15 sierpnia 1769 r. w mieście Ajaccio na Korsyce w rodzinie miejscowego, niezamożnego szlachcica zajmującego się praktyką adwokacką, urodził się Napoleon Bonaparte – jak się później okazało jedna z największych postaci historycznych, dobry władca i genialny przywódca, przez jednych uważany za bezwzględnego zdobywcę, przez innych za wyzwoliciela. Niezależnie od tego jak osądza się dziś Napoleona, trzeba przyznać, iż potrafił pokazać światu co robi najlepiej. A najlepiej potrafił walczyć, przewodzić i ... zwyciężać.
Wyspa Korsyka, należąca przez wiele lat do handlowej Republiki Genueńskiej została sprzedana w 1768 roku królowi francuskiemu Ludwikowi XV i w 1769 roku ogłoszono oficjalnie przynależność Korsyki do Francji. W ten sposób dzieciństwo Napoleona przypadło na okres, kiedy na wyspie żywy był jeszcze żal za nagle utraconą niezależnością polityczną. Dlatego pewnie w młodości Napoleon był zwolennikiem Paolego – bojownika o wolność Korsyki przeciw Francji. Wykształcenie Napoleon pobierał jednak we francuskich uczelniach wojskowych, by po ich zakończeniu, w roku 1785 rozpocząć karierę jako porucznik artylerii.
Po kilku latach spędzonych na Korsyce, w 1793 powrócił do Paryża. Szansę na dalszą karierę otwarła przed nim rewolucja francuska, która doprowadziła do wybuchu wojny z mocarstwami europejskimi i do ucieczki z kraju wielu oficerów z arystokratycznym rodowodem. W tej sytuacji armie rewolucyjne rozpaczliwie potrzebowały zdolnych ludzi, aby wypełnić braki kadrowe i awans następował szybciej niż miło by to miejsce w mniej niepokojących czasach. W grudniu w roku 1793 za zasługi podczas oblężenia Tulonu bronionego przez wojska koalicji hiszpańsko- neapolitańsko- brytyjskiej, Napoleon w wieku 24 lat został nagrodzony stopniem generała brygady. Rok później, po upadku jakobinów Napoleon Bonaparte został wydalony z wojska i przez pewien czas był więziony.
W 1795 za dyrektoriatu (ówczesny rząd) przywrócony został do służby wojskowej. Stłumił zamieszki rojalistyczne i objął dowództwo nad wojskami wewnętrznymi. W 1796 już jako generał dywizji objął dowództwo armii francuskiej we Włoszech.
Pobił wojska sardyńskie, następnie austriackie, opanował Lombardię i zmusił Austrię do zawarcia pokoju w Campo Formio (1797). W tym samym roku pokonał armię papieską i wyznaczył papieżowi Piusowi VI bardzo wysoką kontrybucję.
W 1798 podjął wyprawę do Egiptu, zajął Aleksandrię i Kair, jednakże klęska zadana flocie francuskiej przez flotę angielską pod Abu Kir (1798) uniemożliwiła powrót jego wojsk do Francji.
Dojście do władzy
W 1799 pozostawił swą armię w Egipcie, powrócił do Francji. Po powrocie Napoleon stwierdził, że dyrektoriat stracił poparcie i znalazł się w poważnych kłopotach. Szybko wykorzystał tę sytuację i dziewiątego listopada 1799 r. przejął władzę obalając dyrektoriat i ogłaszając się pierwszym konsulem. Przygotowano nową konstytucję i zatwierdzono ją w plebiscycie. Wprowadzała ona nowy system polityczny - konsulat, w którym na czele rządu stali trzej konsule. W praktyce liczył się tylko pierwszy konsul - Napoleon Bonaparte. Obalając dyrektoriat, Napoleon zainaugurował we Francji piętnastoletni okres swoich rządów osobistych, dwaj pozostali konsule byli od niego całkowicie zależni, ich władza miała charakter dekoracyjny. W wyniku sukcesów odnoszonych w polityce wewnętrznej oraz podbojów militarnych, obwołany dożywotnim konsulem we Francji, ogłosił się prezydentem republiki włoskiej, a 18 maja 1804 roku senat obrał Napoleona dziedzicznym cesarzem. W 1805 r. Napoleon został królem Włoch.
Reformy
Napoleon I rozpoczął dzieło przebudowy Francji. W polityce wewnętrznej wprowadził liczne reformy, mające doprowadzić do wzmocnienia władzy cesarskiej, reorganizacji i centralizacji administracji państwowej, uporządkowania finansów i uzdrowienia waluty oraz zmiany systemu prawnego i szkolnictwa. Powołał również potężną policję. Ogłosił amnestię dla monarchistów i pozwolił na powrót emigrantom, burżuazji i chłopom zapewnił nietykalność majątkową. Poparł założenie Banku Francji (1800), zawarł konkordat z kościołem zyskując przychylność papiestwa (1801), narzucił Francji nową konstytucję (1802) i wprowadził kodeks prawa cywilnego (1804, noszący od 1807 oficjalną nazwę kodeksu Napoleona), kodeks procedury cywilnej z 1807, kodeks handlowy z 1807, kodeks postępowania karnego z 1808 oraz kodeks karny z 1810. Najdonioślejsze znaczenie przypisuje się kodeksowi cywilnemu. Regulacje w nim zawarte opierały się na zasadzie równości wobec prawa wszystkich podmiotów oraz zrywały z ograniczeniami prawa feudalnego (feudalizm). Kodeks cywilny uznawany jest powszechnie za wielkie arcydzieło techniki ustawodawczej. Na rozwiązaniach przyjętych w kodeksie wzorowały się ustawodawstwa innych państw, np. kodeks włoski, hiszpański, portugalski, również w Księstwie Warszawskim i Królestwie Polskim. Kodeks Napoleona stosowany jest we Francji do dnia dzisiejszego pod nazwą Code Civil.
Podboje i wojny w Europie
W 1800 Napoleon Bonaparte odniósł zwycięstwo nad wojskami II z kolei koalicji pod Marengo. Równoczesny sukces J. Moreau pod Hohenlinden doprowadził w efekcie do podpisania traktatu pokojowego z Austrią w Lunville. Mocą pokoju z Luneville Napoleon otwarcie zobowiązał się nie wskrzeszać Polski w zamian za wycofanie poparcia dla monarchistycznej wrogiej Napoleonowi emigracji francuskiej. W 1802 Napoleon zawarł traktaty pokojowe z Rosją i Anglią. Kolejny okres wojen – wojen napoleońskich rozpoczęła w 1803 wojna francusko-angielska wywołana sporem o Maltę zatrzymaną przez Anglików wbrew traktatowi z Amiens (1802). W odpowiedzi Francuzi zajęli Hanower. Pomiędzy cesarstwem francuskim a Europą panowały stosunki naprężone, zwłaszcza przodująca potęga morska, handlowa i kolonijna jaką była Anglia, nie mogła znieść hegemonii Napoleona na kontynencie. Wobec groźby desantu francuskiego na Wielką Brytanię, dyplomacja angielska doprowadziła do zawiązania III koalicji antyfrancuskiej, która wypowiedziała wojnę Francji. Prusy pozostały neutralne (do 1806), Hiszpania opowiedziała się po stronie Napoleona I. Napoleon toczył uporczywe walki z państwami III koalicji (Austria, Anglia, Rosja, Królestwo Neapolu). Przegrane bitwy koalicji pod Ulm i Austerlitz doprowadziły do rozbicia jedności sojuszników. W tymże roku Bonaparte wkroczył do Wiednia, zmuszając Austrię do pośpiesznego zawarcia pokoju w Preszburgu (Bratysławie). Utworzył Związek Reński sprzymierzony z Francją, skierowany przeciw Austrii. Prusy i Saksonia zaniepokojone utworzeniem przez Napoleona I w lipcu 1806 sprzymierzonego z Francją Związku Reńskiego, przystąpiły, w miejsce Austrii, do IV koalicji antyfrancuskiej.
Pokój w Tylży i utworzenie Księstwa Warszawskiego
W 1806 roku Napoleon I pokonał Prusy pod Jeną i Auerstedt i opanował ziemie polskie znajdujące się pod zaborem pruskim. Saksonia zawarła separatystyczny pokój (grudzień 1806), wojska francuskie opanowały Berlin, a pod koniec 1806 wkroczyły do Wielkopolski. Król Fryderyk Wilhelm III uciekł do Prus Wschodnich. W 1807 roku Napoleon odniósł dalsze zwycięstwa nad siłami prusko-rosyjskimi pod Iławą i Frydlandem. Zwycięstwa te doprowadziły do podpisania pokoju w Tylży. Na spotkaniu w Tylży 28 czerwca 1807 r. na tratwie na rzece Niemen, Napoleon pojednał się z cesarzem Aleksandrem I i zawarł z nim przymierze. Prusy musiały zrzec się połowy swego terytorium. Za zgodą cara Rosji, Napoleon utworzył z drugiego i trzeciego zaboru pruskiego Księstwo Warszawskie. Jednakże państwo to było naprawdę niewielkie i miało dziwne granice. Było buforem, który osłabić miał pokonane Prusy, poza tym wciąż sojusznikiem Napoleona był cesarz Rosji, który nie mógł zaakceptować odbudowy silnej Polski u swoich granic, bo ta upomniałaby się w końcu o ziemie zaboru rosyjskiego. Przyłączenie ziem zaboru rosyjskiego stało się możliwe dopiero, gdy wybuchła wojna Rosji z Francją.
Napoleon stworzywszy Księstwo Warszawskie, ale jeszcze nie Polskę, uzyskiwał niezawodnego sojusznika, którym mógł szachować trzy sąsiednie wrogie Francji potęgi. Było to świetne narzędzie nacisku nie tylko politycznego, poprzez groźbę ewentualnego odrodzenia Rzeczypospolitej, ale również, militarnego ( co udowodniła wojna z Austrią w roku 1809).
Wreszcie nowe państwo mogło stanowić dla Bonapartego ważną pozycję przetargową, zwłaszcza w ewentualnych rokowaniach z Rosją. Cesarz nie zawahałby się odstąpić księstwa carowi, gdyby w zamian uzyskał coś, co jego zdaniem, mogło mieć istotne znaczenie dla interesów Francji.
Polacy jednak wiązali się chętnie z Napoleonem, ponieważ był on w konflikcie z naszymi zaborcami: najpierw z Austrią i Prusami a potem z Rosją. Polacy mieli do wyboru albo nie robić nic, albo walczyć przeciwko tym, którzy zabrali nam niepodległość.
W celu zadania ciosu głównemu wrogowi Anglii, nie mając sił na inwazję wysp brytyjskich, Napoleon ogłosił blokadę kontynentalną, spodziewając się pozbawić wyspy stosunków handlowych z Europą. Potęga Napoleona osiągnęła wtedy swój punkt szczytowy. Równocześnie jednak począł się budzić opór pokonanych narodów. Blokada kontynentalna rodziła sprzeciw wobec dominacji napoleońskiej Francji. Stało się to widoczne, gdy cesarz Francuzów przystąpił do działań wojennych w Hiszpanii i Portugalii, mających na celu podporządkowanie również i tych krajów systemowi blokady i rządom francuskim. Gdy Napoleon zmusił w 1807 roku króla hiszpańskiego do abdykacji i osadził na tronie swojego brata Józefa, wybuchło powstanie ludowe, które poparte przez Anglię, zakończyło się w 1808 roku klęską Francuzów. Bonapartemu nie udało się również powstrzymać Austrii od przygotowań do wojny (pokojowe spotkanie w Erfurcie jesienią 1808 r.). W 1809 roku Austria sprzymierzyła się z Wielką Brytanią, zawiązując piątą koalicję antyfrancuską i rozpoczęła nową wojnę. Zaatakowała ona między innymi Księstwo Warszawskie. W trudnej kampanii wojennej Księstwo zdołało nie tylko obronić swój byt (bitwa pod Raszynem), lecz również po zwycięstwach księcia Józefa Poniatowskiego w Galicji – zająć część zaboru austriackiego i powiększyć swoje terytorium. Austria raz jeszcze została pokonana przez Napoleona (bitwa pod Wagram, 1809 r.) oraz zmuszona do kolejnych ustępstw. Cesarz austriacki Franciszek musiał wydać swoją córkę Marię Luizę za Napoleona, który rozwiódł się wcześniej ze swą bezdzietną żoną Józefiną.
Chcąc skuteczniej przeprowadzić izolację Anglii, Napoleon zaatakował w 1810 roku Holandię i Niemcy północne. Tymczasem cesarz Rosji - Aleksander I nie będąc zadowolonym z dominacji Napoleona w Europie doprowadził do tego, iż sojusz z Napoleonem I uległ rozpadowi, w 1812 nastąpiło jego zerwanie. Bonaparte wyprawił się z “Wielką Armią” na Moskwę i po zwycięstwach pod Smoleńskiem i pod Borodinem udało mu się ją zająć; jednakże wzniecony dwa dni później przez Rosjan pożar zmusił go do odwrotu, w trakcie którego wojska wyginęły wskutek głodu, zimna i rosyjskiej pogoni. Sławnym elementem odwrotu jest bitwa pod Berezyną, w której Napoleon jeszcze raz zabłysnął swym geniuszem. Klęska Napoleona stała się hasłem do utworzenia nowej koalicji antyfrancuskiej. Mimo zwycięstw pod Lutzen (02.05.1813 r.), Budziszynem (10.05.1813 r.) i Dreznem, w wyprawie na Moskwę przewagę militarną uzyskała koalicja antynapoleońska. W „Bitwie Narodów” pod Lipskiem Napoleon poniósł decydującą klęskę. W 1814 roku Paryż poddał się wojskom sprzymierzonych. Napoleon I wobec tych wydarzeń zrezygnował z tronu i zachowując tytuł cesarza udał się na wyspę Elbę.
Sto dni Napoleona
W 1815 roku, wykorzystując niezadowolenie Francuzów z rządów Ludwika XVIII Burbona, Napoleon powrócił 20 marca na czele nielicznej armii do Paryża i przejął władzę (na sto dni). Zorganizował armię, po raz kolejny powołując pod broń młode roczniki (robił tak od 1812 r.) i mimo przewagi liczebnej koalicji wychodził zwycięsko z szeregu bitew na terytorium Francji – jak za swych najlepszych lat. Pokonany przez wojska angielskie pod Waterloo 18 czerwca, zmuszony był zrzec się tytułu cesarza i abdykował – tym razem dobrowolnie, widząc, że nie ma już ani poparcia mas ani ochoty do walki. Został ponownie aresztowany i tym razem zesłany na daleką wyspę Świętej Heleny na południowym Atlantyku, gdzie zmarł w roku 1821.
Trudno o jednoznaczny bilans epoki napoleońskiej. Niewątpliwie nigdy wcześniej nie zmieniło się w Europie i świecie tak wiele w tak krótkim czasie. Rządy pierwszego konsula, potem cesarza Francuzów powstały na fundamencie zdobyczy rewolucji francuskiej. Napoleon uczynił z zasad rewolucji napędową siłę mocarstwowości polityki Francji. Zasadniczą podstawą zmian wewnętrznych państw stał się Kodeks Napoleona, nawet do dnia dzisiejszego. Kodeks Napoleona stanowi podstawę systemów prawnych wszystkich demokratycznie rządzonych państw.
Napoleon Bonaparte przez kilka lat cieszył się w Polsce i w całej Europie wielką popularnością i podziwem, powstawała legenda Napoleona, która była zapowiedzią nowej romantycznej epoki. Napoleon symbolizował sukces rewolucji francuskiej, był uosobieniem równości szans dla obywateli, z kolei awansowani do rangi książąt i marszałków ludzie tzw. niskiego stanu tworzyli pomost między tzw. starym i nowym porządkiem. W tej sytuacji najwięcej skorzystała burżuazja. Napoleon przegrał jako jednostka i władca Francji, zwyciężył jednak jako najwybitniejszy przedstawiciel swojej epoki.
Nawet podstawy XX-wiecznej Europy tkwią głęboko w czasach rewolucji francuskiej i Napoleona Bonaparte.
