Berlin

BERLIN, stol. Niemiec (do 1945 i od 1991 uznana przez parlament niem.), położona na Pojezierzu Brandenburskim i w Pradolinie Warszawsko-Berlińskiej, nad Hawelą i jej dopływem Sprewą; stanowi odrębny kraj związkowy; pow. 883 km2, 3,42 mln mieszk. (1992); ok. 8% ludności (w zach. części Berlina 13%) stanowią cudzoziemcy, gł. Turcy (ok. 120 tys.), przybysze z byłej Jugosławii, Polacy, Włosi, Grecy; pod względem adm. dzieli się na 23 dzielnice (Bezirke). Wielki ośr. gosp. i nauk.-kult. kraju; najlepiej rozwiniętymi gałęziami przemysłu są: przemysł elektrotechn. i elektron. (m.in. zakłady firm Siemens, AEG-Telefunken, Osram), maszyn., metal., środków transportu, precyzyjny, spoż., poligraf., chem. (w tym farm.) i odzież.; zakłady przem. są skupione gł. w dzielnicy Spandau (u ujścia Sprewy do Haweli), wzdłuż Sprewy, kanałów i w dzielnicach wsch. (Weissensee, Lichtenberg). W dziale usług szczególną funkcję spełnia handel, zwł. przedsiębiorstwa handl. pośredniczące w wymianie towarowej wsch. części Niemiec; siedziba wielu banków i in. instytucji finansowych. Berlin jest największym węzłem komunik. wsch. części Niemiec; wokół miasta autostrada obwodowa, połączona z siecią autostrad, rozchodzących się w 6 kierunkach, m.in. do Frankfurtu (nad Odrą), Hamburga, Hanoweru; węzeł kilkunastu linii kol., w tym międzynar. (do Europy Zach. i Wsch.); 3 porty lotn.: Tempelhof (najstarszy, zbud. 1924), Tegel (największy i najnowocześniejszy), Schnefeld (gł. port lotn. byłej NRD); komunikację wewnątrz miasta obsługują linie metra (U-Bahn), kolei miejskiej (S-Bahn), autobusowe i nieliczne tramwajowe; port śródlądowy Berlin ma połączenia kanałowe z Łabą (Łaba–Hawela), Odrą (Odra–Hawela, Odra–Sprewa) i poprzez Kanał Śródlądowy i in. z Renem. Berlin jest największym ośr. szkolnictwa wyższego w Niemczech; gł. szkoły wyższe: Uniw. Humboldta (zał. 1810) we wsch. części Berlina, Freie Universitt (zał. 1948) i Technische Universitt (politechn., zał. 1946) w zach. części Berlina; ponadto wyższe szkoły sztuk pięknych, muz., ekonom., film. i telew.; liczne instytuty nauk., ośr. badawcze, biblioteki, wydawnictwa, 2 obserwatoria astr., 2 planetaria. Berlin jest ważnym ośr. kult. i turyst.; ok. 70 teatrów (m.in. 3 operowe), filharmonia, orkiestry symfoniczne i kamer., ok. 75 muzeów (m.in. Berlińskie Muzea Państwowe); liczne galerie (m.in. malarstwa w Dahlem); w Berlinie odbywają się coroczne międzynar. festiwale muz.-teatr. Berliner Festwochen (od 1951). Miejsce wielu kongresów, zjazdów, konferencji, wystaw i targów; służą temu m.in. międzynar. centrum kongresowe (ICC, otwarte 1979), hala kongresowa, tereny targowe. Zabytkowe centrum Berlina rozciąga się nad Sprewą, na wsch. od Bramy Brandenburskiej, wzdłuż ulicy Unter den Linden i sąsiednich; znajdują się tu gmachy urzędowe, Uniw. Humboldta, opera, kościoły katedralne; wokół placu Marksa–Engelsa gmachy będące siedzibami nacz. władz byłej NRD; dalej na wsch. ratusz i wysoka wieża telew. (365 m); centrum handl., usługowe i adm. wokół Alexanderplatz i wzdłuż Karl-Marx-Allee. Po zach. stronie Bramy Brandenburskiej znajduje się wielki park Tiergarten; gł. osią zach. części Berlina są ulice 17 Czerwca i Bismarcka; centrum handl. w tej części miasta rozciąga się wzdłuż Kurfrstendamm i w rejonie dworca Zoologischer Garten (ośr. handl. Europa Center); w pn. i pd. dzielnicach zachodniego Berlina nowocz. osiedla mieszkaniowe (m.in. Mrkische Viertel, Gropiusstadt, Hansaviertel). W Berlinie znajduje się ogród bot. (pow. 42 ha) oraz 2 ogrody zool., starszy (zał. 1841) w dzielnicy Tiergarten ma największe w Europie akwarium (otwarte 1869). Największym obiektem sport. jest Stadion Olimpijski, zbud. na Igrzyska Olimpijskie 1936. W granicach miasta leżą duże jeziora (Grosser Mggelsee, Tegeler See) oraz rozległe kompleksy leśne (ok. 17,5% obszaru Berlina), zwł. w części zach. (Grunewald, Spandau, Tegel) i pd.-wsch. (Berliner Stadtwald).
Historia. Powstał ok. 1230 z 2 osad: Clln i Berlin, prawa miejskie w XIII w.; od 1359 czł. Hanzy; od 1486 rezydencja elektorów brandenbur.; w XVII w. silny wzrost terytorialny miasta; od 1709 stol. Królestwa Pruskiego, rozwój gosp. i kult., 1810 zał. uniw.; 1848 centrum rewolucji marcowej; od XIX w. jeden z gł. ośr. niem. ruchu robotn.; od 1871 stol. Rzeszy, polit. i kult. ośr. Niemiec, wielkie centrum przem. w zach. części państwa prus.; 1878 miejsce berlińskiego kongresu; 1920 włączenie do Berlina sąsiadujących miast i wsi (Wielki Berlin, ok. 4 mln mieszk.) w II wojnie świat. zdobyty przez wojska sowieckie przy udziale sił 1. armii WP (berlińska operacja), dzielnice centr. silnie zniszczone w wyniku bombardowań alianckich i walk IV–V 1945; 8 V 1945 podpisanie aktu o bezwarunkowej kapitulacji Niemiec; po wojnie wspólny zarząd wojsk okupacyjnych (4 sektory — sowiecki, amer., bryt., franc.), od powstania NRD (1949) do października 1990 wsch. dzielnice Berlina (sektor sowiecki) stanowiły stol. NRD, z sektorów pozostałych utworzono odrębną jednostkę polit. — Berlin Zachodni; VI 1953 powstanie robotn. we wschodnim Berlinie, krwawo stłumione przez władze NRD i wojska sowieckie (czerwcowe powstanie); 13 VIII 1961 przeprowadzenie w Berlinie przez rząd NRD granicy państw. między NRD a Berlinem Zachodnim i budowa muru berlińskiego; od 9 XI 1989 jego demontaż; od 3 X 1990 Berlin wraz z byłym Berlinem Zachodnim tworzą jedno miasto.
Zabytki. Kościół NMP (XIII, XV w.), neobarok. katedra (J. Raschdorff), kościół Pamięci (pozostałość neorom. świątyni związanej architektonicznie z nowocz. kościołem i dzwonnicą, 1962). Pałace, m.in.:

myśliwski Grunewald (1542, przebud. XVII w. — obecnie muzeum); Charlottenburg (1695–1791; skrzydło wsch. 1746, G.W. von Knobelsdorff) — obecnie muzeum, ze słynnym pomnikiem konnym
Wielkiego Elektora na dziedzińcu (1703, A. Schlter), park pałacowy z klasycyst. budowlami; Bellevue (1785–88 — od 1959 oficjalna rezydencja prezydenta), eklekt. gmach Reichstagu. Reprezentacyjne budowle wzdłuż założonej 1647 na wzór hol. alei Unter den Linden, m.in.: Arsenał (1695–1706) z 22 maskami umierających wojowników (1696, Schlter — jedno z najwspanialszych osiągnięć niem. rzeźby barok.), Brama Brandenburska (1788–91, C.G. Langhans) zwieńczona grupą rzeźb. (1794, G. Schadow), dawny Nowy Odwach (1816–18, K.F. Schinkel); założenie urb. Forum Fridericianum tworzą m.in.: Staatsoper (1741–43, Knobelsdorff), katedra Św. Jadwigi (1747–73), Stara Biblioteka (1774–80). Liczne budowle nowocz., m.in.: AEG-Turbinenhalle (1909, P. Behrens), osiedle mieszkaniowe Ringsiedlung w dzielnicy Siemensstadt (1929–31, zespół architektów, m.in. W. Gropius); dzielnica mieszkaniowa Hansaviertel zbud. z okazji wystawy „Interbau” (1957) przez architektów z 13 krajów (m.in. Gropius, A. Aalto, A. Jacobsen, O. Niemeyer), w ramach tej samej wystawy powstał blok mieszkalny tzw. Unit d'Habitation (1957–58, Le Corbusier); Filharmonia (1963, H. Scharoun), Galeria Narodowa (1968, M. van der Rohe).