Społeczeństwo obywatelskie

W tradycji myśli politycznej społeczeństwo obywatelskie było rozumiane jako pewien ideał porządku społecznego. Pojęcie to nie jest samoistne ani jednoznaczne.
W myśli Arystotelesa s.o. było obecne jako “koinonia politike” (rzym. odpowiednik- “societas civilis”, którym posługiwał się Cyceron). Członkowie s.o. realizują się przez uczestniczenie w życiu publicznym państwa- wspólnoty politycznej, której dobro domaga się podporządkowania prywatnego “ja” domenie, tego co publiczne. Centralne miejsce zajmuje koncepcja obywatelstwa jako aktywnego uczestnictwa członków zbiorowości w życiu politycznym wspólnoty. Republikanie nie oddzielali wolności wspólnoty politycznej od wolności poszczególnych osób i nie pojmowali wolności negatywnie, w kategoriach indywidualnych uprawnień. Nie była to wolność od państwa, ale w państwie, zasadzająca się na pokoju społecznym ufundowanym na autorytecie prawa i instytucji politycznych, religijnych i obyczajowych.
W średniowieczu s.o. było pojmowane jako wspólnota ziemska w odróżnieniu od niebieskiej (św. Augustyn) bądź jako organizm składający się z różnych grup pośrednich i wspólnot w obrębie i poza Kościołem, jednoczący wspólną miłością do Boga i celem pozadoczesnym, jakim było osiągnięcie zbawienia (św. Tomasz z Akwinu).
W XVII i XVIII w. zaczął się kaształtować nowy ideał s.o. pojmowany jako społeczeństwo jednostek, w których relacja do państwa wymaga określenia. Termin przestał być tożsamy ze wspólnotą polityczną (państwem).
Liberalna tradycja s.o. rozpoczęła się pod koniec XVIIIw. z myślą T. Hobbesa i J. Locke'a, którzy pojmowali je jako rezultat umowy społecznej. Zarysowały się 2 zasadnicze kierunki:
1)utożsamia s.o. z osiągnięciami kapitalizmu i dostrzega w sferze ekonomicznej obszar wolności, nieskrępowanej wpływami władzy działalności jednostki
2)wiąże je z pojęciem uczestnictwa jednostek w życiu politycznym, samorządowym i samoorganizacyjnym społeczeństwa (A. De Tocqueville, J.S. Mill, A. Ferguson)
W ujęciu liberalnym państwo powstało, by chronić wolność i własność jednostki. S.o. stanowi sferę niezależności i wolności, przede wszystkim ekonomicznej, przestrzeń usytuowaną między państwem a jednostką, której państwo nie może naruszać. Koncepcja s.o. jest tu indywidualistyczna. Idea obywatelstwa jest kojarzona z prawami człowieka i obywatela.
W XIXw. rozwinęła się krytyczna tradycja s.o. Hegel i Marks przyjmują, że s.o. stanowi sferę konfliktów interesów jednostkowych, niezdolną przekroczyć partykularności. Urzeczywistnienie jedności etycznej mogło nastąpić tylko w państwie (wg Hegla) lub przez rewolucję (wg Marksa).
W czasach nowożytnych każda teoria s.o. Jest zarazem jakąś teorią państwa, gdyż ład społeczny i polityczny współistnieją ze sobą i wzajemnie się przenikają. Współczesny renesans pojęcia s.o. wiąże się z powstaniem demokratycznej opozycji w Europie Środkowo-Wschodniej pod koniec lat 1970., gdzie terminem tym określano samoorganizujące się gupy społeczne i instytucje powstające niezależnie od państwa i mające na celu odbudowanie autonomicznej prestrzeni społecznej w komunistycznym państwie. Charakteryzowało ono najdobitniej opozycję społeczeństwo-państwo: naród przeciwko państwu, porządek społeczny przeciwko porządkowi politycznemu, życie publiczne przeciwko państwu, życie prywatne przeciwko władzy publicznej. Okazało się jednak, że s.o. nie może być na dłuższą metę społeczeństwem antypolitycznym, jako że to demokratyczne instytucje polityczne i prawne umożliwiają jego prężne funkcjonowanie.
Współcześni teoretycy s.o. argumentują, że przestrzenią odpowiednią dla formowania opinii i warunków właściwych dla zaangażowania obywateli w życiu publicznym jest sfera publiczna. Jeśli s.o. jest sferą autonomicznych jednostek zrzeszających się z inymi dla realizacji własnych dążeń, to tym, co je trascenduje, otwiera przestrzeń działania i uczestnictwa, jest dynamiczna sfera publicznego dyskursu, otwarta na wielorakość poglądów i wizji dobrego życia. Dla jednych teoretyków jest ona integralną częścią s.o., dla innych sferą pośredniczącą między s.o a państwem, a dla jeszcze innych sferą dla nich wspólną- istnieją dziedziny publiczne np. partie polityczne, ruchy społeczne, które są zakotwiczone między państwm a społeczeńswem i działają w obu sferach, a poza tym przestrzeń publiczna osłabia dychotomię społeczeństwo-państwo. Przełamywaniu tego przeciwstawienia służy też pojęcie uczestnictwa obywateli.
Można mówić, iż terminy : s.o. i demokracja współcześnie nakładają się na siebie. S.o. Jest rozumiane jako społeczeństwo demokratyczne, a demokracja zakłada istnienie s.o.. Nie można ich jednak sobą zastąpić, bo demokracja oznacza formę porządku politycznego, a pojęcie s.o. jest używane na określenie przestrzeni społecznej. Społeczeństwo obywatelskie jest rozumiane jako sfera obywateli, ich związków i stowarzyszeń, które nie mają decydującego wpływu na na decyzje plityczne (koncepcja liberalna) lub jako przestrzeń obywateli, ich związków, stowarzyszeń opierająca się na ideałach obywatelskości, dobra publicznego, której członkowie są aktywni politycznie (koncepcja republikańska).
Pojęcie społeczeństwa obywatelskiego jest używane zamiennie z terminami: społeczeństwo otwarte, pluralizm, społeczeństwo cywilne. Wszystkie one wiążą się z tradycją liberalną, jakkolwiek idea s.o. sięga tradycji wcześniejszej i dopiero w czasach nowożytnych jej dzieje splatają się z dziejami liberalizmu.
Współcześnie idea s.o. wiąże się z pytaniem o o to, jak ma być urządzony ład wolnej wspólnoty politycznej. Pojawiła się też koncepcja globalnego społeczeństwa obywatelskiego osiąganego we wspólnocie państw, które przyczyniałoby się do zachowania pokoju i stabilności.