.
- Południk przechodzący przez środek piramidy tworzy z równoleżnikiem przechodzącym przez piramidę Mykerinosa i z linia prosta łącząca te dwa punkty trójkąt pitagorejski.
- Stosunek długości i objętości piramidy odpowiada stosunkowi promienia do powierzchni Kola.
- Wysokość piramidy podniesiona do dziesiątej potęgi jest równa średniej odległości Ziemi od Słońca.
- Piramida jest zegarem słonecznym, pokazującym pory i długość roku.
- Odległość do bieguna S (Południowego) jest równa odległości do środka Ziemi i odległości od bieguna do środka Ziemi.
- Obwód podstawy podzielony przez podwójna wysokość daje liczbę Pi=3,1416.
- Piramida od końca lutego do potowy października nie rzuca w południe żadnego cienia.
- Masa sarkofagu podniesiona do piętnastej potęgi jest równa masie Ziemi.
- Długość boku podstawy wynosi 365,342 łokci egipskich i jest równa liczbie dni roku słonecznego w tropikach.

BOGOWIE I BOGINIE

W bogatym i różnorodnym panteonie egipskim występowały bóstwa żeńskie i męski. Obok bóstw lokalnych, czczonych pod różnymi imionami, Egipcjanie oddawali cześć boska siłom przyrody, częściom wszechświata, pojęciom oderwanym - na przykład prawda - królowi, lokalnym bohaterom, a także bóstwom obcego pochodzenia.

Na początku oddawano cześć bóstwom egipskim pod postacią zwierząt, przedmiotów martwych i roślin. Później zaczęto przypisywać, zwłaszcza bóstwom uosabiającym wszechświat i niektóre zjawiska przyrody, postać półludzką lub ludzka. Przedmioty martwe lub rośliny dodawano im, jako atrybuty. W pojęciu Egipcjan istniał także świat sil magicznych, które tkwiły w przyrodzie, gotowe do różnorodnego działania pod wpływem odpowiednich zaklęć lub gestów - nawet tych, wykonywanych nieświadomie.

Bogowie egipscy

Amon, bóg wiatru często określany był, jako „dusza Szu”. Tworzył on ze swoim żeńskim odpowiednikiem jedna z par ogdoady hermopolitanskiej. W okresie rozwoju Teb, jako Amon-Re’ - król bogów - tworzył triadę z Mutu i Chonsu. Amona przedstawiano w postaci ludzkiej, a jego głowę zdobiono rodzajem okrąglej czapki z dwoma piórami. Jego świętymi zwierzętami były gęś i baran. Anubis, bóg Krynopolis w Środkowym Egipcie, czczony był jako bóg zmarłych i patron mumifikacji. Lokalne legendy łączyły go więzami rodzinnymi z rozmaitymi bóstwami, miedzy innymi z Ozyrysem, Setem i Re’. Świętym zwierzęciem Anubisa był szakal. Apis czczony był w Egipcie pod postacią byka. Jego osobę łączono przede wszystkim z Ptahem i Ozyrysem. Atum, czczony był w Heliopolis jako jedna z form boga - słońca. Uważany był za ojca enneady heliopolitanskiej. Atuma przedstawiano jako króla noszącego na głowie koronę Górnego i Dolnego Egiptu. Świętymi zwierzętami tego boga były - lew, ichneumon i waz. Chonsu był bogiem księżyca z triady tebanskiej, synem Amona i Mut. Przedstawiany był w ludzkiej postaci z księżycem na głowie. Horus, był bogiem nieba, czczonym pod postacią sokola. Jego oczy to księżyc i słonce. Czczono go w różnych miejscowościach, pod różnymi imionami, przy czym każda postać przedstawiana był inaczej. Legendy związane z bogiem-sloncem podają, ze był on synem Re’, natomiast legendy ozyrianskie - ze był on synem Ozyrysa. Ozyrys nazywany był bogiem z delty. Już w czasach najdawniejszych kult Ozyrysa szerzył się w całym Egipcie. Wierzono, ze Ozyrys jest zmarłym władca panującym w Krainie Zachodniej i ze odradza się w swoim synu - Horusie. Jako symbol wiecznego życia stal się bogiem zmarłych, a jako umierający i powracający do życia był bóstwem wegetacji i odradzającej się przyrody. Ozyrysa utożsamiano z wodami Nilu, użyźniającymi ziemie egipska oraz łączono z księżycem i jego fazami. Uważany był także za pana nieba i utożsamiany z bogiem Re’. Ozyrysa przedstawiano, jako człowieka owiniętego w całun. Głównymi miejscami kultu tego boga było Abydos i wyspa File, gdzie odbywały się misteria ku jego czci. Ptah uznawany był za boga Memfis. Według miejscowych legend był prabogiem i stwórca wszystkiego. Uznawany był za patrona rzemieślników i artystów. Grecy utożsamiali Ptaha z Hefajstosem. Przedstawiano go jako człowieka z ogolona głowa, ubranego w długa szatę, z berłem w ręku. Jego świętym zwierzęciem był Apis. Re’ był bogiem słońca z Heliopolis. Jako bóg świata i nieba, Re’ był panem ładu we wszechświecie i ojcem Ma’’at. Legendy głosiły, ze Re’ w ciągu dnia płynie barka po niebie, a wieczorem połyka go bogini Nut, by rano ponownie go narodzić. Inne wersje tej legendy podają, ze znikając za horyzontem Re’ wpływa do świata podziemnego. Symbolem kultu Re’ był obelisk. Seth był lokalnym bogiem Ombos, którego kult znany był w całym Egipcie. Legenda uczyniła go bratem i wrogiem Ozyrysa. Był bogiem burzy i pustyni, panem obcych ziem. Setha przedstawiano pod postacią zwierzęcia, które dotychczas nie zostało zidentyfikowane jako żadne ze znanych współcześnie zwierząt. Thot patronował pisarzom i wszelkim naukom, stad znany był jako bóg mądrości. Był tez bogiem księżyca, jednym z oczu boga świata i panem czasu. Przypisywano mu wynalezienie pisma. Uważano go za posłańca bogów i dlatego Grecy nazwali go Hermesem. Thot przedstawiano jako ibisa, człowieka z głowa ibisa lub pawiana. Jego świętymi zwierzętami były ibis i pawian.

Boginie egipskie

Hathor była boginią miłości, tańca, radości, a także patronka obcych ziem. W Tebach uznawana była z boginie zmarłych. Uważana była za małżonkę Horusa. Hathor utożsamiano z Izyda i Panią z Byblos. Symbolem tej bogini było trzymane w rękach sistrum. Przedstawiana była głównie pod postacią krowy, czasami także jako kobieta z głowa krowy. Symbolizowała niebo. Krowa była również zwierzęciem, które Egipcjanie poświecili tej bogini. Izyda była boginią o nieustalonym pochodzeniu. Legenda ozyrianska podaje, ze była małżonka Ozyrysa i matka Horusa. Izydę Egipcjanie utożsamiali z Starte, Bastet, Hathor, Sachmet i innymi boginiami, a Grecy utożsamiali ja z boginią Demeter. Przedstawiana była w postaci kobiety Ma’’at uosabiała pojecie ładu i porządku we wszechświecie. Będąc córka boga Re’, Ma’’at miała ścisły związek z wymiarem sprawiedliwości. Przedstawiano ja w postaci kobiety, której głowę zdobiło strusie pióro. Mut należała do triady tebanskiej i była małżonka Amona. Pierwotnie przedstawiano ja, jako sępa, później chętnie w postaci ludzkiej. Porównywano ja z Hathor, Bastet, Sachmet, a jako „oko słoneczne” łączona była z bogiem Re’. Nut była boginią nieba. Wyobrażano ja jako gigantyczna kobietę, której ciało wyginało się lukiem nad ziemia. Uważana była za małżonkę Geba i matkę rodziny Ozyrysa, a także za matkę słońca, księżyca i gwiazd, które codziennie połykała, żeby następnie urodzić.

Półbogowie egipscy

Istniejący w Egipskim panteonie półbogowie związani byli z codziennymi zajęciami człowieka. Z rola i jej uprawami związani byli miedzy innymi H’api, Sechet, Nepri i Renenutet. Narodzinom towarzyszyła Hekat, Meschenet i siedem Hathor, a ognisku domowemu i zabawie poświęcali swa uwagę powszechnie znani, Bes i jego małżonka Toeris. Złym z natury był waz ‘A’popi, który swa działalnością starał się zakłócić odwieczny porządek świata.

Do panteonu weszli także ludzie: król oraz lokalni bohaterowie, tacy jak na przykład Imhotep, Senweseret czy Amenhotep. Dawnych wladców głównych ośrodków prehistorycznych czczono, jako „dusze z Pe i Nechen”.

SFINKSY

Grecka nazwa „sfinks” wywodzi się z egipskiego określenia „szespanch” - żyjący posag, którym określano w szczególności posagi lwów z ludzkim głowami. Lew symbol królewskiej potęgi, strażnik wschodniej i zachodniej bramy świata podziemnego, był tez strażnikiem miejsc kultowych.. Kler z Heliopolis dodał mu ludzka głowę - głowę boga Atuma - i tak zrodził się sfinks.

Sfinksy Egipskie

Sfinks w starożytnym Egipcie to symbol władzy królewskiej, przedstawiany jako postać leżącego lwa z głowa człowieka, często z twarzą faraona. Egipskie sfinksy były płci męskiej i była to tak ważna tradycja, ze królowa Hatszepsut, przedstawiana na tych pomnikach, miała doczepiona sztuczna brodę. Kolejna ważna cecha odróżniająca sfinksy egipskie są skrzydła - a raczej ich brak, skrzydła u sfinksów są, bowiem atrybutem w mitologii sumeryjskiej.

Sfinks z Gizy

Wizerunek Sfinksa z Gizy, wykonany na zlecenie Chefrena jest najstarszy i najbardziej gigantyczny ze wszystkich sfinksów. Naturalne wzgórze wapienne zostało odpowiednio przycięte i wykorzystane jako rdzeń monumentalnej rzeźby z głowa faraona. Stal się on strażnikiem królewskiej nekropoli oraz bramy zachodniej, przez która przechodziło słonce, a także umarli. Zwrócony jest on na wschód, czyli w kierunku Nilu. U jego łap znajduje się mała świątynia. Można powiedzieć, ze nie jest on prawdziwym sfinksem, gdyż do głowy faraona Chefrena doczepione jest ciało w pozycji „warującej”. Oficjalnie uważa się, ze Sfinksa gizejskiego zbudowano w czasie rządów Czwartej Dynastii, czyli w latach 2723-2563 p.n.e.

Sfinks i kult bogów

Ilość przedstawień, w których ludzka głowa Aluma stanowiła wizerunek króla utożsamiającego się z bogiem, wzrosła w okresie Średniego Państwa, by strzec świątyń grobowych poszczególnych wladców. W okresie Nowego Państwa chęć zasymilowania sfinksa z bóstwem odpowiedniej świątyni, której strzegł, spowodowała pewne modyfikacje owych stworów. Dokonywano
tego poprzez dodanie korony oraz nadawanie głowom innych kształtów, jak głowy sokołów - hierakosfinksy, czy baranów - kriosfinksy.

PISMO

Najstarsze zabytki piśmiennictwa pochodzą z III tysiąclecia p. Chr., co nie wyklucza prawdopodobieństwa, Iz Egipcjanie znali pismo już wcześniej. Pismo egipskie czyli hieroglify, należy do najstarszych na świecie i pozostawało tajemnica aż do 1822 r., kiedy to odczytał je Jean Francois Champollion (1790-1832), posługując się m.in. kamieniem Rosetty odkrytym w czasie inwazji napoleońskiej na Egipt w 1798 r. Kamień ten zawierał tekst w językach greckim i egipskim. Hieroglify miały początkowo charakter obrazowy (ideograficzny), co oznaczało Iz jeden znak odpowiadał (zazwyczaj) jednemu wyrazowi. Z czasem ulęgły uproszczeniom, w wyniku którego powstało pismo hieratyczne i pismo dematyczne (zw. ludowym). Hieroglifów używano głównie jako pisma monumentalnego dla tekstów religijnych. Od III w. n.e. język egipski zapisywano alfabetem greckim dodając siedem nowych znaków. Pismo to nazwano koptyjskim (od Koptów - chrześcijan egipskich). Starożytni Egipcjanie używali papirusu jako materiału piśmienniczego oraz kamienia do tworzenia napisów pomnikowych (np. w grobowcach faraonów). Najstarszy zwój papirusowy z zapisanymi hieroglifami pochodzi aż z ok. 2400 r. p. Chr. Znaki na papirusie rysowano za pomocą cienkiej trzcinki, ściętej ukośnie przy końcu. Ponieważ było to bardzo nietrwale narzędzie, pisarz Egipski musiał mięć cały ich zapas, który układał na specjalnej palecie. Na tejże palecie znajdował się również barwnik (ówczesny atrament), sporządzany z sadzy zmieszanej z żywica, tarta guma i woda. Jak dowodzą znaleziska z tego okresu farba ta jest bardzo trwała, do dziś papirusy sprzed kilku tysięcy lat zadziwiają niezwykła barwa i połyskiem pisma. Niewiele informacji zachowało się o zbiorach książek w starożytnym Egipcie. Prawdopodobnie już za Cheopsa istniała instytucja sprawująca funkcje dzisiejszego archiwum i biblioteki. Ślady takiego zbioru zachowały się również z okresu panowania króla Amenchotepa III (1411-1375 p. Chr.) i jego syna Amenchotepa IV (1375-1358 p. Chr.). W ruinach królewskiej rezydencji odnaleziono 358 cegiełek glinianych zapisanych pismem babilonsko-asyryjskim, zawierających m.in. listy do obu królów oraz przekłady z mitologii babilońskiej. Wśród znalezisk natrafiono na tajemnicza tabliczkę z imionami Amehotepa III i jego małżonki z tytułem Księga o sykomorze i oliwce. Najprawdopodobniej tabliczka ta była etykieta na pojemniku do przechowywania zwojów papirusów.

Książka egipska posiadała wówczas formę zwoju. Najpopularniejszym rodzajem książki była tzw. Księga Umarłych która wkładano do grobu jako pomoc w wędrówce do królestwa cieni. Treścią jej były teksty święte i modlitwy wzbogacone charakterystycznymi ilustracjami. Księgi takie pisano w Egipcie masowo zostawiając wolne miejsce na wpisanie imienia zmarłego. Fakt ten jest dowodem na to, iż w starożytnym Egipcie istniał handel księgarski.

SZTUKA I MALARSTWO

Rzeźbę egipska w okresie państwa starożytnego cechują powaga i monumentalność form. Nie operuje ona szczegółami, a mimo to wydobywa formę ciała lub stroju, co więcej, podkreśla nawet cechy psychiczne. Jest portretowo wierna, choć nie jest naturalistyczna. Pod względem technicznym stoi wysoko. Rzeźbiarze, pracując w materiale twardym, jak granit i dioryt, rzeźbili z cala swoboda. A przecież pracowali dłutami kamiennymi. Nie znano brązu ani żelaza, tym bardziej stali. Arcydzieła rzeźby egipskiej znajdują się w wielu muzeach świata: posag siedzącego na tronie faraona Cheopsa wielkości naturalnej (4 dynastia) w muzeum w Kairze, dalej w Luwrze pisarz ze skrzyżowanym nogami z Sakkary i drewniana rzeźba kroczącego z laska w ręku wójta. Tu także należą posagi księcia Rahotepa i jego pięknej małżonki w muzeum w Gizie. Obok rzeźby rozkwitło malarstwo. Miało charakter dekoracyjny i takim pozostało. Egipcjanie mieli odmienne zrozumienie ludzkiej postaci. Chcieli podkreślić wszystkie jej właściwości w ten sposób, ze nogi rysowano z profilu a korpus, ręce i oko przedstawiano frontalnie. Malarstwo egipskie nie strąciło nigdy swych powiązań z pismem, tak ze nawet w okresie największego bogactwa kolorów były one kładzione podobnie jak w hieroglifach. Mimo schematyzmu malarstwo egipskie zarówno w okresie starożytnym, jak i później, zdobywa się na świetne obrazy zwierząt, roślinności, przedmiotów. Słynny fryz gęsi nad brzegami Nilu świadczy o bystrej obserwacji natury i zdolności do jej odtwarzania. Przemyśl artystyczny znal już wszystkie zasadnicze techniki rzemiosł, takich jak stolarstwo, ciesielstwo, obróbka metali (zwłaszcza w zakresie złotnictwa), ceramika i wyroby szklane. Wyjaśnijmy,
ze Egipcjanie wykształcili w ciągu swe historii przedstawienia obrazkowe przedmiotu żywego i martwego, oznaczające zarówno ów przedmiot, jak i pojecie z nim związane. W ten sposób człowiek niosący na głowie naczynie oznacza trud dźwigania, gwiazda zza chmury noc, pieczęć czynność zamknięcia i opieki. Z czasem ten rodzaj pisma przybrał charakter sylabiczny. Możemy sobie wyobrazić wielki trud uczonych, którzy kiedyś, począwszy od czasów wyprawy Napoleona do Egiptu, odczytali to pism zwane hieroglificznym. Ale hieroglify są nie tylko pismem. Ściany świątyń, kolumny, podstawy posagów pokrywają napisy hieroglificzne, tworzące swoista mozaikę form, która swa zagadkowością oddziałuje na widza. Państwo starożytne skończyło się wraz z samowładztwem faraonów, a jego miejsce zajęła oligarchia kapłanów i panów feudalnych. Najwybitniejszym dziełem tego okresu jest wspaniała głowa Amenemhata, pełne wyrazu studium godności i władzy. Nie zachowały się wielkie budowle z tego okresu, gdyż za wzorem Mezopotamii były budowane z cegły i zniknely w ciągu wieków. Świątynię egipska wzorowano na domu mieszkalnym, który miął na froncie dziedziniec, a w głębi mniejsze dziedzińce i mieszkalne pokoje. Jednakże nie zachował się żaden tego rodzaju dom i stad jesteśmy skazani na domysły. Domy budowano z cegły; nawet faraonowie mieszkali wśród ceglanych ścian i dziedzińców, wspartych na drewnianych słupach. Świątynie nie były jak kiedyś związane z kultem zmarłych, lecz poświecone poszczególnym bogom. W dziejach architektury stanowią ważny etap, gdyż są pierwszymi na wielka skale budowlami sakralnymi. Najlepiej pokazują to świątynie w Karnaku i w Luksorze. Powstawały na planie niemal zawsze jednakowym. Przed budynkami wznosiła się fasada wejściowa, zwana pylonem, przez która prowadziła brama. Za brama leżał dziedziniec kolumnowy z sadzawka dla świętych krokodyli, potem przedsionek kolumnowy i boczne sale. Na osi świątyni znajdowała się główna sala z posagiem bóstwa. Dostęp do niej mieli tylko faraon
i najwyżsi kapłani. W sanktuarium panował chłód i mrok. Kontrast z gorącym, słonecznym światem był wielki. Gładki mur otaczał cala świątynie. Świątynia egipska ze swymi kolumnowymi portykami, przedsionkami i nawami oraz celami wpłynęła później na architekturę grecka. Dodajmy, ze kolumny ze świątyni Deir el Bahari przypominają żywo kolumny doryckie. Jak to się stało, czy może to tylko przypadek? - nie umiemy odpowiedzieć. Dekoracja świątyń była bogata, związana z Nilem i jego przyroda. Trzony kolumn przypominały jakby wiązki łodyg papirusów, kapitele przypominały kwiaty lotosu, a malarska dekoracja i płaskorzeźby mówiły o życiu nad Nilem. Opowiadały także o ceremoniach lub życiu pozagrobowym. Wiara w siły przyrody (w jednego boga. słońca - Amona) wyraziła się w drugiej połowie tysiąclecia w tendencji do naturalizmu form plastycznych, do oddania ruchu i życia. Około r. 1360 pojawia się nowy styl, od miejsca znalezisk głównych zabytków zwany El Amarna. Tu powstała nowa stolica Akhetaton. Kult słońca Atona jako jedynego bóstwa wpłynął, nawet na technikę rzeźbienia.

Stosowano w stylu El Amarna wgłębione płaskorzeźby, które zyskały na plastyczności dzięki ostrym kontrastom światła słonecznego. Do szczególnie interesujących przykładów należy tu rzeźba z królem Akhenaten, trzymającym w objęciach córkę, na która padają promienie słońca. Wdzięk i wyrafinowanie cechują to dzieło sztuki. Wyraz twarzy portretowanych stal się wtedy bliski życiu codziennemu. Słynny portret królowej Nefretete (w Berlinie) pochodzi z tego okresu (ok. 1350), a łączy w sobie naturalizm z akcentem zmysłowości. Wykonany został
z wapienia i malowany, co powiększa jeszcze stopień imitacji natury. Oczy wykonane były z kryształu. Niestety jedno oko zostało wyłupane przez rabusia i rzeźba została w przykry sposób oszpecona. Źle pojęty racjonalizm konserwatorski nie dopuszcza do odpowiedniej rekonstrukcji. Stad częste reprodukcje popiersia z profilu. Przez cale pierwsze tysiąclecie p.n.e. Egipt powtarza tradycje z czasów starego i średniego państwa. Naśladowanie to przybiera czasem formy kopi, tak ze trudno poznać czas powstania dzieła. Sztuka jak i cala kultura Egiptu staje się z czasem coraz bardziej zależna od wpływów hellenistycznych, idących głównie z Aleksandrii. Ta pozna epoka wniosła niewiele do sztuki egipskiej. W okresie rzymskiego cesarstwa sztuka egipska staje się na pewien czas modna, oddziałuje swa dekoracyjnością, bogactwem, egzotyka. Żywiej zabłysła sztuka egipskich chrześcijan, zwanych Koptami, trwająca aż do najazdu Arabów w 7 wieku.
Bywa także zaliczana do sztuki starochrześcijańskiej i taka jest w istocie. Jest to sztuka ludowa, związana nie z dworem i wielkimi świątyniami, ale z licznymi gminami chrześcijańskimi. Szczególnie cenne są portrety grobowe malowane na deskach. Zakrywano nimi twarz zmarłego. Portrety z Fajum odznaczają się niezwykłym realizmem. Tkaniny koptyjskie i drobne wyroby z metalu rozchodziły się szeroko i stanowiły uzupełnienie rodzącej się w tym czasie sztuki bizantyńskiej. W dziejach sztuki znaczenie Egiptu jest olbrzymie. Kultura artystyczna tego kraju trwała przeszło 3 tys. lat. Egipcjanie są w sztuce odkrywcami wielu motywów i kierunków, planu świątyń, filarów, kolumnad, monumentalnych piramid. Pierwsi zastosowali do dekoracji architektury malarstwo, w płaskorzeźbach wydobyli elegancje w połączeniu z dużą doza zmysłowości, rozwinęli bogactwo w zakresie mebli i sprzętów użytkowych. Sztuka grecka, rzymska, bizantyńska czerpały wiele
ze sztuki egipskiej, której wpływ nie skończył się w pierwszych wiekach naszej ery. W głębi Afryki do dziś spotkać można w sprzętach codziennego użytku wiele form wywodzących się ze starożytnego Egiptu...