Czasy Stanisławowskie - rozkwit oświecenia w Polsce

Stanisław August Poniatowski w dziedzinie kultury ma największe osiągnięcia. Jego mecenat królewski nad licznymi artystami, pisarzami i naukowcami, założenie Komisji Edukacji Narodowej, sfinansowanie licznych budowli - to tylko niektóre z działań władcy.

Przez całe panowanie myślał on także o reformie ustroju państwa. Konstytucja 3 maja wydana w 1791 r. jest jedynie zwieńczeniem długoletnich prób reformy kraju, które przedsiębrał król.

Wspaniałym architektonicznym przykładem „nowych czasów” była Warszawa. W stolicy powstawały piękne, okazałe budynki: kościoły, pałace, domy bankowe czy kamienice mieszczańskie. Wznoszono je zarówno w stylu późnobarokowym jak i klasycystycznym (popularnym w całej ówczesnej Europie). W 1775 r. zaczął się okres odrodzenia: nastąpiło polepszenie sytuacji gospodarczej i materialnej średniozamożnej szlachty. Zmniejszyło to ekonomiczną przewagę magnatów i sprzyjało zlikwidowaniu anarchii. Odradzały się miasta, pozostające w upadku od wojen w połowie XVII w. Warszawa zmieniła się w wielkomiejską metropolię. Szkoły zarządzane przez Komisję Edukacji Narodowej kształciły nowe pokolenie Polaków, którzy rozumieli, że „złota wolność” prowadzi Polskę do zguby. Piętnaście lat spokojnej pracy po pierwszym rozbiorze zmieniło Polskę. W 1788 r. Sejm Czteroletni mógł zacząć swe wielkie dzieło.

Podczas sejmu rozbiorowego Poniatowskiemu udało się utworzyć również Komisję Edukacji Narodowej - państwowy zarząd oświaty w Polsce. KEN była to pierwsza w Europie centralna świecka władza szkolna, powołana z inicjatywy i wspierana przez grono najwybitniejszych przedstawicieli polskiego oświecenia skupionych wokół króla. Stworzyła ona podstawy nowoczesnego systemu szkolnictwa w Polsce. KEN przeprowadziła reformę Akademii Krakowskiej i Wileńskiej. Dążyła ona do zwiększenia liczby szkół elementarnych (parafialnych), także na wsi, i podniesienia ich poziomu.

Król starał się ożywić polską kulturę, czego wyrazem jest stworzenie systemu stypendiów zagranicznych i różnych rodzajów pomocy dla młodych, uzdolnionych artystów. Po osobistej ocenie pracy i talentu osoby, Stanisław za pośrednictwem zagranicznych pełnomocników umieszczał ją w akademiach sztuk pięknych Francji, Włoch, Anglii i Niemiec, mając nadzieję, że w przyszłości osoba ta nawiążę współpracę z dworem królewskim i tworzyć będzie nową polska elitę intelektualną i artystyczną.

W 1765 roku została otwarta tzw. Szkoła Rycerska, inaczej Korpus Kadetów. Stanisław August bardzo często wizytował zajęcia kadetów, prowadził rozmowy. Mogła się ona poszczycić wieloma wychowankami, którzy swoje późniejsze losy ściśle związali z walką o niezależność ojczyzny. Należał do nich Tadeusz Kościuszko, Julian Ursyn Niemcewicz oraz Jakub Jasiński. Pochlebna opinia o królu za granicą pozwoliła mu na sprowadzenie najlepszych artystów do Polski, którzy prowadzili wykłady w Szkole Rycerskiej jak i również tworzyli. I tak nad całością prac artystycznych czuwał sprowadzony z Włoch Marceli Baciarelli. Spośród innych cudzoziemskich artystów warto wspomnieć również o Bernardzie Bellotto – tzw. Cannaletto, który jest autorem wielu rysunków widoków ówczesnej Warszawy.

Królewskie stypendia zagraniczne i inne formy pomocy młodym talentom rozszerzała powstała na Zamku Malarnia Królewska. Początkowo miała tam powstać Akademia Sztuk Pięknych, jednak brak odpowiednich funduszy ukróciły ambicje króla. Malarnię prowadził właśnie Marcelli Baciarelli, a każdy kto się w niej znajdował miał przydzielone obowiązki.

Wiedzę artystyczną Stanisław Poniatowski ujawniał podczas spotkań z malarzami – udzielał wskazówek, poprawiał, wskazywał błędy. Należałoby również zaznaczyć, że Poniatowski preferował malarstwo historyczne, mające na celu przekazanie kolejnym pokoleniom historii Polski.

Jeszcze w roku 1764 Stanisław zakupił od Kaspra Lubomirskiego Zamek Ujazdowski wraz z Łazienką – małym pawilonem kąpielowym, położonym w tak zwanym Zwierzyńcu. Jedną z ciekawostek dotyczącym tych budowli jest fakt, iż przeróbki architektoniczne kosztowały króla więcej niż sam ich zakup, a i końcowy efekt nie zadowolił go i Zamek przekazał wojsku z przeznaczeniem na Koszary. Łazienkę przebudowywał i rozbudował i w ten oto sposób współcześni warszawiacy pozyskali piękne miejsce na niedzielne spacery.

Jedną z innych form działalności kulturalnej Stanisława Augusta Poniatowskiego była organizacja spotkań polskich literatów, tzw. Obiadów czwartkowych, na których bywali także Mickiewicz i Słowacki. Spotkania te zaczęto organizować około roku 1770, należy je skojarzyć z powstaniem w tym samym czasie czasopisma „Zabawy Przyjemne i Pożyteczne”, który był uznawany za organ prasowy obiadów. Z czego składał się obiad czwartkowy? Antoni Magier podaje, że „obiad czwartkowy składał się zwykle z następujących potraw: barszcz z uszkami, wędliny, marynaty, kiszki, kiełbasy, paszteciki, wszystko wykwintnie i wybornie dla smaku i dla oka, na koniec podawano różne mięsiwa, a mianowicie ulubioną przez króla pieczeń baranią”. Na spotkaniu zawsze bywał osobisty lekarz króla, doktor Beckler.

W trakcie epoki stanisławowskiej rozwinął się także teatr – był wtedy dostępny dla szerszej publiczności, z polskimi aktorami i polskim repertuarem – jednym słowem był to teatr narodowy. Istniały już teatry szkolne i wielkopańskie, żaden z nich jednak nie był ogólnodostępny. W szkołach zaczęto wystawiać sztuki, głównie francuskie, takich dramaturgów jak Molier czy też Corneille.

Stanisław August bardzo przyczynił się do upowszechnienia muzyki poważnej udostępniając na koncerty Zamek i latem Łazienki. Grała wtedy orkiestra królewska pod dyrekcją Joachima Albertiniego i Jana Stefaniego. Dla większej publiczności udostępniano Pałac Radziwiłłowski i Teatr Narodowy. Król interesował się życiem muzycznym kraju, dbał o właściwy poziom koncertów i oper, wizytował próby.