Filozofia stoicka

W starożytnych Atenach był piękny portyk, ozdobiony malunkami przedstawiającymi upadek Troi. Zwał się Portykiem Malowanym, Stoa Poikile. Nauczających w nim filozofów nazywano stoikami, od słowa stoa właśnie.

Pierwszym stoarchą, czyli na dzisiejsze stosunki przełożywszy: kierownikiem szkoły był Zenon z Kition (ok.336 - 264 p.n.e.), lecz dopiero Chryzyp (ok.280 - 206 p.n.e.) nadał naukom stoików charakter wskazań życiowych. "Gdyby nie było Chryzypa, nie byłoby Stoi" mawiano w uczonych kręgach starożytności. W późniejszych wiekach, z pewną domieszką platonizmu i arystotelizmu, filozofia stoicka stała się ulubionym światopoglądem elit rzymskich, czego pięknym przykładem są pisma Seneki czy Marka Aureliusza

Szkoła stoicka przeszła przez trzy okresy: pierwszy to stara szkoła ateńska, do której należeli twórcy stoicyzmu; druga to tzw. średnia szkoła, która kwitła na przełomie II i I wieku p.n.e., ale nie w Atenach już, lecz na wyspie Rodos, i która od czystej nauki stoickiej przeszła do eklektycznej. Głównymi postaciami tego okresu szkoły stoickiej byli Panaitios z Rodos, od którego zaczął się ten okres oraz Poseidonios z syryjskiej Apamei - najwybitniejszy przedstawiciel tego okresu. Poseidonios tchnął w stoicyzm nowe życie, dociągając go do najwyższego poziomu ówczesnej nauki. Powiadano o nim, że zamyka filozofię hellenistyczną, jak Arystoteles klasyczną. Trzecim okresem była młodsza szkoła, która rozwinęła się w Rzymie, w okresie Cesarstwa i która częściowo powróciła do pierwotnej doktryny stoickiej. Najsławniejsi wśród nich byli i są dziś jeszcze Seneka (3 - 65 n.e.), autor wielu popularno-etycznych pism, Epiktet (ok.50 - 130 n.e.), niewolnik pochodzący z Frygii i wreszcie cesarz Marek Aureliusz (ok.121 - 180), nazywany także "filozofem na tronie", pochodził ze starego rodu plebejskiego. Był człowiekiem spokojnym i skromnym. Nienawidził wojen, które jeszcze bardziej pognębiały lud rzymski nękany częstymi powodziami, pożarami, a także głodem. Rządy sprawował z niechęcią, natomiast uwielbiał czytać i pisać dzieła filozoficzne. Choćby wspomniane wcześniej Rozmyślania. Stoicy tego okresu ograniczyli filozofię stoicką prawie wyłącznie do zagadnień etyki i mądrości życiowej.

Szkoła ta za najważniejsze uznawała rozwiązanie problemu życia i znalezienie spokoju ducha.

Uważali, że człowiek może sam osiągnąć całkowitą pewność co do prawdy, a pogoda ducha może wynikać tylko z jej osiągnięcia i pełnego jej posiadania.

W celu dochodzenia do prawdy podzielono filozofie na 3 działy:
- logikę - służąca do obrony sądów / poglądów,
- fizykę - przedstawiająca obraz rzeczywistości,
- etykę - będąca owocem rozmyślań.

Ze względu na wartość - najważniejsza jest etyka, dalej fizyka a na końcu logika , dlatego postaram się wam przybliżyć te najważniejsze działy.

Fizyka

Fizyka stoików opisuje całą rzeczywistość, a zbudowano ją ze względu na etykę.

Dla stoików świat jest cielesny i materialny (odrzucali dorobek "drugiego żeglowania") i jest jednością.
Bóg stoików utożsamiany jest z kosmosem. Bóg jest wszystkim i jest we wszystkim Bóg jest zasadą, podstawą świata i zasada rozumności i duchowości), jest naturą i jest nieosobowy.

Wszechświat jest jeden" - pisał Marek Aureliusz - " i bóg jeden we wszystkim, i substancja jedna, i jeden cel dla istot jednorodnych i jednego używających rozumu". Rozum, według stoików przenikał świat i rządził nim. Prawo rozumu i prawo przyrody było jednym i tym samym. Rozum nie był specjalnością ludzką, lecz kosmiczną, myśl ludzka podlega tym samym prawom, co cała przyroda. Stoicy uznawali tylko świat przyrodzony, ale w nim dopatrywali się natury nadprzyrodzonej. Znali materię i przypisywali jej własności duszy, rozumu, a nawet Boga.

Nauczali iż całe stworzenie istnieje i działa celowo, że nad światem czuwa opatrzność, która jednak nie zajmuje się poszczególnymi ludźmi lecz bardziej całym gatunkiem.

Owa opatrzność w rozumieniu indywidualnym pojmowana była jako przeznaczenie - czyli traktowano swój los jako z góry zaplanowany i przewidziany.
W powiązaniu z tym nauczali, że prawdziwa wolność polega na dostosowaniu swego chcenia do woli przeznaczenia, czyli aby chcieć to co chce los.

"Ducunt volentem fata, nolentem trahunt"
("Chętnych ludzi los za sobą wiedzie, niechętnych - wlecze")
Seneka "Epist.107,11.

"...[stoicy] uważali za pewne, że wszystko dzieje się z przeznaczenia, i posługiwali się następującym przykładem. Kiedy psa, jeśli chciałby iść za wozem, przywiązano by do wozu, wtedy jest wleczony i idzie za nim, czyniąc z konieczności to, co robi także z własnej woli; gdyby natomiast nie chciał za nim iść, będzie do tego zmuszony. To samo przytrafia się naprawdę także ludziom. Nawet gdyby nie chcieli iść, zawsze zostaną zmuszeni, by dojść do tego miejsca, które zostało im wyznaczone przez fatum."
(Hipolit. Philosoph.,21)

Uważali, że świat jest skończony i że powstał - zatem zostanie także zniszczony.

Śmierć jest oddzieleniem duszy od ciała. Dusza jeszcze przez pewien czas istnieje po śmierci, przy czym dusza mędrca trwa do czasu zaognienia (zniszczenia świata) a zwykłych ludzi o wiele krócej. Nie powinniśmy obawiać się śmierci, ponieważ jak twierdzili stoicy - będziemy żyć jeszcze nieskończoną ilość razy, a za każdym razem nasze życie będzie identyczne z obecnym. Wszystko będzie się powtarzać w świecie, co pewien czas niszczonym ogniem i odradzającym się znów po pożodze.

Etyka

Najważniejsza część nauki stoików, dzięki której ponad 2,5 tysiąca lat potrafili kierować do ludzi naprawdę sugestywne słowa.
Celem życia dla stoików jest osiągnięcie szczęścia, a etyka ma określić co jest naprawdę szczęściem i jak je osiągnąć.

Szczęścia nie można być pewnym, póki jest zależne od zewnętrznych okoliczności. Są tylko dwie drogi, by je sobie zapewnić: albo zewnętrzne okoliczności opanować, albo uniezależnić się od nich. Opanować ich całkowicie niepodobna, pozostaje więc jedno: uniezależnić się. Skoro niepodobna zapanować nad światem, trzeba zapanować nad sobą. Stąd to szczególne połączenie dążenia do szczęścia i jednoczesnego wzywania do wyrzeczeń. Aby wszystko mieć, trzeba się wszystkiego wyrzec. Ten jest mędrcem, kto tego dokona. Będzie on zabiegać o same tylko dobra wewnętrzne, które od niego jedynie zależą i przeto są pewne. Takim dobrem wewnętrznym jest cnota. Ceniąc cnotę mędrzec uniezależnia się od wszelkich niepomyślnych okoliczności, jakie by zajść mogły, i zapewnia sobie szczęście. Stoicy uważali, że cnota jest warunkiem dostatecznym szczęścia, utożsamiali ją wręcz ze szczęściem i mieli za dobro najwyższe, a nawet jedyne prawdziwe dobro.

Stoicy Wierzyli, że to los jest odpowiedzialny za wszystko, co w życiu się zdarza

W życiu ważne jest, zatem dążenie do dobra, a nie jego skutki. Stoik powinien też wystrzegać się żądz i gniewu oraz znosić cierpienie i smutek w milczeniu - czyli przyjąć postawę określaną dziś mianem "stoickiej". Dzięki wytrwałości i samokontroli stoik osiągał spokój.
Ideałem dla stoików jest życie zgodne z naturą (zarówno z naturą świata jak i naturą człowieka ). Według tej nauki każdy byt w tym człowiek kocha siebie i dąży do zachowania i rozwijania siebie. Ze względu iż naturalną rzeczą jest to, że człowiek posiada rozum, więc za jego pomocą powinien starać się wybierać to co dla niego jest dobre, a unikać to co mu szkodzi.
Podstawą więc etyki stoików jest rozum, który umożliwia rozróżnienie co jest dobre, a co złe.

Stoicy dzielili rzeczy, ze względu na ich wartość moralną, na:
- dobre moralnie,
- złe moralnie,
- obojętne moralnie.

Dobre moralnie jest to co zachowuje i powoduje wzrost naszego bytu, natomiast złem jest to co mu zagraża i go pomniejsza. Za prawdziwie dobre uznawali wyłącznie dobra wzmacniające rozum, czyli dobrem jest jedynie cnota ( np.:przezorność, sprawiedliwość, dzielność, powściągliwość ...itd...)

Za obojętne moralnie uważali te rzeczy które dotyczą naszej natury fizycznej i biologicznej ( związane z ciałem) np.:życie i śmierć, bogactwo i ubóstwo, zdrowie i choroba, sława i niesława, uroda i szpetota ... itd... .

U podłoża takiego podziału leży założenie, iż szczęście jest niezależne od wydarzeń zewnętrznych i że należy szukać je w sobie ( w rozumie).

Przedstawiano także inny podział z fizycznego punktu widzenia, dzielono rzeczy na:
- wartościowe,
- bezwartościowe.

Rzeczy godne wyboru, wartościowe to:
- w dziedzinie duchowej - wykształcenie, odwaga, mądrość, szlachetność, talent, bystrość ...itd.
- w dziedzinie cielesnej - życie, zdrowie, kondycja fizyczna ...itd. .
- w dziedzinie zewnętrznej - bogactwo, sława, szlachetne pochodzenie, miłość ludzka ...itd.

Oczywiście rzeczy bezwartościowe są przeciwieństwem wartościowych.

Dobra moralne są najważniejsze ponieważ to one powodują wzrost racjonalności i rozwój.
Dobra te są wartościami w sensie absolutnym.

Nauczali, że szczęście to zdobycie cnoty, która harmonizuje całe życie.
Cnota - to wiedza o tym co dobre a co złe, co należy wybierać, a czego unikać.
Wyróżniali 4 cnoty kardynalne którym podporządkowywali wszystkie inne cnoty:
- mądrość,
- umiarkowanie,
- męstwo,
- sprawiedliwość.
Mimo że rozróżniali wiele cnót łączyli je w jedno w wiedzy, mądrości praktycznej (phronesis). Nauczali że kto ma jedną cnote, ma je wszystkie, ponieważ wszystkie one przejawiają się w mądrości praktycznej. Kto posiada cnote może spełniac tylko i jedynie czyny doskonałe (katorthoma), bo jej posiadanie odbija się we wszystkich czynach, w postawie moralnej, w nastawieniu, a nawet w stanach nieświadomości.

"...mówią, że celem jest bycie szczęśliwym; ze względu na ten cel robi się wszystko, on zaś nie jest ze względu na coś innego. Jest nim życie według cnoty, życie zgodne z naturą, a także - co na jedno wychodzi - życie według natury.
Zenon zdefiniował szczęście w taki sposób: szczęście jest pomyślnym biegiem życia. Również Kleantes w swoich pismach posługuje się tą definicją, a także Chryzyp oraz wszyscy ich zwolennicy, także twierdzą, że szczęście nie różni się od życia szczęśliwego, aczkolwiek mówią, że szczęście jest celem, natomiast rezultatem jest posiadanie szczęścia, co równa się byciu szczęśliwym.
Jasno z tego wynika, że to samo znaczy 'żyć według natury', 'żyć szlachetnie', 'żyć dobrze', a także 'dobroć i szlachetność' oraz 'cnota i to wszystko, co w cnocie ma uczestnictwo'.
Równie oczywiste jest, że to wszystko, co jest cnotliwe, jest dobre, i że każda rzecz występna jest zła.
Dlatego właśnie celem jest, według stoików, życie według cnoty."
(Stobajos, Anthol.,II,77,16)

Stoicy czuli się obywatelami świata (kosmopolityzm).

Nauczali że źródłem wszelkiego zła są namiętności (afekty) więc należy je zwalczać. Uważali iż namiętności powstają pod wpływem błędnych sądów (fałszywe mniemanie o rzeczach) i że namiętności są same błędnym sądem, dzięki czemu podporządkowali je rozumowi .

Wyróżniali 4 główne namiętności:
- pożądanie, które zależy od fałszywego mniemania i fałszywego sądu co do dóbr przyszłych - z tą namiętnością wiążą się gniew, zachłanność, ambicje ...itd...
- obawa, która zależy od fałszywego mniemania i fałszywego sądu dotyczącego przyszłego zła - z nia wiążą się wahania, lęki, obawy, niepokoje ...itd...
- cierpienie, które zależy od fałszywego mniemania i fałszywego sądu co do domniemanego zła obecnego - z nim wiąza się zawiść, zazdrość, udręka ...itd...
- przyjemność, która zależy od fałszywego mniemania i fałszywego sądu co do domniemanego dobra obecnego - z nią wiążą się niechęci, uniesienia, urzeczenia ...itd....
Nauczali, że namiętności należy wyeliminować, a więc szczęście to beznamiętność

Szkoła stoicka powstała w III wieku p.n.e. i wyszła bezpośrednio z cynickiej: założyciel szkoły należał pierwotnie do cyników, zanim wytworzył własną teorię i założył własną szkołę. Stoicy uważali, że celem życia człowieka powinno być dążenie do cnoty. Cnota - mówili - to harmonia z uniwersalną naturą, siłą, boskiej opatrzności ukrytą pod postacią Losu i kierującą wszelkim istnieniem. Rozum i doświadczenie pomagają odkryć nam drogę do tej harmonii, która wymaga cnót "doskonałych", sprawiedliwości, odwagi i umiaru. Według stoików życiowe wskazania Zenona i Chryzypa odnosiły się zarówno do mężczyzn, jak i do kobiet. W swoim kontrowersyjnym dziele Politeia Zenon proponował nawet, by w idealnym, rządzonym zgodnie z zasadami filozofii społeczeństwie mężczyźni i kobiety nosili takie same stroje, co miałoby przyczynić się do zrównania płci. A Chryzyp zalecał m.in. samobójstwo jako najlepszy sposób unikania cierpień (to zresztą propagowali wszyscy stoicy i sami nierzadko stosowali), nieograniczoną poligamię jako jedyny sposób unikania grzechu zazdrości, zezwalał także na stosunki seksualne między rodzeństwem