Europa napoleońska

Umowne pojęcie “epoka napoleońska” stosowane jest na oznaczenie okresu w historii Europy trwającego od 1799 do 1815 r. Była to epoka bardzo krótka, ale wstrząsnęła ona podstawami politycznymi i społecznymi Europy. Dzięki zwycięstwom wojsk napoleońskich niektóre zdobycze rewolucji, głównie z zakresu prawa, upowszechniły się w całej Europie. Stąd też można stwierdzić, że Bonaparte z jednej strony zakończył rewolucję we Francji, ale z drugiej, rozpowszechnił jej dorobek. Objęcie władzy przez generała Napoleona Bonaparte było konsekwencją rozwoju wydarzeń historycznych. Okazał się on jedyną osobą, którą zmęczone społeczeństwo gotowe było obdarzyć zaufaniem. Kompromitacja rewolucyjnych elit otworzyła mu drogę do władzy. Jednocześnie był on produktem czasów rewolucji. Młody (obejmując władzę miał 30 lat), zdolny, ambitny, ale jednocześnie biedny i bez liczących się koneksji towarzyskich mógł ujawnić swoje talenty jedynie w czasach wielkiego fermentu, czyli rewolucyjnych.

Wielkie zwycięstwa Bonapartego we Włoszech i w Egipcie dały Francji przewagę nad koalicją. Utworzony 9 XI 1799 r. konsulat był w istocie rodzajem dyktatury wojskowej, lecz jednocześnie, zgodnie z interesem burżuazji, popierał rozwój przemysłu i handlu. Spacyfikował też nastroje społeczne, gdyż zapewnił pracę biedocie miejskiej, organizując roboty publiczne. Jednocześnie zabroniono strajkować robotnikom. Zdobył poparcie chłopów, gwarantując posiadanie na własność uprawianej przez nich ziemi. Dokonano reformy administracji. Wprowadzony został podział na departamenty (130 w 1811 r.). Zarządzający nimi prefekci byli osobiście odpowiedzialni za sytuację na podległym im terenie. Francja tego okresu była państwem policyjnym. Oficjalnie zniesiono wolność prasy. Napoleon Bonaparte dążył do całkowitego zlikwidowania opozycji politycznej, zarówno lewicowej (dawni jakobini), jak i prawicowej (zwolennicy obalonych Burbonów). Dzięki talentom ministra policji Józefa Fouche władze posiadały orientację w zamierzeniach opozycji i potrafiły ją unieszkodliwić. W 1804 r. wydany został kodeks cywilny, karny i handlowy, znane jako Kodeks Napoleona. Gwarantował on równość obywateli względem prawa, równouprawnienie wyznań oraz nienaruszalność własności prywatnej i swobodę działalności gospodarczej. Stanowił on ważne wydarzenie w dziejach Francji. Kodeks Napoleona był wzorem dla rozwiązań prawnych w państwach uzależnionych od Francji. W 1804 r. Bonaparte dokonał koronacji cesarskiej. Jego państwo przekształciło się w monarchię, a dotychczasowy konsul stał się cesarzem. Motywy tego kroku były różnorodne. Zapewne chciał on utrwalenia swego panowania, założenia dynastii, dodania splendoru przez koronę cesarską. Nie zmieniła się jednak treść ustroju politycznego. Przyjęty sztafaż monarchistyczny nie przesłaniał dyktatorskiego charakteru władzy. Bonaparte rządził samowładnie, obsadzając na tronach państw uzależnionych od Francji swoich krewnych i bliskich współpracowników.

Epoka napoleońska to czas ciągłych wojen. Były one kontynuacją wojen toczonych przez republikę i Dyrektoriat. Przeciwnicy Francji tworzyli kolejne koalicje. Jedynie w latach 1802-1803 Francja nie toczyła wojny ze swoim głównym przeciwnikiem – Anglią. Jednak już w 1803 r. Bonaparte rozpoczął przygotowania do inwazji na Wyspy Brytyjskie. Klęska jego floty w bitwie pod Trafalgarem w październiku 1805 r. przekreśliła te zamiary. W 1805 r. do koalicji (tzw. Trzecia Koalicja) przystąpiły Austria i Rosja, które niepokoił wzrost potęgi napoleońskiej Francji. Wojna przyniosła druzgocącą porażkę koalicji w bitwie pod Austerlitz (4 XII 1805 r.), a gdy do wojny przystąpiły Prusy także i one poniosły klęskę (Jena, Auerstaedt). W listopadzie 1806 r. wojska francuskie wkroczyły na dawne ziemie polskie, gdzie wybuchło powstanie ludności polskiej przeciw panowaniu pruskiemu. W toku dalszych działań walczące jeszcze wojska rosyjskie zostały pobite. Wojnę z Trzecią Koalicją zakończyły dwa traktaty pokojowe: w Preszburgu (1806 r.) i w Tylży (1807 r.). Na ich mocy Austria utraciła Wenecję, Dalmację, Istrię, posiadłości w południowo-zachodnich Niemczech oraz przewodnictwo w Rzeszy. Cesarstwo zostało rozwiązane, a na jego miejsce utworzono Związek Reński pod hegemonią francuską. Prusy utraciły część swojego terytorium, z którego utworzono nowe państwo – Księstwo Warszawskie. Rosja zaakceptowała te zmiany i przyłączyła się do wspólnego frontu antybrytyjskiego. Napoleon, nie mogąc dosięgnąć Anglii, w 1806 r. ogłosił wprowadzenie blokady kontynentalnej. Polegała ona na tym, iż porty Francji i jej sprzymierzeńców zostały zamknięte dla statków angielskich. Poza odcięciem od surowców, przemysł angielski został pozbawiony także swych najlepszych rynków zbytu. Mimo to, zasadniczy cel blokady nie został przez Napoleona osiągnięty i Anglia nadal była w stanie wspierać wszelkie próby wystąpień przeciw Francji.

Lata 1807-1812 były szczytem sukcesów polityki Bonapartego w Europie. Część państw europejskich została całkowicie uzależniona od Francji. Były to Księstwo Warszawskie, Królestwo Neapolu, Królestwo Włoch, Królestwo Szwecji. Do państw sojuszniczych Francji należały Austria, Prusy, Dania i Rosja. Wśród nich największe znaczenie zdobyła sobie Austria. Jednak gdy przystąpiła ona do kolejnej wojny z Napoleonem, została pokonana w bitwie pod Wagram i sprowadzona do roli państwa uzależnionego. Pozostałe państwa również były przymusowymi sojusznikami Francji i szukały okazji do wyrwania się spod jej zwierzchnictwa. Państwem europejskim, którego Francuzom nie udało się nigdy ostatecznie podbić była Hiszpania. Napoleon próbował osadzić tam na tronie swojego brata Józefa, lecz powstańcy hiszpańscy wspierani przez Anglię stawili skuteczny opór. W czasach cesarstwa nastąpiło również powiększenie terytorium samej Francji. W jej skład weszły ziemie dzisiejszej Belgii i Holandii, Nadrenia, północne Niemcy. Po raz pierwszy w swej historii Francja sięgnęła do Bałtyku. Na południu przyłączona została część północnych Włoch, Istria i Dalmacja.

Stosunki francusko-rosyjskie zaczęły się psuć od 1809 r., od powiększenia obszaru Księstwa Warszawskiego po wojnie z Austrią. Fakt ten wzbudzał w państwach zaborczych obawę przed wskrzeszeniem Polski. Także gospodarka rosyjska cierpiała przez zerwanie stosunków z Anglią. Car Aleksander I faktycznie zerwał porozumienie z Tylży i wspierał rząd angielski w jego polityce przeciw Francji. W tej sytuacji Napoleon zdecydował się na wojnę. Zgromadził “Wielką Armię” liczącą ponad 600 tys. żołnierzy i 1300 armat. Tylko około 60% jej składu stanowili Francuzi. Reszta to rozmaici sojusznicy Francji, biorący udział w wojnie pod przymusem. Źle to wróżyło przyszłej sprawności bojowej tej armii. Rosjanie mogli jej przeciwstawić około 220 tys. żołnierzy i 900 armat. W czerwcu 1812 r. Napoleon wkroczył na teren państwa rosyjskiego. Wojska rosyjskie dowodzone przez Michała Kutuzowa wycofywały się, unikając walnej bitwy. Napoleon zdobył Smoleńsk i podążał do Moskwy. W dniach 5 – 7 IX 1812 r. doszło do bitwy pod Borodino. Mimo wielkich strat obu stron, nie wyłoniła zdecydowanego zwycięzcy. Rosjanie odstąpili i oddali Moskwę. Po jej zajęciu sytuacja Napoleona zaczęła się pogarszać. Zbliżała się zima, brakowało zaopatrzenia i nie było możliwości, aby utrzymać miasto na dłużej. Ostatecznie “Wielka Armia” rozpoczęła odwrót, który zamienił się w klęskę. Żołnierze ginęli od mrozu i z głodu. Do rozstrzygającej bitwy doszło nad Berezyną. Napoleonowi udało się wyprowadzić z pogromu resztki armii. Po bitwie opuścił wojska i udał się do Francji, aby przygotowywać nową armię. Dotychczasowi sojusznicy odstąpili Napoleona i przeszli na stronę rosyjską. Odtworzona koalicja zaczęła odnosić sukcesy. Kolejnym rozstrzygającym starciem była bitwa pod Lipskiem (16 – 19 X 1813 r.). Klęska francuska przesądziła o oddaniu przez Napoleona Europy. W 1814 r. wojna przeniosła się na teren Francji. Mimo kilku sukcesów, Napoleon nie był w stanie walczyć z całą koalicją. W marcu skapitulował Paryż, w kwietniu Senat ogłosił detronizację Napoleona i przywołał na tron francuski brata Ludwika XVI. W takiej sytuacji, Napoleon opuszczony przez wszystkich abdykował 6 kwietnia 1814 r. Z inspiracji Aleksandra I koalicjanci zgodzili się na honorowe warunki abdykacji. Bonaparte zachował tytuł cesarski i do końca życia miał władać niewielką wyspą Elbą u wybrzeży Włoch.

Królem Francji ogłoszono Ludwika XVIII, brata Ludwika XVI. W ten sposób dokonała się tzw. restauracja Burbonów. Pokój zawarty z koalicją uznawał granice Francji z 1792 r. Sprawą odbudowy dawnego porządku miał się zająć międzynarodowy kongres zwołany do Wiednia. Zupełnie nieoczekiwanie Napoleon uciekł z Elby i 1 III 1815 r. wylądował na południu Francji. Okres ten jest nazywany mianem “stu dni”. Napoleon wykorzystując niezadowolenie społeczeństwa z rządów burbońskich objął władzę we Francji i zgromadził armię. Wieść o ucieczce spowodowała reakcję państw zwycięskiej koalicji. Do starcia doszło na terenie Belgii pod Waterloo. 18 VI 1815 r. Napoleon poniósł tam ostateczną klęskę. Był to kres jego rządów. Do Francji ponownie powrócił Ludwik XVIII, a Napoleon został wywieziony przez Anglików na wyspę Świętej Heleny. Zmarł tam w 1821 r.

Bilans epoki napoleońskiej jest z całą pewnością niejednoznaczny. Napoleon Bonaparte przeorał oblicze Europy. Nigdy wcześniej tak wielkie zmiany nie dokonały się w tak krótkim czasie. Bonaparte potrafił wykorzystać dorobek czasów rewolucji do swoich własnych celów. Tworząc zwasalizowane państwa w różnych częściach Europy narzucił im nowe realia ustrojowe. Był w pewnym sensie akuszerem historii, ułatwiającym narodziny nowego ustroju społecznego i politycznego. Jednak cena, jaką zapłaciły za to narody Europy była olbrzymia. Wojny przyniosły ze sobą olbrzymie straty i zniszczenia. Dla Hiszpanów, Anglików, czy Niemców Napoleon stał się symbolem okrutnego despoty, tyrana siłą narzucającego rozwiązania polityczne. Natomiast w polskiej tradycji narodowej jawi się on jako sojusznik sprawy polskiej, wskrzesiciel choćby i namiastki państwa polskiego. Pozostała po nim legenda zdolnego, ambitnego człowieka z nizin, który dzięki talentowi oraz łutowi szczęścia zdołał wspiąć się na sam szczyt. Podziwiano go za to także w obozie przeciwnika.