Teatr staro-grecki

I. DRAMAT
Geneza dramatu greckiego związana jest przede wszystkim z kultem Dionizosa, boga winnej latorośli, urodzaju i odradzającej się przyrody, rozwijającym się w starożytnej Grecji od ok. VIII w. p. n. e. Ku czci Dionizosa obchodzono święta, tzw. Dionizje. Początkowo były to tylko Dionizje Małe (Wiejskie), rolnicze święto związane z otwieraniem naczyń z młodym winem; obchodzono je na przełomie grudnia i stycznia. W VI w. p. n. e. wprowadzono tzw. Dionizje Wielkie (Miejskie) - święto odradzającej się przyrody, obchodzone na przełomie marca i kwietnia.
W czasie uroczystości śpiewano dytyramby, czyli chóralne pieśni kultowe ku czci Dionizosa. Z czasem z chóru wyodrębnił się koryfeusz, który "wszczynał", tj. intonował pieśń, podchwytywaną następnie przez chór.
Na przełomie VII/VI w. p. n. e. Arion, poeta z Lesbos, stworzył nową odmianę dytyrambu, tzw. dytyramb dramatyczny, w którym chór nie kontynuował pieśni koryfeusza, lecz prowadził z nim dialog. Arion wprowadził również do swego dytyrambu postaci satyrów, na wzór towarzyszy z orszaku Dionizosa. Satyrowie to demony leśne, półludzie półkozły, więc chór Ariona musiał występować w kostiumach i maskach, a jego członkowie byli już nie tylko śpiewakami, ale w pewnym sensie i aktorami. W ten sposób dał Arion początek:
dramatowi - poprzez zastosowanie dialogów, kostiumów i masek;
tragedii - tragos = 'kozioł', ode = 'pieśń' (gr.), czyli tragedia to 'pieśń kozłów'.
Treść dytyrambów stanowiły mity związane z osobą Dionizosa; stopniowo jednak dytyramb odszedł od wątków dionizyjskich, zerwał także z chórem satyrów.
W VI w. p. n. e. tyran ateński Pizystrat ustanawia Dionizje Wielkie, a część kilkudniowych uroczystości stanowią zawody (agony) artystyczne, polegające na współzawodnictwie chórów wykonujących dytyramby. Do programu zostaje też wprowadzona zupełna nowość: tragedia. Wystawił ją po raz pierwszy na I Wielkich Dionizjach w 534 r. p. n. e. poeta Tespis. Wynalazek Tespisa polegał na tym, że wprowadził on do tragedii aktora, który nawiązywał dialog z chórem i jego przodownikiem, a nawet przeciwstawiał im się, pozostawał z nimi w konflikcie. Aktorem był sam Tespis i ten zwyczaj (autor = reżyser i aktor) pozostał do końca V w. p. n. e., a może nawet dłużej. Jeden aktor nie oznaczał przy tym jednej postaci dramatu; mógł on występować w kilku rolach, zmieniając kostium i maskę. Osób mogło być więc kilka (oprócz chóru i koryfeusza), ale zjawiały się one kolejno, jedna po drugiej, spotkać się na scenie nie mogły.
Za Tespisa i jego pierwszych następców rola chóru była większa niż rola aktora. Skoro dwie postacie nie mogły spotkać się na scenie, akcja nie rozgrywała się na oczach widzów, lecz jakby "poza sceną" i była "opowiadana" przez aktora, a chór w pieśniach komentował wydarzenia i snuł na ich temat refleksje. Aby dramatyzm w tragedii mógł się rozwijać, aby główne momenty akcji mogły rozgrywać się na scenie, potrzebny był drugi aktor. Reformę tę przeprowadził poeta Ajschylos na początku V w. p. n. e., nadając w ten sposób główne znaczenie dialogowi i ograniczając rolę chóru. Ajschylos wprowadził także związek tetralogiczny i wzbogacił widowisko o efekty sceniczne.
W V w. p. n. e. zreformowano uroczystości Wielkich Dionizjów; zorganizowano je w formie powszechnych zawodów ludowych, na które zjeżdżali nie tylko mieszkańcy Attyki, ale i Grecy z innych państw. W latach osiemdziesiątych V wieku do programu wprowadzono również komedię. Najsławniejszymi jej twórcami byli Arystofanes (Ptaki, Żaby, Chmury) i Menander (Dziewczyna z Samos). Były to czasy Sofoklesa, kolejnego reformatora dramatu antycznego, który wprowadził trzeciego - i ostatniego - aktora, ograniczył rolę chóru i zastosował malowane dekoracje sceniczne.
Wielkie Dionizje trwały 6 dni, a program był następujący: 1.dzień - czynności kultowe, 2.dzień - zawody dytyrambiczne, 3. - zawody komedii, trzy ostatnie dni poświęcone były tragedii. W tych ostatnich uczestniczyło trzech poetów; każdy miał dla siebie jeden dzień, w którym wystawiał swoją tetralogię, tj. cztery sztuki, z których trzy stanowiły trylogię tragiczną (jakby jeden wielki dramat w trzech częściach), a czwartą był dramat satyrowy. Kolegium pięciu sędziów oceniało sztuki i przyznawało nagrody. Należy dodać, że przedstawienie trwało od rana do wieczora.
Fabuła tragedii antycznej zawsze nawiązywała do mitu; zmieniała się jednak interpretacja, stąd u różnych twórców występowała różna problematyka. Na ogół akcja ukazywała losy bohatera bezskutecznie walczącego ze swoim przeznaczeniem (fatum), które powala go bez jego winy i sprowadza na niego klęskę. Sofokles i Eurypides rozwinęli problematykę o walkę charakterów i grę namiętności. Konflikt tragiczny polegał na istnieniu przeciwstawnych, równorzędnych racji, między którymi nie sposób było dokonać wyboru; każde posunięcie bohatera zbliżało go do katastrofy. Widzowie mogli przeżyć katharsis, czyli "oczyszczenie": akcja utworu powinna wywołać u widza (celowo) uczucia litości i trwogi; powinni oni przeżyć psychiczny wstrząs, co da im oczyszczenie.
Ostatnim wielkim tragikiem antycznym był Eurypides.
Pierwotny układ tragedii, utrwalony w V w. p. n. e., był następujący:
prologos - zapowiedź wygłaszana przez aktora;
parodos - wejście chóru, pierwsza pieśń chóralna;
epejsodion - partia recytowana przez aktorów;
stasimon - pieśń chóru stojącego na scenie; (epejsodiony i stasimony przeplatały się; epejsodiony dały początek nowożytnemu podziałowi na akty);
exodos - zejście chóru, ostatnia pieśń chóralna.
W związku z tym, że na scenie występowało najwyżej trzech aktorów, akcja była skupiona wokół wątku głównego, wątki poboczne były ograniczone.
W dramacie greckim obowiązywała tzw. zasada trzech jedności:
- jedność czasu - rzecz działa się w ciągu jednego dnia, od 12 do 24 godzin;
- jedność miejsca - rzecz działa się w jednym miejscu, np. przed świątynią;
- jedność akcji - jeden wątek główny, wątki poboczne ograniczone.

II. TEATR
Wraz z rozwojem dramatu rozwijał się teatr grecki, bowiem widowisko wywodzące się z publicznych obrzędów kultowych musiało być dostępne szerokim masom ludności. Początkowo chór śpiewał i wykonywał ewolucje taneczne na ubitym placu zwanym orchestra. Pośrodku orchestry stał ołtarz boga - thymele. Orchestra miała kształt prostokąta, koła lub elipsy, ostatecznie w teatrze greckim przyjęła się forma kolista. Orchestra usytuowana była u stóp wzgórza, a na jego zboczach zasiadali widzowie; tak zrodził się theatron, czyli widownia, który miał kształt wycinka koła większego od półkola. Gdy w dramacie greckim zaczęto rozbudowywać akcję i do chóru dodano aktorów, z inicjatywy Ajschylosa ok. 465 r. p. n. e. wybudowano pierwszą skene, czyli drewniany barak, usytuowany po przeciwległej od theatronu części orchestry. Skene służyła jako garderoba dla aktorów, ale jednocześnie jej frontową ścianę wykorzystano jako tło dla akcji dramatu (np. świątynia, pałac). Ściana ta posiadała troje drzwi; z czasem ściśle określono, jakie postacie z których drzwi wychodziły na scenę i dokąd każde z nich prowadziły. Aktorzy zeszli wtedy z orchestry i występowali przed skene na tzw. proskenionie; proskenion był na nieco wyższym poziomie niż orchestra. Tak więc częściami późniejszego stałego teatru stały się:
- orchestra - na której w dalszym ciągu występował chór;
- skene - przed którą występowali aktorzy;
- theatron - miejsca dla widzów.
Prymitywną początkowo skene rozbudowywano, dodając z obu stron tzw. parodosy, czyli wejścia dla chóru, następnie dwa wąskie skrzydła, wysunięte ku przodowi, tzw. paraskeniony, zamykające proskenion. Dekoracje wysuwano - były to malowane tablice, tzw. pinakes. Stałe dekoracje wprowadzono późnej, przypisuje się je Sofoklesowi.
Występujący w widowisku aktorzy nosili specjalne kostiumy - pełne powagi, świetności i przepychu, przypominały stroje kapłanów eleuzyńskich (tj. z Eleuzis); nie były one podobne do strojów noszonych w życiu. Od czasów Ajschylosa obowiązywał inny strój dla tragedii, inny dla komedii. Uzupełnieniem kostiumu aktora w obu gatunkach dramatycznych była maska i koturny. Maski - wywodzące się z kultu - dzieliły się na tragiczne i komediowe, męskie i kobiece, dostosowane do wieku i stanu, a z każdym rodzajem maski był związany stały kolor włosów. Maski były skonstruowane tak, że służyły równocześnie jako wzmacniacze głosu; poza tym pozwalały mężczyznom grać role kobiece (kobiety nie mogły występować na scenie). Na głowach aktorzy często nosili przybranie zwane onkos. Koturny to obuwie na bardzo wysokiej podeszwie.
Najbardziej znane, zachowane do dziś teatry greckie to:
teatr Dionizosa w Atenach z IV w. p. n. e. Na miejscu dawnego drewnianego wybudowano - w latach ok. 425 p. n. e. do ok. 330 p. n. e. - teatr kamienny; szerokość orchestry - 24 m, maksymalna szerokość theatronu - 100 m; theatron składał się z 78 stopni poprzecinanych przejściami dla widzów. Teatr Dionizosa przeznaczony był dla 17 000 widzów, praktycznie mieściło się w nim znacznie więcej. W pierwszym rzędzie znajdował się wspaniały, wykuty w kamieniu fotel dla kapłana Dionizosa, pozostałe miejsca w pierwszych rzędach zajmowali dostojnicy państwowi, kapłani, sędziowie agonów, sieroty po poległych na wojnie.
teatr Dionizosa w Delfach - IV w. p. n. e.
teatr w Epidaurze na Peloponezie - IV w. p. n. e.

III. AKTOR I PUBLICZNOŚĆ
Aktorzy w społeczeństwie greckim byli cenieni bardzo wysoko, korzystali nawet z przywilejów - zwolnienia ze służby wojskowej i płacenia podatków. Wielką wagę przywiązywano do poziomu gry aktorskiej - od wykonawców w dużym stopniu zależało wyróżnienie dramatu na agonach i przyznanie nagrody poecie.
Publiczność bardzo żywo reagowała na wszystko, co się działo na scenie. Widzami byli zarówno obywatele, metojkowie, jak i niewolnicy. Źle widziana była jednak obecność kobiet i młodzieży ze względu na nieprzyzwoity często język i gest (w sztukach). Początkowo wstęp był bezpłatny, później wprowadzono bilety w cenie 2 oboli. Perykles, doceniając wychowawczą rolę teatru, wprowadził "zasiłek teatralny" w tej wysokości dla ubogich obywateli.

Sofokles
Urodzony w 495 roku p.n.e. w Attyce w bogatej rodzinie kupieckiej. Inne źródła podają, iż urodził się rok wcześniej w rodzie arystokratycznym. Sofoklesa kształcono od dzieciństwa w myśl zasady kalokagatia, polegającej na harmonijnym łączeniu zalet duchowych z cielesnymi. Tak więc młody Grek uczył się muzyki, tańca, gimnastyki, poznawał twórczość wielkich poetów. W wieku 16 lat wybrany do chóru chłopców opiewającego zwyciestwo pod Salaminą. Był aktorem oraz twórcą dramatów. Pierwszy raz stanął do zawodów dionizyjskich w wieku 28 lat i od razu otrzymał główną nagrodę pokonując nawet samego Ajschylosa. Sofokles był też kapłanem Alcona i Asklepiosa oraz pełnił liczne stanowiska w służbie publicznej w administracji ateńskiej (dwukrotnie był strategiem) oraz był skarbnikiem Konfederacji Delijskiej. Zarówno za życia jak i po śmierci był czczony przez współobywateli jak bohater. Rozkwit jego twórczości miał miejsce za rządów jego przyjaciela Peryklesa.

Sofokles jest autorem wielu innowacji scenicznych – dodał do tragedii trzeciego aktora, wprowadził na scenę dekoracje, zwiększył liczbę członków chóru z 12 do 15, zwiększył kompetencje przewodnika chóru, zminimalizował bezpośredni wpływ bogów na losy bohaterów oraz odszedł od trylogii tragicznych (trzech tragedii opowiadających jedną historię, będących składnikiem "tetralogii" - trzy komedie oraz dramat satyryczny) w kierunku traktowania każdej tragedii jako zamkniętej całości.

Sofokles był autorem 120 tragedii, z czego zachowało się w całości zaledwie 7:

* Ajas
* Antygona
* Król Edyp
* Elektra
* Filoktet
* Edyp w Kolonie
* Kobiety z Trachis (lub Trachinki)

oraz fragmenty dramatu satyrowego Tropiciele. Ponadto znanych jest ponad tysiąc drobnych fragmentów pochodzących z pozostałych utworów.

Większość tragedii Sofoklesa układane jest w dwa cykle: trojański (Ajas, Filoktet, Elektra) i tebański (Król Edyp, Edyp w Kolonie, Antygona).

Sofokles podobno dożył sędziwej starości - zmarł w wieku 90 lat.

Eurydopides
W swej twórczości Eurypides upowszechnił myśli i hasła sofistów. Po raz pierwszy zajął się studiowaniem charakterów [Scena ze sztuki Ajschylosa. Apollo wypędza Furie ze świątyni] ludzkich dając tym samym podwaliny do rozwoju tragedii psychologicznej. Po raz pierwszy również wprowadził w swoich sztukach monologi ukazujące wewnętrzny świat przeżyć bohaterów oraz interwencję bogów w trudne sprawy śmiertelników.

Najbardziej znane utwory Eurypidesa to: Medea, Elektra, Ifigenia. W Europie znany od XV wieku. Wywarł duży wpływ na teatr europejski.

Ajschylos
Ajschylos, Aischylos z Eleuzis (525 p.n.e.-456 p.n.e.) - jeden z najwybitniejszych tragediopisarzy starożytnej Grecji. Uważany za ojca greckiej tragedii, którego twórczość poprzedzała Sofoklesa i Eurypidesa.

W jego utworach, z silnie zaakcentowanymi wątkami religijnymi, zwykle przewija się element moralny.

Wiadomo, że Ajschylos jest autorem około 90 tragedii i 20 dramatów satyrowych, ale do naszych czasów przetrwało w całości zaledwie 7:

* Błagalnice (Hiketides)
* Persowie (Persai)
* Siedmiu przeciw Tebom (Hepta epi Thebas)
* trylogia Oresteja
o Agamemnon
o Ofiarnice (Choephoroi)
o Eumenidy (Eumenides)
* Prometeusz w okowach (Prometheus desmotes)

Brał on udział w wojnach perskich (m.in. w bitwie pod Salaminą) i został ranny w bitwie pod Maratonem w 490 roku p.n.e.

Pierwszy konkurs dramatyczny wygrał w 484 p.n.e. W sumie 13 razy zdobywał doroczną nagrodę ateńskich igrzysk teatralnych. Na zaproszenie tyrana Syrakuz Hierona I kilkakrotnie odwiedzał Sycylię, gdzie wystawiono po raz pierwszy niektóre z jego dzieł. Około 476 p.n.e., pokonany w konkursie teatralnym przez Sofoklesa, opuścił Ateny i osiedlił się na Sycylii.

Do jego największych osiągnięć należy wprowadzenie do teatru drugiego aktora(co umożliwiło rozwój dialogu i akcji), ograniczenie roli chóru oraz wprowadzenie do tragedii akcji dziejącej się poza sceną.

Według legendy Ajschylos zginął, gdy orłosęp brodaty zrzucił na jego łysą głowę żółwia, sądząc, że to kamień, na którym można rozłupać skorupę.


Dionizje Wielkie czyli miejskie

Święto obchodzone w Atenach początkowo przez pięć potem sześć dni pod koniec marca i na początku kwietnia. Pierwszy dzień poświęcony był składaniu ofiary z kozła Dionizosowi, któremu towarzyszył śpiew chłopięcego chóru. Posąg boga przenoszono ze świątyni do gaju Akademosa. W gaju odbywało się nabożeństwo i uczta. Po zachodzie słońca posąg przenoszono w blasku pochodni do Aten. Drugiego dnia miała miejsce prezentacja chórów chłopięcych i męskich. Kolejny dzień był przeznaczony na komedie polityczne. Czwartego, piątego i szóstego dnia trzech autorów prezentowało swój dorobek literacki.Święta dionizyjskie były świętem ruchomym, wiec nie figurują pod dokładną datą w attyckim kalendarzu liturgicznym. Ogólnodostępne źródła podają, że Dionizje Wielkie, czyli Miejskie, obchodzono w miesiącu zwanym Elafebolion (przełom marca i kwietnia). W Atenach, mniej więcej wówczas, gdy w Delfach rozpoczynał się zimowy okres dionizyjski, „rozpoczynano(..) najnaturalniejsze pod słońcem, niezwiązane z żadnym określonym dniem, obrzędy świąteczne” . Dionizje Małe- Wiejskie, obchodzono w Posejdonie (grudzień/styczeń), wówczas bowiem nadchodził młode wino było już wystarczająco dojrzałe, by otwierać pierwsze jego butelki, świętować, organizować zabawy ludowe i procesje. Współczesne dość dokładne wyobrażenie na temat przebiegu tegoż święta zawdzięczamy ateńskiemu historykowi, Fanodemosowi. Ateńczycy, zebrani w pobliżu stojącej na moczarach (en limnais) świątyni śpiewali sławiące Dionizosa pieśni, tańczyli i „przyzywali boga imionami Euanthes, Dithyrambos, Bakcheutas i Bromios” . Uczestnicy obrzędu przynosili ze sobą do sanktuarium gleukos - młode, słodkie wino - które właśnie podczas owych ceremonii po raz pierwszy w „nowym winnym roku” mieszano z wodą i pito. Historycy podają, że owa bagienna świątynia, jedna z najstarszych w mieście, umiejscowiona była na południe od Akropolu. Informacje takie znaleźć można u Tukidydesa, również sam Fanodemos, wspominając o mieszaniu gleukos z wodą źródlaną, zdaje się potwierdzać tę wersję. Wielkie Dionizje rozpoczynały się od procesji- nocną porą efebowie uroczyście wnosili (eisagoge) posąg Dionizosa Boga Wina do teatru, by symbolicznie odtworzyć mityczne przybycie boga do Aten z Eleuterai. Początki Dionizji odnajduje się w ostatniej dekadzie szóstego wieku, tuż po powstaniu demokracji ateńskiej, nazwa dionizyjskiej osady mogła więc wzbudzać wówczas uzasadniony entuzjazm, bowiem eleutheria oznacza po grecku „wolność”. Podczas eisagoge rzeźba boga była dekorowana laurami i ubierana w odświętne szaty. Dionizje właściwe rozpoczynały się od pompe – wielkiej procesji ofiarnej, urozmaicanej tańcami i śpiewem, której trasa znajdowała finał w świątyni Dionizosa. Tam składano bogu thysia, przeważnie był to byk.